Ил Дархан 2018 с. Ахсынньытааҕы т/х сайдыытын стратегическай ыйаахтарын биир пуунунан саха сүөһүтүн ахсаанын эстэр кутталлаах таһымтан таһаарыы этэ. Ол ыйаах чэрчитинэн быйыл бырабыыталыстыба анал уурааҕынан “Саха сүөһүтэ” хааһына тэрилтэтэ тэриллибитэ. Салайааччынан т/х урукку миниистирэ А.Е. Артемьев ананна.

Быһа түһэн эттэххэ

Саха ынаҕын алааһыгар төннөрөргө үлэлиир “Төрүт баай” уопсастыбаннай тэрилтэ саха сүөһүтүн иитэр тэрилтэлэри кытта ыкса үлэлээн кэллэ. Бу саҥа хааһына тэрилтэтэ дойдуга бүддьүөт тэрилтэлэрин тэрийии тохтотуллубут кэмигэр саха ынаҕар көҥүллэниэхтээх диэн анаан тэрилиннэ. Онон саха норуота аан дойду цивилизациятын Хоту сир тымныы усулуобуйатыгар сүөһү иитэн байыппыт үтүөтүгэр суолта ууран, саха төрүт баайын эстэр суолтан быыһыыр быһаарыы ылбыттарыгар СӨ Ил Дархана А.Николаевка, СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ В. Солодовка, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Д.Белозеровка чахчы махтаныах кэриҥнээхпит. Онон 1930-с сыллартан ыытыллыбыт саха сүөһүтүн эһэр омсолоох сыыһа бэлиитикэ 2020 сылтан тохтотулунна диэн дорҕоонноохтук этэрбит сөп. Бу тэрилтэ салайааччытынан А.Е. Артемьев курдук үрдүк таһымнаах, уопуттаах, үлэни хамсатар кыахтаах, дьон ытыктыыр киһитэ анаммыта, судаарыстыба тылтан дьыалаҕа киирбитин өссө төгүл бигэргэтэр. Сэрии аас-туор, сут ынырык сылларыгар норуоппут төрүт баайбыт – саха ынаҕын, саха сылгытын – үтүөлэринэн быыһаммыта. Саха ынаҕын анал тэрилтэтэ Кыайыы 75 сылыгар тэриллибитэ – саха норуота төрүт сүөһүтүгэр махталын биллэрэн сүгүрүйэрин көрдөрөр сакральнай суолталаах.

Саха сүөһүтүн саҥа тэрилтэтэ

Бүгүн эһиги болҕомтоҕутугар саҥа хааһына тэрилтэтин үлэһиттэрин кытта кэпсэтиибин таһаарабын.

А.Е. Артемьев: 2019 с. ахсынньы 3 күнүгэр Бырабыыталыстыба дьаһалынан “Саха сүөһүтэ” диэн хааһына тэрилтэтэ тэрилиннэ. Устаап ылыллан, 81 үлэһиттээх, сэттэ филиаллаах үлэбитин саҕалаатыбыт. Сорох саайтарга миигин үлэнэн хааччыйаары тэриллибит тэрилтэ курдук соруйан суолтатын намтата сатаан суруйаллара сымыйа. Үлэлии олорбут “Бытантай”, “Сахаагроплем” ГБУларга баар саха сүөһүтүн холбоон, эбии сыал-сорук туруоруллан, сахабыт сүөһүтүн сайыннарар генофонда тэрилтэтэ буолар. Бүгүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 2100 курдук саха сүөһүтэ, олортон ынаҕа 800 төбө баар. Төрүүр ынах ахсаанын 2023 сылга 1000 төбөҕө тиэрдэн, саха сүөһүтүн сүтэр кутталлаах статустан таһаарыахтаахпыт. Ол кэннэ саха сүөһүтүн генетическэй хаачыстыбаларын тарҕатыы таһымыгар үлэлиэхтээхпит.

Ил Дархан сорудаҕынан, саха сүөһүтүн тэнитэр үлэни-хамнаһы тэрийиэхтээхпит. Хоту улуустарга саха сүөһүтүн нэһилиэнньэҕэ тарҕатыы барыаҕа. Биир улахан сорукпутунан “Новай” сопхуос иһигэр сылдьыбыт Сүлдьүкээр отделениетыгар саха ынаҕын иитэр филиалы тэрийии буолар. “АЛРОСА” сүрүн үлэтигэр сыһыана суох тэрилтэлэри састаабыттан таһаара олорор. Онон Сүлдьүкээр курдук национальнай нэһилиэк дьоно-сэргэтэ үлэлээх-хамнастаах буоларын хааччыйыахтаахпыт. Симментал боруода турбутун саха сүөһүтүн илдьэн уларытыахтаахпыт. Ол үлэ кулун тутарга барыахтаах. Базалаах хаһаайыстыбаларбыт үлэлэрэ-хамнастара саҥа соруктарынан сөргүтүллүө. Бу сылтан Эбээн Бытантай Саккырыырга уонна Кустуурга баар тэрилтэлэрэ отделение быһыытынан биһиэхэ киириэхтээхтэр.

Үлэ-хамнас барыытыгар кэккэ кыһалҕалар, уустуктар да бааллар, кыаллыбат да түгэн көстөр эрээри, тэрээһин үлэни барытын күөх окко үктэнэргэ быһаарсан тиийиэхтээхпит. Кыстыгы түмүктээн, Сүлдьүкээргэ сүөһүбүтүн олохтоон, сайын оппутун-маспытын булунан, кэлэр кыстыкка бөҕө туруктаах киириэхтээхпит. Сүлдьүкээргэ, Эбээн Бытантайга т/х миниистирэ А.Атласовы, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Д.Белозоревы кытта сырыттым. Хаһаайыстыбалары, дьону-сэргэни кытта билистим. Үлэлииргэ наһаа боростуойа суох бөһүөлэктэр буолсулар. Бүддьүөт бэлэмигэр олорор тэрилтэлэр өйдөбүлбүт арыый сыыһа соҕус. Дьон-сэргэ үлэҕэ-хамнаска сыһыаннарын уларытан, бэйэлэрин бөһүөлэктэригэр баар сүөһү ахсаанын энчирэппэккэ элбэтэр туһугар, элбэх төрүөҕү, үүтү ыан туттаран кыра да буоллар дохуот ыларга тэринэр аныгылыы өй-санаа киирэригэр баҕарабын. Урукку өттүгэр итэҕэс-быһаҕас баарын, бүгүн тымтыктанан көрөммүн барытын тупсарабын, үчүгэй гынабын диир кыаҕым суох. Ол гынан баран үлэ бары хайысханан түмүктээх буоларын ситиһэр ирдэбил туруоҕа. Бу икки улууска оттооһун олус сытыытык турар боппуруос. Манна бары күүспүтүн, сүбэбитин түмэн кыайыахпыт диэн эрэнэбин.

Кырдьыгынан эттэххэ, тэрилтэ материальнай тэхиньиичэскэй базата олох мөлтөх. Улахан болҕомтону бу балаһыанньаны көннөрүүгэ ууруохпут. Нам Таастааҕар быйыл “Туймаада” ФАПК инвестордаан аныгылыы ирдэбилгэ эппиэттиир хотон үлэҕэ киириэхтээх. Манна гаас киллэриэхпин баҕарабын. Бу боппуруоһу кыайдахпытына, биһиги оттукка инникитин элбэх үбү кэмчилиир кыахтанабыт. Мииринэй Сүлдьүкээригэр хаарбах хотон оннугар 200 төбө турар саҥа хотоно тутуллуон наада. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Д.Белозеров, Мииринэйтэн норуот дьокутаата Ю.Николаев, т/х миниистирэ А.Атласов кыттыылаах үлэ барар. Суол бүтүөр диэри тутуу матырыйаала илдьэн, аны күһүҥҥэ диэри бу хотону киллэрэр соруктаахпыт. Мииринэй оройуонун өттүттэн саҥа хотон турар сирин чинчийии үлэтигэр үп-харчы көрдө. Былаан быһыытынан, Эбээн Бытантай Кустууругар өссө биир 150 төбө киирэр хотоно тутуллуохтаах. Быйыл бырайыактыыр-сметалыыр докумуоннара эспэртиисэни ааһан, эһиил бүддьүөккэ киллэрэр гына үлэлиибит. Үбэ-харчыта көстөрө уустук соҕус буолуо гынан баран, табылларыгар мин бигэ эрэнэбин. Баҕар, эмиэ саха сүөһүтүгэр хотон туттулар диэн ордук санааһыннаах буолуон сөп. Ол гынан баран бу үлэ тэрилтэ сайдарыгар тыын боппуруос. Горнай Маҕараһыгар ханна да майгыннаабат түҥ былыргыттан кэлбит биһиги сахалар устуоруйабытын, төрүт култуурабытын көрдөрөр, бэйэбит оҥорбут бородууксуйабытын дьоҥҥо-сэргэҕэ остуолга ууран көрдөрөр, агротуризмы сайыннарар бэрэспэктиибэлээх комплекс тутуута былааннанар. Ол чэрчитинэн Д.Белозеров таһымынан мунньахтаан, боротокуол ылыллыбыта. Манна үп-харчы көстөн, Маҕараска саха сүөһүтүн эдэр ыччакка билиһиннэрэр, кэлбит ыалдьыт норуоппут туһунан үчүгэй өйдөбүллээх барарыгар аналлаах үлэ-хамнас барыахтаах. Горнай улууһун баһылыга Н.В. Андреев олох өйүөҕэ диэн бигэ эрэнэбин. Инникитин оппутун-маспытын бэйэбит дьаһанар тэрилтэ буолуохтаахпыт. Оттооһуҥҥа саҥа технологияны киллэриигэ, тиэхиньикэҕэ көһүүгэ үлэ барыа. Сүлдьүкээргэ, Эбээн Бытантайга мелиорация исписэлиистэрин илдьэ сырыттыбыт. Бырайыак оҥорторон ходуһаны оҥоруу үлэтин ыытыахпыт. Түмүкпэр, бэйэбит үүппүтүн ыан үчүгэй бренд буолар саха ынаҕын арыытын оҥорор былааннаахпыт диэн этиэхпин баҕарабын. Эбээн Бытантайга, Горнайга саха ынаҕын үүт аһын оҥорон атыылааһыҥҥа үлэлиэхпит диэн саныыбыт. Эт атыылыыр кыахпыт суох. Сүөһүбүтүн сыа-сым курдук тутан ахсааны элбэтиэхтээхпит. Кэлэр өттүгэр ахсаанын элбэтэн төлөһүтүллүбүт, саха сүөһүтүн минньигэс, доруобуйаҕа туһалаах, үчүгэй сыанаҕа турар, сиппит этин остуолга уурар мааны ас оҥорон, Арассыыйа таһымыгар эрэ буолбакка, аан дойдуга тахсарын хаһан эрэ ситиһиэхпит диэн бигэ эрэллээхпин.

О.П. Марков, сүрүннүүр исписэлиис:

– Мин идэбинэн зоотехникпын. Биһигини саха сүөһүтүгэр дууһатын ууран үлэлээбит П.А. Романов “саха сүөһүтэ тыйыс, тымныы айылҕа усулуобуйатыгар саха норуотун түҥ былыргыттан тыыннаах аҕалбыт тугунан да сыаналаммыт күндү баайбыт буолар” диэн үөрэппитэ. П.А. Романов “саха сүөһүтэ үүтүн эрэ сыата үрдүгүнэн буолбакка, туйаҕа бөҕөтүнэн аан дойдуга тэҥнээҕэ суох” диирэ. Саха ынаҕа кыра үүттээх диэн өйдөбүл баар. Ол гынан баран үүтүн сыата үрдүгүнэн арыы оҥорууга атын боруодалартан хаалсыбат. Холобур: 26 киилэ 3,4 базиснай бырыһыаннаах үүттэн 1 киилэ арыы оҥоһуллар, оттон саха ынаҕын 14-16 киилэ үүтүттэн 1 киилэ арыы тахсар. Ол 40-тан тахса сыллааҕыта үөрэммиппитин салҕаан, олохтоох боруода саха сүөһүтэ тыыннаах хааларыгар үлэлээн кэллибит. 1992 с. мин Горнайтан “Сахаплемхолбоһукка” кэлбитим. Хайаан да Эбээн Бытантайга баран, генофонд сүөһүтүн кытта билсиэхтээхпит диэн бара сылдьыбытым. Саккырыырга, Кустуурга сылдьан бараммын, биир улуус усулуобуйатыгар тураллара кутталлаах, онон тарҕатыахха диэн былаан ылыммыппыт. 1994-95 сс. иккитэ үп-харчы көрөммүт, киин улуустарга тарҕатарга анаан, Эбээн Бытантайтан сөмөлүөтүнэн 72 сүөһүнү аҕалбыппыт. Горнайга Улуу Сыһыыга базаламмыппыт. Оччолорго “Маҕарас” сопхуос дириэктэрэ П.И. Васильев быраҕыллыбыт сири чөлүгэр түһэрии бырагырааматынан дьиэ-уот, хотон туппут этэ. Миэстэтигэр тиийэн кэпсэтэн, төрүт сүөһүбүтүн тэнитэргэ биир өйгө-санааҕа кэлбиппит. Суол-иис суоҕунан “Уралынан” Нам Таастааҕынан илдьэн олохтообуппут. Ол сүөһү тэнийэн, киин улуустарга тарҕанна. Биллэр биричиинэлэринэн, киин улуустар ыраах учаастактарыгар тарҕатар, үчүгэй оҕустар сиэмэлэрин ылан харайан искусственнай сиэмэлээһини олохтуур сыал-сорук хайдах эрэ олоххо киирбэтэх курдук. Мин санаабар, бу саҥа тэриллибит тэрилтэ ити боппуруостарга төннөн күүскэ үлэлиэҕэ.

 А.А. Турантаев, кыл. зоотехник:

– Биһиги тэрилтэ “Тускултан” саҕалаан уларытыыларга аата эрэ уларыйар. Өрөспүүбүлүкэҕэ төрүт сахабыт сүөһүтүн иитэр, ууһатар, элбэтэр соруктаах сүрүн оригинатор хаһаайыстыба буолабыт. Бастакы сүрүн сорукпут – саха сүөһүтүн ахсаанын элбэтии. Бүгүн тэрилтэҕэ 525 төбө баар, ону таһынан, барыта 882 төбөнү иитэн, тарҕатан олоробут. “Сахаагроплемҥэ” баар сүөһүлэрбитигэр олоҕуран, 2019 с. диэри бэйэбит анныбытынан уопсайа сэттэ базовай хаһаайыстыба тэриллэн кэллэ. Саха сирэ киэҥинэн улуус-улуус барыта тус туһунан айылҕалаах, отун-маһын састааба уратылардаах. Онон улуустарынан тэнитэн хаан уруурҕаһыытыттан тэйитэр соруктаахпыт. Барыта зоотехническай үөрэххэ олоҕуран барар. Кэнники хоту сүөһү аҕыйаабытынан сибээстээн, Арктика улуустарыгар тарҕатыахха наада диэн боппуруос туруораммыт Эдьигээҥҥэ, Үөһээ Дьааҥыга, Үөһээ Халымаҕа тиэртибит. Ааспыт сылга үс граҥҥа кыайан Мэҥэ Хаҥалас Хаатылыматыгар, Үөһээ Дьааҥы Сартаҥыгар, Аммаҕа үс хаһаайыстыба тэнийэн эрэллэр. Аан дойду классификациятынан сүөһү боруодата эстэр кыахтаах туругун 5 кэрдииһинэн көрдөрөллөр. Саха ынаҕын саамай аллараа “сүтэр кутталлаах” таһымтан таһаарыахтаахпыт. Бүгүн ынахпыт уопсай ахсаана 800-тэн таҕыста. Онон Ил Дархан сорудаҕын толорорго инникитин күүскэ үлэлиэхпит. Ол кэннэ үһүс – 5 тыһ. ынахтаах кэрдиискэ тахсар соруктаахпыт. Салгыы, дьиҥнээх нуорма быһыытынан 10 тыһ. ынахтаах буоллаҕына, саха сүөһүтэ боруода быһыытынан сайдар суолга киирэр уһун үлэтэ ыытыллыа.

С.И. Заровняев, племүлэ зоотехнига. ТХНЧИ билим өттүгэр 2004 сылтан “Тускулу”, “Сахагроплемы” кытта саха сүөһүтүн үөрэтиигэ үлэлэһэн кэллэ. Билим үлэһиттэрэ өрөспүүбүлүкэ иһинэн эрэ буолбакка, омуктары кытта дириҥ чинчийэр үлэлэри ыыталлар. Билигин Германия учуонайдарын кытта үлэлэһэбит. Омуктарга култуурунай боруодалар хааннарын ыарыыта элбиир кэмигэр, аан дойдуга хаан ыарыытынан ыалдьыбат хоту тыйыс айылҕаҕа үөскээбит соҕотох саха боруода сүөһүтэ баарын, үөрэтиллэ илик диэн сүрдээҕин интэриэһиргииллэр. Биллэн турар, өрөспүүбүлүкэ билимин өттүттэн хаалыылар бааллар. Бэйэбит лабораториябыт да суох, үп-харчы тиийбэтинэн наар ыктарыы баар. Ол иһин кыһалҕаттан элбэх үбү ирдиир чинчийиилэри омуктары кытта ыытабыт. Сүрүн болҕомто кутталлаах таһымтан тахсыыга уурулунна. Селекциялыыр-племенной үлэ быһыытынан, саха сүөһүтүн киэҥ сиринэн тэнитэр сөптөөх. Сахабыт сирин улуустарын усулуобуйалара майгыннаспат, онон сүөһү улаатара, төлөһүйэрэ эмиэ чыҥха атын. Саха сүөһүтэ олох түҥ былыргыттан, сэлии кыыл үйэтиттэн тиийэн кэлбитэ диэн сабаҕалааһыннар бааллар. Тыйыс айылҕаҕа үөскээбит буолан, дьиҥ генэ, хаана сүрдээх күүстээх, дэлэҕэ даҕаны, ханна да суох бөҕө туйахтаныа дуо? Бэйэбит да көрөбүт, атын боруодалары кытта иссиһиннэрдэххэ, сахата сүрдээҕин баһыйар, бастакы да, иккис да көлүөнэҕэ күүскэ бэриллэр. Аан дойдуга селекцияны наар үүт эрэ биэрэр коммерческай сүөһүнү таһаарыыга ыытар буоланнар, геннэрэ мөлтөөһүнүгэр тиэрдэр. Холобур, Англияҕа сүөһү иириитин ыарыыта турбутугар мөлүйүөнүнэн сүөһүнү кыргыбыттара. Айылҕаттан илдьэ сылдьар былыргы хааннаах сүөһүттэн ылан хаан уларытан, бэйэлэрин сүөһүлэрин геннэрин күүһүрдүөхтэрин сөп этэ. Ити үлэҕэ сахабыт сүөһүтүн генэ барсар, онон саамай улахан стратегическай суолталаах кистэлэҥэ итиннэ сытар. Саха ынаҕын элбэтэр эрэ соруктаах буолан, урут үүтэ ыаммат этэ. Билигин сыал-сорук уларыйбытынан, эти-үүтү иккиэннэрин тэҥҥэ биэрэринэн, саха сүөһүтүн иитии экэниэмикэтэ ити икки бородууксуйаны ылыыга тирэҕирэн сайдыахтаах. Селекциялыыр-племенной үлэҕэ үүтүн сыата хойуутунан, этин хаачыстыбатынан тэҥҥэ таларга, зоотехническай ирдэбиллэргэ олоҕуран, былааннаах үлэни ыытар сорук турар.

Владимир Степанов.