Бүгүн Москуба анныгар 2019 с. олохсуйбут саха сүөһүтүн туһунан кэпсиэм. Ити сыл Москубаҕа “Кыһыл көмүс күһүн” быыстапкаҕа кыттарга ньирэйдээх ынаҕы, оҕуһу массыынанан илдьибиттэрэ. Ол быыстапкаҕа саха сүөһүтэ быыстапка кыһыл көмүс мэтээлин ылбыта.
Дьаабылыка астаах
саха ынахтара
Мэтээллээх сүөһүлэри Павловтар дьиэ кэргэннэрэ атыылаһан, Москуба анныгар Серпуховскай оройуон Зыбинка дэриэбинэтигэр 2013 с. атыыласпыт учаастактарын оҥостон, көрөн олороллор. Павлова Людмила Анатольевна, фармацевтика билимин хандьыдаата, дассыан, 2017 с. диэри Сеченов университетыгар, Бастакы медицинскэйгэ эми оҥорор уонна чинчийэр лабаратыарыйа сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит, Илин Сибиир норуоттарын мэдиссиинэтин чинчийэр, Медицинскэй антропологтар ассоциацияларын бырабылыанньатын чилиэнэ, 200-тэн тахса билим ыстатыйатын ааптара. Кэргэнэ Павлов Владимир Михайлович, эмиэ фармацевтика билимин хандьыдаата, былырыыҥҥыттан биэнсийэҕэ олорор.
“Төрүт баайдар” кинилэрдиин ыкса сибээстэһэбит, саҥа иитэр дьон буолан, ыйыталлара элбэх. Чомчоевтар, С.И. Заровняев, В.Т. Лукин, М.И. Никанорова, уо.д.а. исписэлиистэр сүбэ-ама буолаллар.
Сүөһүлэрэ бары сахалыы ааттаах тиийбиттэрэ уларыйа илик. Улахан ынах Эбириэнчик, “кыыһа” Сахаайа, “буулаҕа быччыҥнаах (гора мышц)” диэн киэн туттар оҕустара Харысхан диэн ааттаахтар. Эбириэнчик 2020 с. Күн Ойуута диэн тыһы ньирэйдэммитэ. 2021 с. тохсунньутугар Сахаайа улаатан ийэтиниин икки атыыр ньирэйи төрөппүттэрэ. Биир ньирэйи Ижевскэйгэ ылбыттар.
Людмила Анатольевна – сүөһү иитиитинэн, буолаары буолан, саха ынаҕынан, сааһыран баран саҥа дьарыктаммыт киһи. Онон киниттэн кылгастык саха ынаҕын Москуба анныгар иитии туһунан санаатын кэпсииригэр көрдөстүм.
Нууччалыы түргэнник үөрэннилэр
–
Дэриэбинэ дьиэлэрин сайын даача курдук туһаналлар. Кыһын түөрт ыал кыстыыбыт. Бастаан кэлэллэригэр аҕалбыт Иннокентий сахалыы саҥатын, хамаандатын истэллэрэ. Онтон куттана санаабытым да, нууччалыы олус түргэнник өйдүүр буолбуттара. Ынахтар ньирэйдэрин кытта – туспа сарайга, оттон оҕус атын сиргэ тураллар.
Кыбытык тыл: хаартыскаҕа көрдөххө, ынахтарбыт сарайдара – киһи ымсыырар дьиэлэрэ.
Эмтээх от аһылыктаахтар
– Мэччирэҥҥэ эмтээх оту ордук талан сииллэр. Ат кииһилэтин, ромашканы, горец арааһын уо.д.а., маннааҕы сүөһү сиэбэтин ордороллор. Мастар лабааларын олус сөбүлүүллэр. Чугастааҕы рябиналары, грушалары, яблонялары, черемуханы, дуубу, жостеры, крушинаны атын да мастар лабааларын кэбийэн бүтэрдилэр. Хатыҥы эрэ сиэбэттэр. Сливаны олох эскимо курдук астынан сииллэр. Оттон саамай таптыыр астара – дьаабылыка. Көрдүлэр да бүттэ – олох норкуотугу көрбүт наркамаан курдук сырсаллар, мастан турута тардан, сиргэ түспүтүн сииллэр. Бэл, былырыын дьон куһаҕан, сытыйбыт дьаабылыкаларын бырахпыт помуойаларын кэрийэн барбыттара. Ыксаан, кэргэмминиин дэриэбинэни кэрийэ сылдьан, тоҕуллубут дьаабылыканы барытын буорунан көмпүппүт. Онон эколог буола сылдьабыт.
Кыбытык тыл: Оҕо сырыттахха, дьаабылыка саҕа күндү ас суоҕа. Эһиги бары сөбүлэһиэххит. Сүөһүлэрбит барахсаттар олох бэйэбит курдуктар эбит.
Кыстык ото
– Быйылгы кыстыгы 31 (280 кг кэриҥэ биирэ) урулуон оту сиэн туораатыбыт. Биир урулуон тиэйэн аҕалардыын 2,6 тыһ. солк. кэриэтэ. От харайар улахан сарайдаахпыт. Ону таһынан оһоххо 2,5 тыһ. солк. 20 кууп маһы атыылаһабын.
Бэтэринээр сүбэтинэн комбикорм оннугар эбиэс уонна нэчимиэн булкааһын биэрэбит. От сыатын, тобоҕун, ити бурдугу итии уу кутан көөнньөрбөлөөн аһатабын. Белогун элбэтээри сиппэтэх кукуруза мээккэтин эбэбин. Төрүүр ынахтарга анал битэмииннэри сиэтэбин.
Кыбытык тыл: Ынахтарын туруктара олус үчүгэй, самыыларын уҥуоҕа көстүбэт бөкүнүктэр. Бэл, мин “арыыга сөтүөлүүр сыыр” курдук олохторун сөҕөн, “наһаа атаахтатар эбиккин, уойдаҕына, үүтэ түһүө, сүөһү аата сүөһү, арыый кытаанахтык тут” диэн сүбэлээччи буоллум.
Кыһалҕа
ханна барыай?
Мэччирэҥ кыра. Дэриэбинэ тулата быраҕыллыбыт хонуулар, ол эрээри хаһаайыннаахтар, ким эрэ баайа. Харчы төлөөн биир гектардаах сиргэ быйыл мэччитэбит. Көҥүл үөскээбит буолан, сүөһүлэрим хааччаҕы өйдөөбөттөр. Дэриэбинэ тула массыынанан кэргэмминиин сылгылыыбыт. Онон элэктэриичэстибэлээх күрүө атыылаһан онно сырытыннарабыт.
Оройуон ТХУ-тан мэччирэҥ сирин ыйыппытым – пиэрмэр буолуоххун наада эбит. Генопуонда хаһаайыстыбата буолаары гыммытым – саҥа киирбит сүөһү тутар быраабыла наһаа ыарахан, төлөбүрэ сүрдээх. Онтон иҥнэн сылдьабын. Өссө бэтэринээр өҥөтө элбиир. Хотоннорун, үүт тутар хосторун эҥин ирдэбиллэрин аҕыйах сүөһүлээх, үүттээх киһи кыайан төлөспөт.
Түмүк санаа
Людмила Анатольевна олох дьикти үчүгэй, хойуу үүттээхтэр диир. Ноор ылынар, киһи иһэ ыалдьыбат диир. Сиэннэрэ аллергиялаабат буолбуттар. Ол эрээри кини сүөһүлэрэ үүттэрэ кыра эбит. Биһиги зоотехниктарбыт саха ынаҕа уойдаҕына, үүтэ тардар дииллэр. Оттон эт боруодатын быһыытынан, иитэри – өлөрүөхтэрин баҕарбаттар быһыылаах.
Кини билигин Арассыыйа Европа өттүгэр баар саха ынаҕа дэнэр сүөһү үксэ булкаас диир. Павловтар эрэ ыраас хааннааҕы иитэллэр курдук. Ол эрээри саха ынаҕын иитэр дьон, аҕыйах да буоллар, бассаап бөлөхтөөхтөр. Онно саамай элбээбитэ 9-10 киилэ үүтү ыыбыт диэн суруйаллар. Саха ынаҕа, чахчы, өрөспүүбүлүкэ таһыгар суоҕун кэриэтэ.
Уопсайынан, Павловтар хаһаайыстыбалара саха сүөһүтүн соҕуруу иитии хайдаҕын билэргэ бэртээхэй интэриэһинэй уопут. Дьиҥэр, бэрэспэктиибэтэ киэҥ. Чириков арыытын саха хааннаах сүөһүтүн суруйарбар эмиэрикэлэр бу сүөһү эмбрионун, сиэмэтин от аһылыктаах сүөһү этэ – Grass Fed диэн премиум кылаастаах эти оҥорорго туһаныахха наада диэбиттэр этэ. Эмиэрикэлэр төбөлөрө харчыны хайдах ылары толкуйдуурга “бэнтилээтэр” курдук эргийэр. Оҥороллоро чахчы.
Калмыктар ынахтарын этин мыраамар диэн атыылыы сатаабыттара да, Арассыыйа дьоно сөбүлээбэтилэр. Этэ хараҥа дьүһүннээх, онон сирэллэр, барбат. Саха ынаҕын кытта хааннарын холбоон, эттэрин сырдата сатыыллар быһыылаах, АГАТУ-ну кытта үлэлииллэр этэ. Оттон биһиги сүөһүбүт этэ сырдык. Оруобуна бренд буоларга барсар. “Петер фуд-2020” ас быыстапкатыгар саха сүөһүтүн стейк этэ кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Саха сүөһүтүн кэскилэ онон өссө киэҥ буолуо диэн эрэнэбин.
Владимир Степанов.
