1954 сыллаахха Арассыыйа «Артек» лааҕыры Кырыым тумул арыытын кытары Украина Сойууһунай өрөспүүбүлүкэтигэр биэрбитин кэннэ, саҥа «Орлёнок» пионер лааҕырын тэрийэр сорук турбута. Инньэ гынан, 1959 сыл кулун тутар ыйтан саҕалаан, Краснодарскай кыраай, Туапсе оройуонун Ново-Михайловка сэлиэнньэтигэр лааҕыр тутуута саҕаламмыта уонна үлэтин 1960 сыл бэс ыйын 25 күнүттэн саҕалаан, Сойуус өрөспүүбүлүкэлэриттэн пионердары сынньатарын саҕалаабыта. Оскуола олоҕор көхтөөхтүк кыттар, үчүгэй үөрэхтээх оҕо Бүтүн Сойуустааҕы «Орлёнок» пионер лааҕырыгар сынньана барар чиэскэ тиксэрэ. Саха сириттэн бэрт элбэх үөрэнээччи сынньанан, оҕо саас дьоллоох түгэннэрин атаарбыттара.
Пионерия тэриллибитэ 100 сылын көрсө, бүгүн «ОРЛЕНОК» лааҕырга сылдьыбыт, сынньаммыт оҕолор Дьокуускай куорат «Сэттис халлаан» эрэстэрээнигэр түмсэн, оччотооҕу кэрэ кэмнэрин ахтан, санаан ааһаллар...
«Орленок» – оҕо сааһым кэрэ-бэлиэ кэрчигэ
Мин “Орленок” пионер лааҕырыгар 1970 сыл муус устар, ыам ыйдарыгар сылдьыбытым. Оччолорго Орджоникидзевскай оройуон Ой аҕыс кылаастаах оскуолатыгар 6-с кылааска үөрэнэрим. Миигин кытта Бүлүү Хампатыттан биир этэрээккэ Эрик Борисов диэн уол сылдьыбыта. Кини саахымакка үчүгэйдик оонньуур буолан күрэхтэһиигэ миэстэлэһэн, “Орлёнок” мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Лааҕырга сылдьыбыт кэмим Ленин төрөөбүтэ 100 сылын уонна Улуу Кыайыы 25 сылын бэлиэтиир күннэригэр сөп түбэспитэ. Михайловка диэн чугас баар сэлиэнньэҕэ ыам ыйын 9 күнүгэр параакка кыттан турабыт.
Күммүт дружина былааҕын көтөҕүүттэн саҕаланара уонна бары стройунан үөрэнэ барарбыт. Оскуолабытыгар кылаас аайы биир оҕо олорор паарталардаах этэ. Учуобунньук, тэтэрээт онно хаалара. Дьиэҕэ үлэ суоҕа. Үөрэх таһынан араас куруһуоктар үлэлииллэрэ. Мин «Дом авиации и космонавтики” куруһуогар сылдьыбытым. Авиация уонна космонавтика дьиэтигэр барар аллея икки өттүгэр араас сөмөлүөттэр бааллара: гидросөмөлүөт, истребителлэр, байыаннай бөртөлүөт, ПВО аракыатата. Ол дьиэ иһигэр 1957 сыллаахха аан бастаан көппүт Ийэ сирбит ускуустубаннай спутнигын толору куоппуйата, куосумаска сылдьыбыт биир миэстэлээх космонавт сиргэ түһэр капсулата, скафандрата, лүөччүк-испытатель таҥаһа-саба, космонавтар түүбүккэ оҥоһуллубут астара, о.д.а. авиацияҕа сыһыаннаах матырыйааллар бааллара.
Иккис эрээккэ уҥаттан үһүс Афанасий Дьяконов уонна Эрик Борисов. "Орленок" лааҕыр. 1976 сыл, муус устар ыйа
Бу “Орлёнок” лааҕырга сылдьан, аан бастаан улахан “Ил-18” сөмөлүөтүнэн көтөн, Москуба куораты илэ харахпынан көрөн, Кыһыл болуоссакка сылдьан, Александровскай саадка баар Биллибэт саллаат уҥуоҕар сүгүрүйэн, оҕо сааһым биир умнуллубат чаҕылхай түгэннэрэ дии саныыбын.
Буолаары турар В.И. Ленин аатын сүгэр Бүтүн Сойуустааҕы пионер тэрилтэтэ 100 сылын туоларынан бары пионердары, “Орлёнок” лааҕырга араас сылларга сылдьыбыт оҕолору эҕэрдэлиибин, бары үтүөнү-кэрэни баҕарабын.
Ракушкаҕа муора тыаһа суугунаан иһиллэрэ
«Орлёнок» лааҕырга 1964 сыл балаҕан, алтынньы ыйдарга, 6-с кылааска үөрэнэ сылдьан барбытым. Чурапчы оройуонун Кытаанах нэһилиэгиттэн, соҕотох ийэ оҕото үөрэхпэр үчүгэй буоламмын, сынньана барбытым. Оччолорго алын кылаастарга баһаатайдыырым, оскуола ыытар бары тэрээһиннэригэр, уус-уран самодеятельноска көхтөөхтүк кыттарым, ол иһин ыыттахтара буолуо.
Саха сириттэн 10-тан тахса этибит. Кыргыттар бары уһун суһуохтаахпытын көрөннөр, лааҕырга бары даҕаны наһаа астыммыттара. Миигин, кыра баҕайы уҥуохтаах, дэриэбинэ кыыһын, Үөһээ Бүлүүттэн сылдьар Зоя диэн ааттаах кыыс көрөн-истэн бүөбэйдэспитэ.
Барыбытын тус-туһунан этэрээттэргэ араарбыттара. Мин 4-с этэрээккэ соҕотоҕун түбэспитим. Тыа кыыһа үчүгэйдик нууччалыы билбэтэрбин даҕаны, бииргэ сылдьыбыт оҕолорум бары наһаа үчүгэй сыһыаннаахтара. Юра диэн ааттаах баһаатайбыт барыбытын кус оҕолорун курдук батыһыннара сылдьан, араас тэрээһиҥҥэ кытыннарара. Нептун бырааһынньыгар бары араас өҥнөөх таҥаһы кэтэн, муора аттыгар сылдьыбыппытын өйдүүбүн. Сочига дендрарийга экскурсиялаабыппыт. Онно араас халлаан үрдүгүн саҕа мастар бааллара. Биир үүнээйини сэбирдэҕин төбөтүн таарыйдаххына сабыллан хаалар, онтон тута аһыллар этэ. Ону олус сөхпүппүн өйдүүбүн. Биир, саамай өйдөөн хаалбытым, тэриэлкэлэри аһаан баран, анал массыына анныгар уурарбыт. Ону массыына ардах курдук курулатан, ып-ыраас гына сууйара.
Лааҕыртан кэлэрбэр дьүөгэлэрбэр хоппуруон лиэнтэ бөҕөтө аҕалан түҥэппитим. Муора ракушкатын элбэҕи аҕаламмын оскуолабар бэлэхтээбитим. Оскуола оҕолоругар лааҕырга хайдах сынньанан кэлбитим туһунан кэпсээбитим, бары наһаа сэҥээрэ истибиттэрэ. Ракушкаҕа муора тыаһа суугунаан иһиллэрин сөхпүттэрэ аҕай. Дьэ, ити курдук остуоруйа дойдутугар, муора кытыытыгар баар сылаас дойдуга сынньанан турардаахпын.
Санаабар, значоктаах мэтээлбин көрдүүрүм...
"Орлёнок" лааҕыртан кэлбитим иккис ыйыгар дьиэбит умайан хаалан, лааҕыртан аҕалбыт значоктарым, мэтээлим, араас сувенирым, хаартыскам – барыта умайбыта. Ол туһунан оскуола лааҕырыгар оттуу сылдьан истибиппит. Лааҕыртан, дэриэбинэҕэ турбут баһаар буруота көстөр этэ. "Туох умайдаҕай?" – диэн аймаммыппыт. Онтон лааҕыр начаалынньыга мотуорканан кэлэн, устуруой иннигэр баһаар буолбутун, мин дьиэм күл-көмөр буолбутун туһунан соһумар сураҕы иһитиннэрбитэ уонна: “Чэ, барыҥ, үлэлээҥ!”, – диэбитигэр ыар сурахтан дөйөн турбут оҕо, оҕолор кэннилэриттэн нэһиилэ сукуҥнаан иһэн, сандаалыйабын, ырбаахыбын уста биэрэн, биэрэккэ хааллараат, эмпэрэҕэ ыстанан кэбиспитим.
Урукку кэм буолан уонна Нам Түбэтин оҕолоро бары ууһут буоламмыт буолуо, мин ууга ыстаммыппар ким да наадыйбатаҕа, айдаан, түрүлүөн таһаарбатаҕа, көрдөөбөтөҕө. Үллэр сүүрүктээх, толору уу кэлэн турар өрүс боротуокатын харбаан, сыккырыыр тыыным эрэ ордон, умайбыт дьиэм оннугар тахсан, күлү булкуйа турбутум. Санаабар, значоктаах мэтээлбин көрдүүрүм. Ханта-ан, туох ордуой?..
Ол кэннэ баһаатайбар Ольга Филеткинаҕа сурук суруйан, дьиэм умайан, значоктарым, мэтээлим күл-көмөр буолбуттарын кэпсээбитим. Ый курдугунан почтанан халыҥ кэмбиэр кэлбитэ. Арыйбытым – суруктаах, “Орлёнок” хаартыскалардаах уонна хордуоҥҥа иилиллибит значоктар, мэтээлим. Оо... онно ытанньаҕа суох бэйэм, хараҕым уута халыс гыныар диэри үөрбүппүн үйэ-саас тухары умнубаппын. Дьэ, ол этэ туохха да тэҥнэммэт улахан үөрүү, үрдүк дьол! Ол кэннэ баһаатайбыныын хаста да суруйсубуппут.
Хаһан эмэ “Орлёнок” лааҕырга баран, баһаатайбын булуохпун санаталыыбын.
Хаатыҥканы пуойас түннүгүнэн быраҕа сатаан...
Сунтаартан халлаан тымныы кэмигэр лааҕырга сынньана барбытым. Сочига тиийбиппит, ип-итии, кыһыл гвоздикалар кытара кыыһан, үүнэн тураллара. Онтон электричканан Туапсеҕа барбыппыт. Саха оҕолоро бары тымныы дойдуттан барбыт буоламмыт, хаатыҥкалаахпыт, унтуулаахпыт. Ол баран иһэн, биир уолбут кэтэн кэлбит хаатыҥкатын пуойас түннүгүнэн быраҕа сатаан, эрэй бөҕөтүн да көрбүтэ, ол гынан бырахпатаҕа быһыылааҕа.
Биир кыыспыт унтуулаах этэ. Ону атын богуонтан кэлэ-кэлэ, көрүү-истии бөҕөтө буолбуттара. Атаҕын олох санныгар сыһыара сыспыттара быһыылааҕа. Мин маҕан куруолук бэргэһэбин кубаттан тигиллибит бэргэһэ диэн интэриэһиргээбиттэрэ аҕай. Чэ, ити курдук тыаттан барбыт оҕолор «анекдоппут» элбэҕэ. Аны мин сосисканы кыайан сиэбэккэ муҥнаммытым, онтон нуучча оҕолоро хастаан сии олороллорун көрөн, үтүктүбүтүм. Бакыаттаах чэй диэни билбэккэ, хостоон таһаарбакка хоп-хойуу буолбутун, сатаан испэтэҕим.
Лааҕыр интэриэһинэй «сокуоннара»
1981 сыл үөрэх дьыла бүтүүтүгэр бүтэһик кылаас чааһыгар үөрүүлээх сонуну истибитим. Ол курдук, «Орлёнок» лааҕырга сынньана барар чиэскэ тиксибитим.
Мин «Комсомольскай» дружинаҕа түбэспитим. Олорор дьиэлэрбит «бочкалар» этэ, ол «бочкалары» Алжиртан аҕалан, устудьуоннар тутар этэрээттэрэ тутан биэрбиттэр.
Бастакы күнтэн саҕалаан, сүрэхпитигэр умнуллубат кэрэ түгэннэр саҕаламмыттара. Барыта саҥа, сонун этэ. Сарсыарда 8-тан киэһэ 23 чааска диэри араас тэрээһиннэр ыытыллаллара. Муора кытыытыгар олорор буоламмыт, сэрээккэбит муора кытыытыгар Хачатурян «Танец с саблями» муусукатынан буолара. Дружина үрдүнэн “Школа пионерско-комсомольского актива” куруһуокка кыттарбыт, элбэх саҥаны, билиини иҥэринэрбит. Киэһэ аайы этэрээппитигэр “Огонёктар” буолаллара. Онно саҥа ырыалары үөрэтэрбит, күммүт хайдах ааспытын ырытыһарбыт, бэйэ- бэйэбитин кытта ыкса билсэрбит. Баһаатайдарбыт лааҕыр сокуоннарыгар үөрэппиттэрэ: “закон поднятой руки” – чуумпураҕын, “закон моря” – муораҕа киирбэккин, “закон зеленой травы” – күөх оту тэпсибэккин, «закон 00” – ханна да хойутуо суохтааххын. Маны барытын олус тутуһарбыт.
Вероника Жиркова (Готовцева), Дьокуускай.
Оҕо сааска эргиллэн...
Сунтаар оройуонун Тойбохой интэринээт-оскуолатыгар 6-с кылааска туйгуннук үөрэнэрим. Саас “Орлёнок” лааҕырга сынньана барбытым. 1981 сыллаахха маҕаһыыҥҥа бары барыта дэписиит кэмэ этэ. Онтон соҕурууҥҥу маҕаһыыннар толорулара сөхтөрбүтэ. Мин, омуммар, хас да паачыка жвачка, быламаастыр ылыммыппын өйдүүбүн.
Дружинам «Звезднай” диэн ааттааҕа. Саха сириттэн барбыт оҕолору араас этэрээтинэн араартаабыттара. Мин Надя Винокурова диэн кыыстыын биир этэрээккэ түбэспиппит. Бастаан утаа иккиэн эрэ сылдьарбыт, онтон атын оҕолордуун доҕордоспуппут. Бары даҕаны наһаа көнө, сымнаҕас майгылаахтара. Астара сүрдээх минньигэһэ. Ырыа бөҕөтүн үөрэтэрбит. Ол дойду түүнэ эмискэ ытыс таһынар хараҥа буолан хаалара. Оннук хараҥа түүннэргэ кутаа оттон, ол тула олорон ыллыырбыт, кэпсэтэрбит бэйэтэ туһунан арамаантыка буолара. Ама, хайдах умнуоҥуй, ол уоттаах киэһэлэри... Ити курдук чаҕылхайдык симиэнэбит күлүм гынан ааспыта. Оҕолорбун кытта хойукка диэри суруйсар этибит, онтон Уларыта тутуу саҕана сүтэрсэн кэбиспиппит. Билигин сааһыраммын, ол кэрэ кэмнэри умнубуппун, бу түмсүү, буолаары турар көрсүһүү тэрээһинэ, оҕо саас дьоллоох түгэнин санатта.
