Араас дьаҥ, сыстыганнаах ыарыы киһи аймаҕы үөскүөҕүттэн батыһа сылдьар. Оннук импиэксийэлээх ыарыылар бүтүн куораттары, дойдулары, цивилизациялары даҕаны имири эспиттэрэ. Хойукка диэри ону утары охсуһары киһи аймах билбэт этэ. Онтон вакциналааһыны айбыттара.
Арассыыйаҕа 250 сыл анараа өттүгэр аан бастакынан вакциналааһыны туттубут ыраахтааҕы Кэтириинэ II этэ. Ол саҕана буоспа ыарыы туран, норуоту норуотунан имири соторо. Сылга аан дойдуга буоспаттан мөлүйүөҥҥэ тиийэ киһи өлөрө! Бастакы быһыыны Кэтириинэҕэ уонна кини уолугар I Байбалга Томас Димсдейл диэн Аангылыйа луохтуура кэлэн туруорбута. Кэтириинэ онуоха “Бэйэтинэн холобур көрдөрдө” диэн суруктаах, бэйэтин мэтириэттээх өйдөбүнньүк мэтээли оҥорторбута. “Буоспаттан быһыы туруорбутун иһин” мэтээлинэн эмчити наҕараадалаабыта. Ону таһынан, барон титулун, лейб-медик аатын бэлэхтээбитэ, эмчит өлүөр диэри биэнсийэҕэ тиксибитэ. Кэлин Кэтириинэ сиэннэригэр быһыы туруорбута. Арассыыйа оччолорго Дьобуруопаҕа быһыы туруорууга инники күөҥҥэ сылдьара. Ити кэмҥэ Францияҕа буоспаттан хоруол Людовик Х өлбүт. “О, тоҕо да дьиикэйдэрэй, билим бу ыарыыны сатаан эмтиир буолла ээ”, – диэн сөхпүтэ дииллэр Кэтириинэни.
“Сахалары эмиэ буоспа эпидемията кэлэн сии сылдьыбыта, – диэн устуоруйа билимин дуоктара, профессор Розалия Бравина кэпсээбит. – Номохторго кыһыл ырбаахылаах нуучча дьахтара диэн ойууланар. Ол аата, тастан кэлбит ыарыы диэн. Саха сиригэр бу ыарыыга бастаан 1651 с. хоту олорор Остуолба зимовьеҕа дьаһаах төлүүр тоҥустар, сахалар хаптарбыттара. 1652 с. Өлөөҥҥө буоспа туран, нэһилиэнньэ аҥаарын эспитэ. Нөҥүө сылыгар олохтоохтор ахсааннара биэс төгүл аччаабыт. 1691-1692 сс. Халыма дьүкээгирдэригэр буоспа өрүттүбэт охсууну оҥорбут. 1000 киһиттэн 400 киһи ордон хаалбыт. 18-19 үү. буоспа таарыйбатах сирэ суоҕун тэҥэ этэ. Серошевскай этэринэн, буоспаҕа ылларбыт киһи 90 %-на өрүттүбэт эбит”.
Дьиктитэ, саха отоһуттара, эмчиттэрэ, буоспаны утары ньыманы эмиэ билэллэр, тутталлар эбит. Холобур, “Күүкэй” диэн кинигэҕэ аатырбыт Уһуунньук Охоноон диэн эмчит туһунан суруллубут. Онно бу эмчит ыҥырыкка сылдьан “хаан буойара, муҥуру быһара, былчархайы, бөрөлөйү, сиипилиһи, уҥуох тостубутун, төбө сиигэ арахсыбытын, араас сыхха ыарыыны эмтиирэ” диэн суруллар. Харах араас ыарыыларын сотон, кутан, кыһыйан үтүөрдэрэ, көрбөт дьону көрөр гынара үһү.
Аны, “1873 с. буулаабыт буоспаны, быһыы быһан, аҕатын ууһун биири да өлөрбөтөх. Саһар үрэҕэр олорон буоспалаан олорор киһиттэн ириҥэтин баһан аҕалан, борооску тараһатыгар биһэн сүһүрдэн, онтон ылан, ыалларын кэрийэ сылдьан, быһыы быһан быыһаталаабыт диэн суруллар” кинигэҕэ (Н.Иванов суруйуута, “Күүкэй”).
Вакциналааһын өрүһүйбүтэ
Сэбиэскэй кэмҥэ даҕаны сорох ыарыылар син биир ыксалаһа сылдьыбыттара. Ол туһунан ССРС доруобуйатын харыстабылын ситимигэр 41 сыл үлэлээбит, Саха АССР үтүөлээх бырааһа, үрдүкү категориялаах тэрийээччи-быраас, педиатр идэлээх Мария Афанасьевна Зедгенизева сэһэргиирин истиэххэ.
– Мин 1957 с. Омскайга мэдиссиинэ институтун бүтэрэн, оҕо бырааһын быһыытынан үлэбин Үөһээ Бүлүүгэ саҕалаабытым. Оччолорго вакциналааһын киэҥник тэнийэ илигэ, антибиотик олох да суоҕа. Биирдэ кылаабынай бырааспыт Останин хайа эрэ мунньахха бара сылдьан, биир хоруопка пенициллин аҕалбытын, оо, харыстаан да туттубуппут! Бары былдьаһарбыт: мин, терапевт, гинеколог, о.д.а. Мин хас да тымныйбыт оҕоҕо быыкаа дуозаны суурайан укуоллаабытым, үс хонугунан харахтан сыыһы ылбыт курдук үтүөрбүтүнэн барбыттара.
* * *
– Оччолорго ыарыһаҕы көрөр-истэр аныгы тэрил кэлиэ дуо? Фонендоскоптан, тонометртан атын тугуҥ да суох. Онон, ыарыһахтан барытын чопчу ыйыталаһан, кинини сыныйан көрөн-истэн баран, диагноз туруораҕын. Аҕыйахпыт бэрт, оройуон үрдүнэн кылаабынай бырааһы кытта соҕотох оҕо бырааһа, соҕотох терапевт, дьахтар бырааһа, тиис бырааһа, хирург, окулист эрэ баарбыт – олох күннэри-түүннэри сүүрэ, эргийичэ сылдьабыт, сороҕор ыраах нэһилиэктэргэ ыҥырыыга тиийэбит. Учаастак балыыһаларыгар кэлии быраастар баар буолаллара. Үксүгэр сиэстэрэлэри, биэлсэрдэри, акушердары үөрэтэн, сүрүн көмөлөһөөччүлэрбит кинилэр буолаллара.
– Араас сыстыганнаах ыарыы тарҕаныыта, онтон оҕо өлүүтэ оччолорго олус элбэх этэ. Скарлатина, куор, коклюш, тиф, полиемиелит, дифтерия, о.д.а. сыстыганнаах ыарыылар тарҕаммыт этилэр. Билигин “эмчиттэр бэйэбит хайдах сыстыбатахпытый?” дии саныыбын. Билиҥҥи курдук көстүүм эҥин диэн суох. Бэйэбит ыалдьа сылдьыбыт буоламмыт тулустахпыт буолуо. Биир быраас дифтериялаан ыарахан туруктаах сытар оҕону Дүллүкүттэн массыынанан киллэрэн иһэн, оҕото харааран, тыыммат буолан өлөн барбытыгар, иһиллиир үстүрүмүөнүн оҕо куолайыгар анньан, салахайын оборон ылбыт уонна сиргэ силлээбит. Оҕо оройуон киинигэр нэһиилэ тыыннаах тиийэн кэлбитигэр, кылаабынай быраас Останин хабарҕатын быһан, онно туруупка туруоран өрүһүйбүтэ. Аны, ол оборбут бырааспыт бэйэтэ сыстан, ыалдьан хаалбыта. Били, Чехов сюжетын санатар. Хата, антибиотик абыраан тыыннаах хаалбыта.
* * *
Аны, сэллик араас көрүҥэ бөҕө! Сэллик арааһын, элбэҕин көрөн сөхтүм да этэ. Уҥуохтара ууллубут эҥин буолара, ынырык да этэ. Сэллик менингититтэн оҕону кыайан өрүһүйбэт түгэннэрбит баара. Мин ыарыһахтарбар көмөлөһөр кыаҕым суоҕуттан хараастар, ытыыр да этим. Ол эрээри хайыахпытый, сиэхпитин ньыппарынан баран салгыы үлэлиир буоллахпыт. Ким да “хамнаспыт кыра” эбэтэр “усулуобуйабыт суох” диэбэккэ үлэлээн, дьон бөҕөнү өрүһүйэн, эмтээн кэллэхпит. Оо, дьэ, ыарахан да кэмнэр этилэр!
Куору бохсуу
– Маннык түбэлтэ буолбуттаах. Биирдэ “биир оҕо хантан эрэ ыалдьан кэлэн баран уһуйаан оҕолоругар ыарыытын сыһыаран эрэр” диэтилэр. Ыҥырбыттарыгар, ол оҕону дьиэтигэр тиийэн көрдүм. Онтон уһуйааннар “биир оҕо эмиэ кыраадыстаах, ымынахтаах, ону дьиэтигэр төннүннэрбиппит” дэстилэр. Ону сүүрэн тиийэн көрөн баран, “хайыы, бу куордаабыттар дии! Дьиэтигэр ыытыҥ” диэтим. Испэр хайдах гынан ыарыыны тарҕаппатах, бохсубут киһи дии санаатым. Хайдах эрэ туох эрэ баар буолуохтаах дии саныыбын. Бэйэбитигэр вакцина эҥин диэн оччолорго суох буоллаҕа.
Ол саҕана күтүөм миэхэ үөрэҕи бүтэрбиппэр “Справочник практического врача” диэн икки туомнаах лэс курдук кинигэни бэлэхтээбитэ. Онтубун мэлдьи соһо сылдьарым. Ыламмын аахтым. Онно судургутук быһаардахха, бу курдук суруллубут: “Куор ыарыытыгар урут ыалдьа сылдьыбыт дьонтон хаан сывороткатын ылан, атыттарга биэрдэххэ, ыалдьыбаттар”, – диэн. Ону ааҕан баран, ыалдьыбыт оҕо тэрилтэтигэр кэлэммин эттим: “Мин маннык аахтым, урут куордаабыт төрөппүттэртэн быыкаа хааҥҥытын ылан оҕолоргутугар эмэһэлэригэр укуоллаатахха, баҕар, ыалдьыахтара суоҕа”, – диэн.
Хата, биир төрөппүт туран “мин оҕом бу сылдьар, хааммын биэрэбин, оҕобор туруор” диэтэ, арай, “ыарыыта суох дуо?” диэн долгуйда. Ону уоскуттум, “суох” диэтим. Оччолорго биирдэ туттуллар испириис диэн суох, кыра бииксэлээх испириис илдьэ сылдьарбынан, онтубун таһааран, ол дьахтар хаанын ыламмын, оҕотун эмэһэтигэр туруордум. Оҕото кыратык “мыык” диэтэ, салгыы оонньуу сүүрэн хаалла. Ону эттим: “Чэ, ситигирдик, баҕар кыратык ыалдьан ылыа эрээри, улаханнык ыалдьыа суохтаах. Дабаай, төрөппүттэрдэ мунньуҥ”, – диэтим. Ону: “Сөп, ийэлэри ыҥырыахпыт, оттон аҕалар иннилэринэн буолан кэлэллэр дуу, суоҕа дуу?”, – дэстилэр. Соннук болдьоһон, муһуннулар.
* * *
Кэлбитим, бүтүннүү дьахтар аймах мустан олорор, кэм даҕаны, барыта ийэлэр урут кэлбиттэр. Туох да муоҕа-чуоҕа суох хааннарын туттардылар, оҕолоругар укуол оҥортоотум. Онтон ыҥыран-ыҥыран, үс аҕаны булан аҕаллылар. Оо, дьэ, кэлэн баран “укуолтан куттанабыт, хаһан да укуолламматахпыт, хайдах ол хааны ылаҕыт” эҥин диэн утары-таары саҥарсыы, куолу буоллулар ээ. “Оттон бу дьахталлар бары биэрдилэр дии, ама, дьахталларга тиийимээри тураҕыт дуо?! Чэ, кытаатыҥ, ол-бу буолумаҥ, биитэр биэриҥ, биитэр – суох. Мин эһигини аҕытаассыйалыыр солом суох”, – диэбиппэр, “чэ, оттон биэрэн көрөрбүт буолуо” дэһистилэр.
Пахай, онтум биир киһини укуоллаары испирииспин туппутунан тиийбиппэр киһим уҥан хаалла. Ону көрөн олорбут иккис киһи таһырдьаны былдьаста. Онтон киһи эрэ буоллар, төттөрү киирэн, “ити киһи туох буолар быһыытай, мин биэриэм” диэтэ. Ол киһини уоскуттум, “оҕоҕуттан аҕыйах кыраам хааҥҥын аһынныҥ дуо? Ол-бу буолума, тымырыҥ үчүгэй баҕайы эбит, ыарыыта суох ылыаҕым” диэтим. Икки эр киһи оннук уҥан турар. Биир да дьахтар тоҕо эрэ уҥпатаҕа. Биир оҕо ийэтэ ыалдьа сытара, аҕата ханна эрэ барбыт этэ уонна биир оҕо ийэтэ да, аҕата да кэлбэтэҕэ. Ол икки оҕоҕо бэйэм хааммын туруорбутум. Мин бэйэм оҕо сылдьан куордаабытым. Кэлин кэтээн көрбүппүт: ол “хаан туруорбут” оҕолорбутуттан ким да ыалдьыбатаҕа. Бастакы боростуой быһыыны оннук туруоран турардаахпын. Кэлин санаатахха, чахчы олох хорсун быһыы эбит. Ханнык эрэ мунньахха сылдьан тыл этэрбэр ону кэпсээбиппэр, сэргээбиттэрэ аҕай эрээри, кэлин ханна да оннук гыммыттарын истибэтэҕим. Справочнигым оҕолору оннук быыһаан турар ээ.
* * *
Икки сыл үлэлээн баран, билиибин үрдэтиниэм диэн, Ленинградка ординатураҕа үөрэнэ барбытым. Кэлэрбэр вакциналар баар буолбуттар, тарҕаммыттар этэ. Сэлликкэ саҥа төрөөбүт оҕолорго хааппыланан эмп биэрэрбит. Кэлин ол укуолунан оҥоһуллар буолбута (БЦЖ). Дифтерияҕа, полиемиеликкэ график быһыытынан, саастарынан көрөн, мэлдьи булгуччулаах быһыылыыр үлэ ыытыллара. Билигин ол ыарыынан ыалдьыбыт суох буолбат дуо? Куорунан дуу, полиемиелитинэн дуу ыалдьыбыт диэни мээнэ истибэппит, хам-хаадьаа баара буолуо. Ол саҕана буоспаны утары оҕо саннын тимиринэн сотон, старификаторынан сыворотка быһыытын туруорарбыт. Буоспаны кыайбыппыт диэххэ сөп.
Ити сылларга “саһарар ыарыы” аһара тарҕана сылдьыбыта. Вирустаах гепатит диэн биир ыарахан ыарыы буоллаҕа. Онуоха вакцина айбыттарын кэннэ биирдэ үөһээ тыыммыппыт диэххэ сөп. Оттон оччолорго оскуола оскуоланан, дьыссаат дьыссаатынан барыта сутуллуон сөбө, харантыыҥҥа баран хаалара.
– Онон ити сыллартан ССРСка вакциналааһын булгуччулаахтык ыытыллар буолбута. Хас биирдии оҕоҕо кыраапык оҥорор этилэр: маннык ыйга – маннык быһыыны ылар. Бачча сылынан хос быһыыланар – ревакцинация ылар диэн. Оҕо барыта анал лиистээх, оҕо консультациятыгар барыта сурулла сылдьар буолара, ол барыта толоруллара. Итинник үлэни ыытан, Сэбиэскэй Сойууска үгүс ыарыы суох буолбута.
Былыр вакцинаны саҥа айалларыгар өйдөөн көрбүттэрэ, пиэрмэҕэ үлэлиир дьахталлар буоспалаабаттар эбит. Оттон буоспа сүөһүгэ эмиэ сыстара, ынах эмиийэ бааһыран тахсара. Ол ынахтары кытта бодьуустаһар ыанньыксыттар тоҕо эрэ олох ыалдьыбаттарын бэлиэтии көрбүттэр. Бастакы учуонай-вакцинатор ону туһанан, буоспаны тириигэ сотор ньыманы киллэрбит. Онтон саҕалаан, атын ыарыыларга эмиэ вакцина туруорар буолбуттара.
– Вакцинация ыытылларын сорохтор ол-бу диэн утаран, сөбүлээбэттэр, ылбат буола сатыыллар. Оттон мин бэйэм уустук кэмнэргэ үлэлээбит быраас буоларым быһыытынан, этэбин: вакцинация олус наадалаах. Киһи аймах суостаах ыарыылартан аҥаардас вакцинанан эрэ быыһаммыта. Онон хамсыктан быыһаныам дии саныыр киһи вакцинаны ылыахтаах. “Вакцинаттан ыалдьыбыт, куһаҕан буолбут” дииллэр. Биллэн туран, ону киһи туругун көрүнэн ылыахтаах. Мин бэйэм саастаах кэргэним С.А. Зедгенизевтиин вакцина ылан олоробут. Оҕолорбутугар, сиэннэрбитигэр эмиэ “ылыҥ” диэн сүбэлиибит. Быһата, чугас дьоҥҥут, эргимтэҕит доруобуйатын саныыр буоллаххытына, вакцинаны булгуччу ылыҥ диэн сүбэлиибин. Дьоллоох, чөл буолуҥ!
Нина Герасимова
