“Айыы Дьиэтин туруорсабыт!”

Киин куораппытыгар араас конфессия итэҕэл дьиэлэрэ дьэндэйбитэ. Ол тухары төрүт олохтоох, сокуонунан бигэргэммит итэҕэллээх саха норуотун итэҕэлгэ дьиэтэ суох олорор. Уопсастыбаннас Айыы Таҥара Моҕол Ураһатын Ытык Сайсары Эбэ кытылыгар быйылгыттан туруорсар. Ону тустаах тэрилтэ сөбүлэспэккэ, Айыы Дьиэтин тутуутун боппуруоһа эмиэ салгыҥҥа ыйанан хаалла.

“Айыы Таҥара итэҕэлэ” олохтоох итэҕэл тэрилтэтин бэрэссэдээтэлэ Лена Валерьевна Федорова бу боппуруоска утумнаахтык ылсан үлэлэспитэ балай эмэ буолла.

Лена Федорова:

-- “Моҕол Ураһа – Айыы Таҥара Дьиэтэ” диэн тутулларын туруорсабыт, Ил Дархаҥҥа аадырыстаан сурук ыыппыппыт. Сир бэриллиитигэр куорат мээригэр Сардаана Авксеньтеваҕа эмиэ туруорсубуппут. Ити суруктарга бэс ыйыгар СӨ Архитектураҕа уонна тутууга Управлениетын салайааччы - өрөспүүбүлүкэ сүрүн архитектора Ирина Алексеева хоруйун ыыппыта. Онно кини “Сайсары күөлүн кытылыгар Арктикатааҕы эпос уонна ускуустуба киинин автостоянката туруохтаах, онон итиннэ Моҕол Ураһа тутулларыгар сир суох, инньэ гынан аккаастыыбыт” диэн эппиэттээбитэ. Оттон куорат дьаһалтатыттан биһиги көрдүүр сирбитигэр куорат сирин туһаныы уонна тутуу быраабылатыгар ити көрдүүр сирбитин “Р-1А” диэнтэн (куорат паарката, саадтар, искибиэрдэр тутууларыгар аналлаах сир) “ОТ-3” диэҥҥэ (“зона религиозной деятельности”) уларытыҥ диэн сүбэлээбиттэрэ. Ону биhиги куорат Архитектуратын Управлениетыгар сүбэлээбиттэрин курдук “уларытыҥ” диэн көрдөhүү cурук киллэрбиппит. Онно “ити сири өрөспүүбүлүкэ бас билэр, онон сир уонна баай-дуол сыһыаннаһыыларын министиэристибэтигэр туруорсуҥ” диэн хоруй кэлбитэ.

Биһиги “Айыы Таҥара итэҕэлэ и кузнечный культ в тенгрианстве” диэн бастакы Бүтүн Арассыыйатааҕы билим кэмпириэнсийэтин хомуурунньугун билиһиннэрэр тэрээһиммитигэр, култуура уонна ускуустуба үтүөлээх деятэлэ А. Д. Сивцев – Айсен Дойду ““Моҕол Ураһа – Айыы Таҥара Дьиэтэ” тутарга Ытык Сайсары эбэ кытылыгар сир учаастагын көрдөрөргө туруорсан, Ил Дархаҥҥа аһаҕас сурукта суруйуоҕуҥ” диэн этии киллэрбитэ. Ону өйөөн, күн-бүгүн Дьокуускайтан, Үөһээ Бүлүүттэн, Бүлүүттэн, Ньурбаттан, Сунтаартан, Чурапчыттан, Мэҥэ Хаҥаластан, Хаҥаластан, Тааттаттан 900-тэн тахса киhи илии баттаата. Кинилэр истэригэр\ нэhилиэнньэ араас араҥата: научнай, айар интэлигиэнсийэ, биэнсийэлээхтэр, ыччат, тыа сирин үлэhит дьоно, урбаанньыттар уо. д. а. бааллар.

Баттааhын салҕана турар, илии баттыыр, өйүүр баҕалаахтар 425592 төлөпүөнүнэн билсиэхтэрин сөп.

Биһиги туруорсар сирбитигэр бу тутуу барыан сөбүн туһунан эспиэрдэр түмүгү таһааран тураллар. Онон ити "Өрөгөй" спорт комплексын таһыгар, Ойуунускай  уулусса муостатын таһынан Айыы дьиэтин тутуу самай табыгастаах. Бу Сомоҕолоһуу сылыгар, сир учаастагын биэрии саха норуотугар сүдү бэлэх буолара саарбахтаммат. Ону туруорсан Ил Дархаҥҥа сурук киллэрдибит. Ону бар дьон талан ылбыт баһылыкпыт норуот санаатын истиэ диэн эрэллээхпит.

Үөһэ этиллибит аһаҕас суругу (илии баттааһын барыта 40-тан тахса сирэй эрэдээксийэҕэ баар, ону барытын таһаарар кыах суох) хайдах баарынан таһаарабыт:

Саха Ѳрөспүүбүлүкэтин Аҕа Баhылыгар

АЙСЕН НИКОЛАЕВКА

Айыы Таҥара Моҕол Ураһатын сирин туhунан

ЫТЫКТАБЫЛЛААХ ИЛ ДАРХАММЫТ АЙСЕН СЕРГЕЕВИЧ!

 17.06.2019 с., Дьокуускай к.

Быйыл саас мин Баайаҕа наһилиэгигэр Саха сирин биир биллэр – көстөр киһитигэр, бөлүhүөгэр Борис Неустроевка – Мандар Ууска сылдьыбытым, кэпсэппитим. Кини дьиэтигэр былыр-былыргыттан сахаларга улахан суолталаах Моҕол ураһаны оҥорор түбүккэ киирэн олорор эбит этэ. Көмөлөһөөччүлэрэ, имигэс тарбахтаах эдэр дьахталлар мааны, кириэс ойуулардаах туос балаһалары холбоон тигэ сылдьаллар этэ.Атын улуус нэһилиэк дьонноро эмиэ көмөлөһөллөр – диир Мандар Уус. Бары түмсэн үлээтэхпитинэ эрэ кыаттарар бу дьыала.Оттон бу улахан кэрэ ураһаны бүтэрдэххитинэ ханна туруорар былааннааххытый? – диэн ыйытабын хаһаайынтан.Элбэх саха дьоно, ордук кэлэр көлүөнэлэр көрө-кэрэхсии сырыттыннар диэн Дьокуускай куорат бастакы ытык сиригэр - Сайсары күөл кытыытыгар туруохтаах. Оннук кэпсэтии баар куораттары кытта.Дьэ, кырдьык, миэстэтэ саамай сөптөөх эбит. Моҕол ураһа күөлгэ күндээрэр үрүҥ күлүгэ ыраахтан көстө турара дьикти буолуо – диэн хоруйдуубун. Былыргы итэҕэл Моҕол ураһата!

Манна эбэн эттэххэ, сахалар ийэ өбүгэлэрэ Сайсары (атын аата Сахсары), былыр Туймаада хочотугар Енисей өрүс (Арҕаа Энэ Сай) диэкиттэн бэйэтин дьонун кытта көһөн кэлбит уонна мыраан диэки баар улахан күөл кытыытыгар тохтоон олохсуйбут. Кини үһүйээннэр дьүһүннүүллэринэн Арҕаа Энэ сай алахчыннарын хаан аймахтара буолуон сөп, дьэ ол иһин Сайсары хотун саҥа дойдутун иччитин кинини кэриэстээн төрүттэрин аатынан Аан Алахчын Хотун диэн ааттаабыт буолуохтаахпыт. Ол барыта Эллэй Боотур кэлиэн иннинэ. Сахаларга билиҥҥээҥҥэ диэри “ийэ ууһа” диэн баар, ол аата Сайсары хотун биһиги маҥнайгы дьахтар баһылыкпыт буолар – Аан Алахчын Хотун диэн ааттанан.

Оччоҕо Ытык Сайсары күөлэ Орто дойду иччитин киин түөлбэтэ буолар, онно Үрүҥ Аар Айыы Тойон Таҥара Моҕол ураһата турара саамай сөптөөх – ыраас уулаах, кир, бэнсиин киртиппэт сиригэр. Манна даҕатан эттэххэ, бу улуу күөлү, төгүрүйэр тулатын барытын киртэн-хохтон ыраастаан дьон кэлэн алгыстанар, сынньанар, дуоһуйар түөлбэтэ буоларын өрөспүүбүлүкэбит, куораппыт саламталара өйдөөн, кыһанан Олоҥхо Дойдута диэн бырайыак оҥоhулла сылдьар.

Манна күөл арҕаа кытылыгар ускуулптар Афанасий Арамаанап Сайсары хотун, Ийэ дьахтар дьүһүнүн-бодотун оҥорон туруорбута улахан суолталаах, кэрэхсэбиллээх. Дьон-сэргэ, оҕолор манна куруук мусталлар, сынньаналлар, оонньууллар.

Номохтор кэпсииллэринэн Сайсары хотун мааны дьүһүннээх, маҥан сирэйдээх, сырдык баттахтаах, элэккэй үтүө майгылаах дьахтар эбитэ үһү. Ол иһин кинини Элиэнэ (Илин Энэ) өрүс тоҥустара, дьүкээгирдэрэ олус ытыктыыр, сөбүлүүр эбиттэр. Оччолорго бары доҕордоһон, ылсан-бэрсэн, бииргэ ыһыахтаан бэркэ диэн олорбуттар. Онтон Сайсары хотун кырдьан өлбүтүн кэннэ, кини сөбүлээн олорбут сирин-уутун Сайсары күөлэ, хочото диэн ааттаабыттар.

Кэлин XVII–ис үйэ саҕаланыытыгар бу кэрэ күөл кытылыгар Эркээни хочотуттан Тыгын Дархан көһөн кэлэн олохсуйбут, дьиэ-уот тэринэн, киэҥ сири-ходуһаны баһылаан, байан-сураҕыран олорбут диэн баар. Онтон эмискэ хоту диэкиттэн атамаан Иван Галкин хаһаактарын кытта Туймаадаҕа дьаһаах хомуйа кэлбит. Ону Тыгын Дархан сөбүлээбэккэ бэйэтин боотурдарын хомуйан сэриилэспит, өр охсуһан кыайбыт. Хаһаактар кыаттаран хоту диэки төттөрү куоппуттар, тэскиллээбиттэр.

Ол кэнниттэн Тыгын сотору буолаат кырдьан, ыалдьан өлбүт. Кэнники Сайсары хотугулуу илин диэки өттүгэр турар Тыгын Дарханнарын улахан булгунньаҕар таптыыр уолун, ойоҕун уҥуохтарын аттыгар кистээн көмпүттэр. Бука Сайсары Хотун эмиэ ити диэки көмүллүбүт буолуохтаах. Сахалар былыргы икки ытык-мааны дьоммутун – Сайсары Хотуну уонна Тыгын Дарханы, кэриэстээн олорбут күөллэрин кытылыгар паамытынньыктары туруорарбыт кэскиллээх-айхаллаах буолуо этэ.

Билигин биһиги, сахалар, бэйэбит түҥ былыргы Айыы Таҥара итэҕэлбитин төннөрөн куппут-сүрбүт күүркэйэн, күүс-кыах ыллыбыт, атын итэҕэллээх омуктары кытта кыбыстыбакка тэҥҥэ кэпсэтэр буоллубут. Өссө 2010 сыллаахха биһиги биир улуу киһибит, олимпийскай чемпион Арамаан Дмитриев Айыы Таҥара, тенгрианство итэҕэлин билинэр уонна кини сүрүн өйдөбүллэрин оскуола бырагырааматыгар киллэрэр туһунан боппуруоhу туруоран Арассыйа судаарыстыбатын оччотооҕу Бэрэсидьиэнин Дмитрий Медведев аатыгар суруйбут суругар 41 Ил Түмэн депутата илии баттаабыттара. Ол эрэн Арамаан Дмитриев соhуччу баҕайы олохтон туораан ол боппуруос ситэри быhаарыллыбатаҕа.

Билигин ону ситэрэн, туруулаhан “Айыы Таҥара итэҕэлэ (Вера в Айыы Тангара (Тенгри))” диэн итэҕэл тэрилтэтин Арассыыйа судаарыстыбатын юстицияҕа министиэрстибэтэ Москубатааҕы итэҕэл боппуруостарын дьүүллүүр киин экиспиэртэрин сүбэтэ быhаарыытын түмүгүнэн Саха сиринээҕи салаата толору регистрациялаата, билиннэ. Билигин итэҕэлбитин ылынан-өйөөн саха дьоно аны саҥа, киэҥ-куоҥ Айыы Таҥара Моҕол Ураһатын, кылгатан Айыы дьиэтин, тутулларыгар баҕараллар, ыйыталлар, туруорсаллар.

Уруккута радио антенналара турбут хонуутугар тутуллуохтаах “Олоҥхо Дойдута” диэн бырайыак барылынан - Үрүҥ Аар Айыы Тойон Таҥара Моҕол Ураһата, кылгатан Айыы дьиэтэ, бар дьон дьүүлүнэн, сүбэтинэн Сайсары күөлбүт арыытын тумуhугар тутуллуо диэн быhаарыллыбыта. Ол Моҕол Ураһабыт саха тумус бөлүhүөктэрэ Мандар Уус, Тэрис, Айыҥа, Алгыс Уйбаан уонна итэҕэли чинчийээччи учуонайдар ыйыыларынан, сүбэлэринэн оҥоhуллубут архитектурнай дизайнын уонна сирин-буорун тутулугун анал инженернэй геофизическай тэрилтэнэн чинчийиллибит бырайыактара баалллар. Архитектурнай дизайнын бырайыагар Мандар Уус, Тэрис, Айыҥа, Алгыс Уйбаан кыттыбыттарын туоhулара – сигэлэр, илии баттааhыннара тураллар.

Ол эрэн, күн бүгүн судаарыстыба бигэргэппит итэҕэл тэрилтэтэ саха норуотун түмэр Үрүҥ Аар Айыы Тойон Таҥара Моҕол ураһатын - Айыы дьиэтин, тутар былаана сир боппуруоһуттан атахтанар туруктаах.

Эн ааккар, саха норуота талбыт, билиммит, эрэммит Ил Дархаммытыгар өйөбүл көрдөhөн киллэрбит сурукпутугар өрөспүүбүлүкэбит кылаабынай архитектора Ирина Алексеева аккаас эппиэт ыытта. Урут кэпсэтэн болдьоспут ытык Сайсары күөлбүт хомотун тумуhугар Моҕол ураһабыт туруохтаах сиригэр массыына стоянката буолар диэн ис хоhооннох. Оччоҕо ол массыына-техника буруота тараата, ыыспата, бенсиинэ-арыыта, кирэ-хаҕа барыта ууга, хаарга чаккыраан киртитэ туруо, оһуоба ардах-хаар күүскэ түстэҕинэ.

Бу былыр-былыргаттан Сайсары хотун күөлэ уонна кини кытыллара саха дьонун аатырбыт ытык кэрэ сирэ, түөлбэтэ буолар, Үрүҥ Аар Айыы Тойон Таҥара Моҕол ураһата бу кэрэ айылҕалаах, уулаах-оттоох сиргэ ыраахтан көстөн сандааран турара сөптөөх сирэ буолуо этэ. Онно техника турара-тохтуура, парковка баара улахан аньыылаах дьыала буолар – экология да өттүттэн, сиэр-майгы да өйдөбүлүнэн. Итэҕэйэр, ытыктыыр айыыларбыт ону эмиэ сөбүлүөхтэрэ суоҕа, парковканы олохтууру туруорсар дьоҥҥо ол сэттээх-сэмэлээх буолара чуолкай.

Итэҕэл дьиэтэ, Үрүҥ Аар Айыы Тойон Таҥара Моҕол ураһата – Айыы дьиэтэ, саха дьоно мустан, түмсэн олохпут сайдарын-тупсарын үрдүк айыылартан көрдөһөр, үҥэр-сүктэр, ыччаттарбыт кэлэр кэскиллэрин айхаллыыр-тускуллуур сирдэрэ буолуохтаах. Онно автостоянка буоларын утарсыахха, бырачыастыахха.

Ытыктабыллаах Айсен Сергеевич, эйигин Үрүҥ Аар Айыы Тойон Таҥара Моҕол ураһата – Айыы дьиэтэ, Сайсары күөл хомотун тумулугар тутулларыгар сири биэриини өйөө, атыттарга өйдөт диэн көрдөhөбүт, туруорсабыт.

Арассыыйа суруйааччыларын уонна суруналыыстарын

Сойууһун чилиэнэ, кинематография бочуоттаах үлэһитэ

А. Д. СИИПСЭП – АЙСЕН ДОЙДУ

Уонна бу суругу, Үрүҥ Аар Айыы Тойон Таҥара Моҕол ураһата - Айыы дьиэтэ, бүттүүн норуот көмөтүнэн тутуоҕүҥ, биир киhи курдук бу үрдүк сорук тула түмсүөҕүҥ, кэлэр кэнэҕэски көлүөнэлэрбитигэр аныаҕыҥ, хааларыаҕыҥ диэни өйөөччүллэр илии баттыаҕыҥ!!! 

 Барыта 900-тэн тахса илии баттааһын баар.