Кутталлаах ыарахан ыарыыга ылларбыт дьон олоҕун чэпчэтэргэ ананар мэдиссиинэ өҥөтүн “паллиативнай көмө” диэн ааттанар. Араас ыарыы баар буолбутунан, сыстыганнаах ыарыылар тарҕаныыларынан, нэһилиэнньэ кырдьыытынан, маннык көмөҕө наадыйааччы эбиллэн эрэ иһиэҕэ. Паллиативнай көмөҕө наадыйар ыарыһахтар сүрэх-тымыр (38,5%), араак (34%), хроническай респираторнай ыарыыларыгар (10,3%), СПИД-ка (5,7%), диабекка ыалдьаллар (5,7%), деменциялаахтар, неврология ыарыылаахтар уо.д.а.
Чугас киһилэрэ ыарахан ыарыыга хам ылларан, турбат гына сытынан кэбистэҕинэ, дьон эмискэ булумахтана түһэр, тугу гыныан, туохтан ылсыан билбэт. Саамай ынырыга – бу таптыыр киһилэрин ыалдьарын-муҥнанарын көрө-көрө, тугунан көмөлөһүөн билбэтэ. Маннык түгэҥҥэ хайдах буолуохха? Тугу гыныахха? Кимтэн сүбэ көрдүөххэ? Ол туһунан паллиативнай мэдиссиинэ-социальнай көмөтүн оҥорор отделение уопсастыбаннай кураатара, “Долгожить” АНО салайааччыта Наталия Каратаева кэпсиир.
– Наталия, үтүө күнүнэн! Дьэ, бу эһиги тугу үлэлии-хамсыы сылдьаргытын сырдат эрэ...
– Мин 2014 сылтан дуонар уорганнаах дьону, кинилэргэ уорганнарын биэрбит аймахтарын өйүүр бырайыагы ылсаммын үлэлэппитим. Ол сылдьан, элбэх эмчити кытта билсибитим. Онно өссө НКО буола илигим, атын НКО-лары кытта бырайыактаан, икки граны сүүйбүппүт. Олору үлэлэтэ сырыттахпына, бу “Долгожить” АНО салайыаҥ дуо” диэн ыҥырбыттара. АНО официальнай аата “Комплексный центр медицинского и социального обслуживания населения” диэн. Ол эбэтэр, биһиги итиннэ мэдиссиинэ-социальнай өттүн бииргэ тутан, көмөнү оҥоробут.
* * *
– Паллиатив диэн ыарахан уонна уустук тиэмэ, ол туһунан ханна да аһаҕастык кэпсэммэт этэ. Мин урут онкологиялаах оҕолорго көмөнү оҥорор пуондаҕа волонтёрдуу сылдьан Алена Атласоваттан “тоҕо бу оҕо паллиатива биһиэхэ суоҕуй?” диэн ыйыппыппар кини: “Бу элбэх үбүлээһини эрэ буолбакка, элбэх күүһү-кыаҕы, бары өттүнэн комплекснай сыһыаны эрэйэр улахан кыһалҕа. Ол биһиэхэ сайда илик, кэнэҕэскитин дьэ сайдан иһиэ”, – диэбиттээх.
Билигин Дьокуускай куорат мэдиссиинэтин киинигэр 50 куойкалаах паллиативнай көмөнү оҥорор отделение баар. Онтон 30 куойката – улахан дьон, 20-тэ – кыра оҕо киэнэ. Ону таһынан РКБ-3 иһинэн мэдсиэстэрэ өҥөтүн оҥорор биһиги отделениебыт баар. Онно мин начаалынай паллиативнай көмөнү оҥорор үлэ уопсастыбаннай кураатара буолабын.
Биһиги сүрүн сорукпут – ыарахан ыарыһахтары уонна саастаах аймахтарын көрөр-харайар дьоҥҥо туох кыалларынан көмөнү, өйөбүлү оҥоруу. Бу хамсык кэннэ инсульт, инфаркт аһара элбээтэ. Деменциялаах (түөһэйбит) кырдьаҕастарга эмиэ көмөлөһөбүт.
* * *
– Ыарахан ыарыһахтары көрөр-истэр олус илистиилээх: сорохторо хаампат, мэлдьи сытар ыарыһахтар буоллахтара. Онон чугас дьоно, аймахтара кинилэри көрөргө бэлэм, онуоха анал билиилээх буолуохтаахтар. Оннук бэлэми ылбыт дьон, ыарыһаҕы ордук хаачыстыбалаахтык көрүөхтэрэ-истиэхтэрэ. Дьэ, ол иһин биһиги кинилэри үөрэтэбит, бэлэмниибит. Оттон аймахтары умнан, туох баар күүһү-кыаҕы барытын ыарыһахха эрэ анаатахпытына, ол туох да түмүгэ да, туһата да суох буолуо. Тоҕо диэтэххэ, дьон сылайар, кэбириир, ол төрүөтүнэн саастаах аймахтарын кырдьаҕастар дьиэлэригэр, социальнай тэрилтэлэргэ туттараллара, аккаастаналлара да баар суол.
– Холобур, ыал ийэтэ 90-ча саастаах, өрүттүбэт ыарыытыгар ылларан сытар, ону туох диэн сүбэлиигит?
– Бастатан туран, дьон маннык уопсастыбаннай тэрилтэ баар диэн билиэхтээх, мин соҕотохсуйбат эбиппин диэн уоскуйуохтаах. Билигин бу үөрэтэр хос диэн тэрийдибит, манна ыарыһах анал ороно турар, онно ыарыһаҕы бэйэтин сууйарга, гигийиэнэ араас бороссуударатын оҥорорго, памперсын уларытарга, этин быһа сиэппэт курдук, эргитэргэ, оронуттан инбэлиит кэлээскитигэр көһөрөргө, саньытаарынай олоппоһунан, тэрилинэн хайдах туттарга үөрэтэбит. Итинник кыра-кыра бөлөҕүнэн кэллэхтэринэ, биһиги кинилэри үөрэтэбит. Биһиэхэ тахсыахтарын эрэ наада.
– Ол дьону, аймахтары түмэр бассаап-бөлөх эҥин баар дуу?
– Баар, оннук ыарыһахтары көрөр-истэр дьон түмсүүтэ баар, бэйэлэрэ бассаап бөлөхтөөхтөр. Холобур, деменциялаах ыарыһахтар аймахтарын анал түмсүүлэрэ баар. Онно тустаах эмчиттэр араас сүбэлэри биэрэллэр, кэпсииллэр-ипсииллэр, үөрэтэллэр. Эһиилгиттэн биһиэхэ социальнай координатор баар буолуо уонна психологтары күүскэ үлэлэтиэхпит диэн былаанныыбыт. Кинилэр көдьүүстээх дьон буолуохтарыгар саарбахтаабаппыт.
* * *
– Ыарахан ыарыһаҕы көрөр-истэр киһи олус сылайар. Сороҕор, ис кыаҕа умайан, уһугулаан хаалыан сөп. Ити олус кутталлаах көстүү, ыарыһахха даҕаны, дьонугар даҕаны. Ол иһин биһиги бу дьоҥҥо респис көмөтө диэни оҥоробут. Ол аата тугуй, диир буоллахха, ол аата социальнай тохтобул диэн быһаарыахха сөп (социальная передышка). Холобур, аймахтара отделениебытыгар ыарыһах аймахтарын 21 хонукка диэри босхо сытыарыан, ол кэмҥэ бэйэлэрэ ханна эмиэ сынньана дуу, тугу эрэ гына дуу баран кэлиэхтэрин сөп. Итини ордук сайын эбэтэр күһүөрү дьон сынньана барар кэмигэр туттааччылар. Бу өҥөнү отделениеҕа миэстэ баарыттан көрөн, сылга 4-6 туһаныахха сөп.
Биһиэхэ чааһынай пансионаттан уратыта диэн, барыта анал бэлэмнээх, уопуттаах мэдиссиинэ персонала үлэлиир. Биһиги куораты кытта, ону таһынан өрөспүүбүлүкэ бары улуустарын кытта үлэлиибит. Быраастары кытта онлайн-көрсүһүүлэри ыытабыт. Итиннэ көрдөххө, улуустартан ыйытыы бөҕөтө киирэр. “Саастаах аҕабыт инсуллаан сытар, ону хайдах аһатабыт?” диэн ыйытыыттан саҕалаан, арааһы бары ыйыталлар. Онно анал бэлэмнээх быраастарбыт барытын быһааран биэрэллэр.
– Улуустары кытта хайдах үлэлиигитий?
– Улуустарга көхтөөх дьахталлар түмсүүлэрэ, эдэр ийэлэр, түөлбэлэр, о.д.а бааллар. Кинилэринэн тахсан, тэрийэн ыытааччыбыт. Кыах баар буоллаҕына, улуустарга бэйэбит тахса сылдьааччыбыт, нэһилиэнньэни кытта сирэй көрсөн бэйэбит өҥөбүт туһунан кэпсээччибит. Социальнай сулууспаны кытта эмиэ бииргэ үлэлэһэбит. Билигин итини барытын салгыыр, сайыннарар наада.
– Уһугулаан сытар ыарыһахтарга тас дойдуларга анал дьиэлэр бааллар. Арассыыйаҕа эмиэ оннук хоспис-дьиэлэр баар буолан эрэллэр. Биһиэхэ хайдаҕый?
– Хомойуох иһин, биһиэхэ ол суох, онно тиийэ иликпит... Билигин саамай намыһах таһымҥа сылдьабыт, өссө да элбэҕи үлэлиэхпитин наада. Ол эрээри, саатар, маннык хардыылары саҕалаатыбыт диэххэ сөп. “Барыта кыраттан саҕаланар” диэн олус сөп. Дьиҥэ, бу олус сытыы кыһалҕа, онон биһиэхэ эмиэ аныгылыы хааччыллыылаах үчүгэй хоспистар баар буолуохтара диэн эрэнэбит. Аатыгар эрэ буолбакка, бэйэтэ волонтёрдардаах, анал хамаандалаах, мэдиссиинэ көмөтүн эрэ оҥорор буолбакка, социальнай көмөнү эмиэ оҥорор хоспис сулууспата баар буолуоҕа диэн эрэнэ саныыбын.
* * *
– Маннык өҥөҕө нэһилиэнньэ наадыйыыта олус улахан. Ону ыйытыкпыт да туоһулуур. Нэһилиэнньэ олоҕо уһаатаҕын аайы, көрүүгэ-истиигэ наадыйар дьон араҥата улаатар. Онуоха судаарыстыба бэлэмэ суох. Бастакытынан, дьон ити кыһалҕаны кытта биир бииргэ хаалар, сылайар. Иккиһинэн, анал билиигэ-көрүүгэ наадыйар.
Биһиги дьиэлэринэн сылдьар уопсастыбаннай социальнай көмө биригээдэлээхпит буоллар диэн баҕара санаалаахпын. Онно быраастар, психологтар киириэ этилэр. Ыарыһахтар дьарыктаах буолууларыгар наадыйыы эмиэ сүрдээх улахан. Холобур, сорох Арассыыйа куораттарыгар деменциялаах дьону дьарыктыыр кииннэр бааллар, онно кинилэрдиин исписэлиис дьарыктанар, бу дьон аймахтара ити кэмҥэ сынньаналлар, бэйэлэрин дьыалаларынан дьарыктаналлар. Ити курдук, былааммыт сүрдээх элбэх. Атын куораттар быраактыкаларын эмиэ үөрэтэбит, үбүлээһини туһанар курдук, ханнык бырайыактары оҥоруохха сөбүй, ону көрөбүт. Быһата, олус элбэх үлэ күүтэр.
* * *
– Билигин “Долгожить” АНО 4 грант бырайыагы олоххо киллэрэ сылдьар, ону кытта икки көннөрү волонтердар олоххо киллэрэр бырайыактарыгар үлэлэһэр. Онно “Солнечный круг” диэн кэлэн, оҕолор маастар-кылаастарын ыытыахпыт, аһымал аахсыйа биллэрбиппит. Волонтёрдары уонна үтүөнү оҥорооччулары ыҥырабыт, кинилэр кэлэн аймахтарга маастар-кылаас, консултаассыйа ыыталлар. Бастакы маастар-кылаас витраж тиэхиньикэтигэр ыытыахпыт, Оҕо ускуустубатын оҕолоро кэлэн отделениены киэргэтэр витражтары оҥорорго үөрэниэхтэрэ. Маастар-кылаастар элбэх буолуохтара. Сороҕор ыарыһахтарбытын көрөргө-истэргэ кириэмнэр, памперстар наада буолааччылар. Онон кыаммат дьоҥҥо көмөлөһөөччүлэр баар буоллахтарына, оннук аҕалыахтарын сөп.
– Биһиги Москубаҕа Нюта Федермессер диэн хоспистарга болҕомтону тардыбыт, паллиативнай көмөнү киллэрэргэ ылсыбыт туох да сүрдээх хорсун дьахтар баарын билэбит. Оттон эн чуолаан, туох санааттан бу хайысхаҕа ылсыбыккыный?
– Итиннэ киһи киһи бэйэтэ туох эрэ төрүөттэн кэлэр диэн кэтээн көрөбүн. Мин устуоруйам туһа туспа. Мин – дуонар бүөрдээхпин. Икки өйдөбүл баарын санатабын: “паллиативнай” ыстаатыс уонна “паллиативнай” сыһыан диэн. Ыарыы муҥур уһугар тиийбит, бүөрдэрэ аккаастаабыт уонна дуонар уорганнаах ыарыһахтар “паллиативнай ыстаатыстара” суох. Кинилэргэ “паллиативнай сыһыан” диэн барсар. Ол аата, бу мэдиссиинэ-социальнай өҥөтүн оҥоруу онно эмиэ киирсиэхтээх диэн буолар.
Биһиэхэ мэдиссиинэни таһынан, психология, социальнай көмө эмиэ наада. Ол аата, биһиэхэ бэйэбитигэр эрэ буолбакка, биһиги аймахтарбытыгар. Миигин кэргэним, төрөппүттэрим күүскэ өйүүллэр. Билигин дуонар бүөрдэммитим кэннэ бэйэлэрин тыын суолталаах уорганнарын биэрбит дуонардары өйүүр бырайыагы көҕүлээбитим. Ол биир түмүгэ – дуонардар диспансеризацияны булгуччу барыахтаахтар, Доруобуйа харыстабылын кэтэбилигэр-манабылыгар сылдьыахтаахтар диэн.
– Ыарахан эрээри, чахчы, наадалаах дьыаланы ылсан үлэлии сылдьар эбиккит. Махтал буоллун, Наталия Алексеевна! Иннигит хоту баран иһиҥ, санаабыккыт барыта туоллун!
– Биһиги паллиативка ылсан үлэлиир соҕотох түмсүүбүт. Атыттар үксүлэрэ биир хайысханы тутуһаллар, ким онкологияны, ким инсулту. Ол иһин биһиги туспутунан хайа сатанарынан элбэх киһи ааҕара, маннык көмөнү оҥорор сулууспа баар эбит диэн билэрэ наада. Онон эһиги хаһыаккытыгар эрэлим улахан, бу туһунан кэпсиэхтэрэ, тарҕатыахтара диэн.
Нина ГЕРАСИМОВА
