Ахсынньы 1 күнүгэр “Муус Хайа” эрэстэрээҥҥэ “Саха сүөһүтэ” хааһына тэрилтэтэ “Саха сирин амтана” бэстибээл чэрчитинэн саха сүөһүтүн бородууксуйатыттан ас арааһын астыахха сөбүн көрдөрөр, дьоҥҥо-сэргэҕэ билиһиннэрэр, аан маҥнайгы “Астык” диэн үрдүк таһымнаах сүрдээх үчүгэй тэрээһини ыытта.
“Муус Хайаҕа”, киирии билиэтэ 2 тыһ. солк буоларын кэрэйбэккэ, элбэх киһи лыык курдук муһунна. Кинилэр өбүгэбит төрүт сүөһүтүн этиттэн-үүтүттэн астаммыт араас элбэх тотоойу, минньигэс аһы амсайан, астынан-дуоһуйан бардылар.
Бу киэһэ, чахчы, сахабыт төрүт аһын Арассыыйа гастрономиятын билимигэр киллэрэн көрдөрдүбүт. Сүөһүбүт элбээн, саха аһын астааһын түргэн тэтиминэн сайдан бардаҕына, саха норуота ситиһиилэнэн, аата-суола сураҕырыа диэн эрэнэ санаатыбыт. Маннык тэрээһин шоу ирдэбилинэн ыытыллар, ону тэрилтэ үлэһиттэрэ, бэрт сэргэх аукциону ыытыыга тиийэ сатабыллаахтык тэрийбиттэрэ, чахчы, “саха сатаабаҕа суох” дииллэрин итэҕэтэр.
Өбүгэбит сүөһүтүттэн астанар амтаннаах аһын аан дойду таһымыгар таһаарарга туруммут “Саха сүөһүтэ” хааһына тэрилтэтин дириэктэрэ А.Е. Артемьевтан тэрилтэтин саҥа соруктарын кэпсииригэр көрдөстүм.
– Быйыл Москубаҕа “Кыһыл көмүс күһүн” быыстапкаҕа тэрилтэбит ситиһиилээхтик кыттан, санаабыт көтөҕүллэн кэлбитэ. Арыыбыт – үрүҥ көмүс, стейк эппит – кыһыл көмүс мэтээли, боруода быһыытынан икки көрүҥҥэ кыһыл көмүс мэтээли ылбыппыт.
Бэйэм салайааччы быһыытынан урут-уруккуттан “ситиһиллибиккэ уоскуйан тохтуо суохтааххын, салгыы өссө күүскэ баран иһиэхтээххин” диэн быраабылалаахпын. Быыстапка көмүс мэтээллэрэ уонна “Астык” тэрээһини үрдүк таһымҥа ыытыы Ил Дархан Айсен Николаев ыйааҕынан саха сүөһүтүгэр ураты болҕомто ууруллубутун түмүгэр ситиһилиннэ.
Тэрилтэ үөскүөҕүттэн саха сүөһүтэ үчүгэй усулуобуйаҕа туруохтаах диэн, саҥа хотоннору тутууга, материальнай-тэхиниичэскэй базаны бөҕөргөтүүгэ күүстээх үлэни ыытта. Билигин тэрилтэбит сүөһүлээх, бөҕө даллаах-хотонноох, үчүгэй үлэһиттэрдээх быр бааччы тэрилтэ буолбутуттан киһи эрэ үөрэр.
Үлэбит аҥаардас сүөһүнү эрэ элбэтиинэн бүппэт. Сүөһү ахсаана эбиллиитэ олус судургу буолбатах, көрөргө-харайарга ороскуот оччонон эбиллэр. Кыһалҕаны барытын кыайа-хото туттахха, сүөһүнү үчүгэйдик көрдөххө, үлэни сөпкө аттаран тэрийдэххэ, элбэх төрүөх кэлэр. Сүөһү ыраас хааннаах буолара зоотехниктар, бэтэринээрдэр, сүөһү көрөөччүлэрбит үлэлэриттэн быһаччы тутулуктаах.
Онон үлэбитигэр ирдэбилбит күүстээх.
Федеральнай болҕомто киинигэр
– Арассыыйа биир улахан племенной хаһаайыстыбата буоларбытынан, үлэбит үрдүк таһымҥа тахсан эрэр. Арассыыйа т/х эйгэтигэр улаханнык ытыктанар Х.А. Амирханов салайааччылаах генофонда буолар дойду төрүт сүөһүлэрин харыстыыр уонна сайыннарар национальнай ассоциация тэрилиннэ. Быыстапка кэмигэр СӨ Постпредствотыгар бу ассоциация, РФ ТХМ, Бүтүн Арассыыйатааҕы т/х кыылын иитии института, билим элбэх тэрилтэтэ кыттыылаах үрдүк таһымнаах научнай-бырактыычаскай кэмпириэнсийэ ыытылынна. Саҥа сыал-сорук турда.
Ассоциация иннигэр төрүт сахабыт сүөһүтүн таһынан өссө алта, барыта 7 боруоданы тилиннэрии, элбэтии боппуруоһа турар. Ассоциацияҕа А.Д. Жирков салайааччылаах “Сахаагроплем” уонна биһиги тэрилтэбит чилиэнинэн киирдибит. Улахан тэрилтэ үөскээн, ирдэбил тосту уларыйа түстэ. СӨ бастайааннай бэрэстэбиитэлэ А.С. Федотов, төһө да Донбаска сырыттар, дьиэтин туран биэрэн, дьоно тэрээһиҥҥэ үлэлэһэн, кэмпириэнсийэ үрдүк таһымҥа барарыгар күүскэ көмөлөстүлэр. Кэмпириэнсийэҕэ ааҕыллыбыт олус үчүгэй дакылааттар, биһиги ол иннинэ дьаарбаҥкаҕа ылбыт кыһыл көмүс наҕараадаларбыт тэрилтэ кэскилигэр үлэлииргэ саҥа толкуйу, соруктары, инникигэ эрэли үөскэттилэр.
– Москубаттан кэлэн баран, дьоммор хайаан да саха сүөһүтүн дорҕоонноохтук ааттатар инниттэн боруобалыыр (дегустациялыыр) былаһаакка оҥорорбут наадатын эппитим. “Муус Хайа” эрэстэрээн салайааччыта Е.П. Макаровы буламмын, ТХМ миниистирэ А.П. Атласов, кураатарбыт, СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы М.В. Никифоров өйөбүллэринэн бу тэрээһин ыытылынна. СӨ, ТХМ 100 сыллаах үбүлүөйдэрин чэрчитинэн ыытыллар былааҥҥа киирбитэ.
Бэлэмнэнэ сырыттахпытына, СӨ Туризмы сайыннарыыга уонна территория маркетинын ааҕыныстыбатын киириилээх-тахсыылаах, уруккуттан билэр салайааччым Д.А. Громов кэлэн “Саха сирин амтана” (Вкус Якутии) диэн сыл аайы ыытыллар бэстибээлгэ кыттарга этии киллэрбитэ. Биһиги, бэлэмнэнэ сылдьар дьон, үөрүүнэн сөбүлэспиппит.
Москуба курдук сиртэн биһиги бэстибээлбитин көрө, үөрэтэ дойду таһымыгар биллэр эспиэрдэр кэлэ сырыттылар. Олор истэригэр Е.Б. Шаповалова диэн “Гастрономическай Арассыыйа” диэн улахан бэстибээли ыытар, ас индустрията, туризм сайдарыгар өр үлэлээбит улахан салайааччы кэлэн барда. Ыалдьыттар дегустация былаһааккатыгар саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри сырыттылар. Барытын кэтээн көрдүлэр. Екатерина Борисовна: “Бастакы холонуугут үрдүк таһымҥа ааста. Саха сүөһүтүн аһын кыаҕын көрдүбүт, итэҕэйдибит. Инники өттүгэр эһиги боруодаҕыт аһа-үөлэ Арассыыйа гастрономическай бэстибээлигэр кыттарга тиийэ үүнүөхтээх, сайдыахтаах. Ол инниттэн Саха сиригэр сыл аайы ыытыллар бэстибээллэргэ хайаан да кыттыҥ, аскытын-үөлгүтүн тупсаран, кэҥэтэн, дьоҥҥо биллэрэн, үрдүк сыанаҕа тахсарын ситиһиэхтээххит”, – диэн, санаатын үллэһиннэ.
– Кырдьык, биһиги аҕыйах ахсааннаах сүөһүбүт бородууксуйатын ыарыылаах боппуруоһунан сыана бэлиитикэтэ буолар. Бэйэтин аһын оҥорон аһаан олорор тыа киһитэ, саха сүөһүтүн этэ киилэтэ 800-1000 солк. диэтэххэ, олус ыараханнык ылынар. Онон биһиги саха сүөһүтүн бородууксуйатын уопсай маассаҕа эрэ диэн буолбакка, эрэстэрээннэргэ таһааран дьоҥҥо көрдөрөр инниттэн бородууксуйабытын Семён Тарбахов (И.И. Тарбахов сиэнэ) курдук үрдүк кылаастаах шеф-пуобарга астатан көрдөрүөххэ диэбиппит табылынна. Лена Георгиевна Кривошапкина, фармацевт үөрэхтээх, билим хандьыдаата, Саха сирин отторунан, чэйинэн дьарыктанар биир дойдулаахпыт, Москубаттан кэлэн кытынна. Кини көмөтүнэн амсатыыга таһаарбыт аспыт барыта, үөрэ отугар тиийэ, Саха сирин ото булкаастаах буолла.
Тэрээһин “Астык” диэн аатын толору дакаастаата. Дьон астынан барыыта биһиэхэ – үрдүк сыанабыл. Биир өттүн оҥордохпуна, кэтэх өттүн эмиэ толкуйдааччыбын. Эһиил 2023 с. быйыл оҥоһуллубут хатыланыа суохтаах. “Саха сирин амтана” эһиилги бэстибээлигэр “Астыкпытын” өссө тупсарыахпыт диэн саныыбын. Саха сүөһүтүн бородууксуйата дьоҥҥо хамаҕатык барар гына тупсаран иһиэхтээхпит.
“Саха этин быыһа сыа” дэнэр мыраамар этин ситиһии технологията тиллиэн наада. Билигин дьоммуттан “сүөһүбүтүн хайдах төлөһүтэн, аан дойду мыраамар этин ыстандаардыгар тэҥнэһэр гына таһаарабыт?” диэн ирдэбил туруордум.
Ол аата, сүөһүнү эккэ анаан икки сыл буолбакка, үс-түөрт сааһыгар диэри анаан уотууга туруоран иитиэхтээхпит. Сахалар ырыынак ирдэбилин тутуһан, төрүт сүөһүбүтүттэн үчүгэй сыанаҕа турар бородууксуйаны таһаарар кэммит кэллэ.
– Ким эрэ “тоҕо элбэппэккит, ахсаана аҕыйах” диэн сөп. Саха сирин үрдүнэн 2022 с. бастакы аҥаарын түмүгүнэн 2979 саха сүөһүтэ, о.и. төрүүр ынаҕа, 1052 баара.
Кэнники сылларга биһиги тэрилтэбит сүөһүтүн ахсаана балай да эбилиннэ. Сыл аайы тэрилтэҕэ сүөһү тыыннаах иитии 94–96%, төрүөх ылыыта 90–92 % ситиһиллэр. Тоҕо эбитэ буолла, айылҕа анаан оҥорор буоллаҕа дуу: аҥаара – атыыр, аҥаара тыһы төрүүр. Тыһы өттө хаалар, кырдьыбыт ынах уларытыыта барар. Атыыра сороҕо оҕус буолан хаалар, атына эккэ барар.
Сүөһүбүт ахсаана 2021 с. хааһына тэрилтэтэ буолбут 2018 с. кытта тэҥнээтэххэ, икки төгүл кэриэтэ элбээтэ, оттон төрүүр ынаҕа 164,6% элбээтэ.
Быйылгы кыстыкка ТХМ тиэрдибит сорудаҕын толорон, 8 улууска, 9-с тэрилтэнэн 1170 сүөһүнү кыстатыахтаахпыт. Эттэххэ дөбөҥ, ол эрээри бу элбэх сүөһү. Бу сылларга дьоҥҥо, тэрилтэлэргэ 300-тэн тахса сүөһүнү 13 улууска батаран тарҕаттыбыт. Билигин саха сүөһүтүн 42,7% хааһына тэрилтэтигэр баар. Биһиги сотору кэминэн 1,4–1,5 тыһ. сүөһүгэ, о.и. 500-чэкэ төрүүр ынахха тиийэбит. Саха сүөһүтүн хоту уонна Арктика улуустарыгар тарҕатыыга үлэлиэхтээхпит. Сүөһү ииттиэн баҕалаах киһиэхэ, тэрилтэҕэ атыылыыбыт. Кини ол сүөһүнү ылан, элбэтэн, бородууксуйа оҥорон айаҕын ииттиэхтээх, ордорун атыыга таһаарыахтаах. Ити усулуобуйаны тэрийэргэ СӨ Бырабыыталыстыбатыттан хоту илдьэр көлө ороскуотун бүддьүөттэн төлөтөрүгэр көрдөһөбүт.
Саха сүөһүтүн хоту аҕыйах сүөһүлээх улуустарга тарҕатыы саамай сөптөөх исхиэмэ дии саныыбын. Оттон киин улуустарга, үүттэн харчы оҥостор сүөһүлээх сирдэргэ, боруода булкуһуутун таһаарбат туһуттан тарҕатарга бастаан усулуобуйаларын көрүөхтээхпит.
Бу – тэрилтэбит кэскилэ, сайдар саҕаҕа. Киһи саха сүөһүтүн бородууксуйатын боруобалаатаҕына, амтаһыйан, кэскилин көрөн, биисинэс оҥосторго тиийэ былааннаатаҕына, иитэр баҕата кэлэр. Инникитин биһиги тэрилтэ быһыытынан тыа сиригэр саха дьоно үчүгэй хаачыстыбалаах төрүт аһы-үөлү аһаан доруобай олорор усулуобуйаларын тэрийэргэ өрөспүүбүлүкэ салалтатын, ТХМ ыытар бэлиитикэлэригэр төһүү буолуохтаахпыт.
Дьоҥҥо-сэргэҕэ тиийиэхтээхпит
– Саха сүөһүтүгэр интэриэс бородууксуйата хамаҕатык атыыланан дьоҥҥо-сэргэҕэ тиийдэҕинэ үөскүүр. Ол инниттэн саха сүөһүтүн бородууксуйатын үрдүк таһымнаах, хаачыстыбалаах ас оҥорон дьоҥҥо таһаарарга “Муус Хайаны” кытта сөбүлэҥ түһэристибит. Эрэстэрээн бородууксуйабыт үрдүк сыанаҕа барарыгар хаачыстыба өттүнэн эҥкилэ суох буолуохтаах, ыстандаарка толору эппиэттиэхтээх диэн ирдэбил туруорда. Биһиги быспакка, сылы мэлдьи ый аайы эти-үүтү туттара туруохтаахпыт.
Мин субуота, өрөбүл күннэргэ куорат эрэ буолбакка, тыаттан киирбит саха дьоно “Муус Хайаҕа” сылдьан, “Саха ыалын эбиэтэ” дуу, “Киэһээ аһа” дуу диэн эрэстэрээн бырагырааматынан үрдүк кылаастаах пуобардар астаабыт саха сүөһүтүн ураты минньигэс, туһалаах аһын-үөлүн амсайыахтарын баҕарабын. Дьон сылдьа үөрэннэҕинэ, биллэҕинэ, амтаһыйдаҕына, саха сүөһүтүн элбэтиигэ, иитиигэ өссө улахан интэриэс үөскүөҕэ.
Билигин тэрилтэбит саха сүөһүтүн этин-үүтүн анаалыстааһын, туох сыаннастааҕын билиминэн дакаастатан үлэлээри, Саха сирин билимин тэрилтэлэрин кытта үлэлэһэн эрэр. Ыраас хааннаах боруоданы үөрэтиигэ Арассыыйа улахан институттарыгар тахсабыт. Өссө төгүл этэбин: биһиэхэ сүөһүбүт ыраас хааннаах буолуохтаах диэн ирдэбил турар, элбэх үлэ барыахтаах.
Бу дегустация киэһэтигэр биһиги ис миинин, хаан, арыы полуфабрикаттарын, эти, бороону аукционнаан 242 тыһ. солк. киллэрдибит. 3 чаастаах киэһэҕэ сөптөөх үп киирдэ. Кыра итэҕэс-быһаҕас баарын аныгыскыга учуоттаан туоратыахпыт.
Семён Тарбахов Арассыыйа таһымыгар үөрэнэн, шеф-пуобар быһыытынан ситэн-хотон, Саха сирин гастрономиятын өссө үрдүк таһымҥа таһаарар исписэлиис буоларын толору көрдөрдө. Өссө арыллан, элбэҕи оҥоруохтаах асчыт курдук көрдүм. Тэрээһиммит сылтан сыл өссө тупсан, сайдан иһиэҕэ.
Аартыккыт арыллыбытынан!
А.Е. Артемьевтыын кэпсэтии кэннэ харахпар “Муус Хайа” көстөн кэлэр... Шведтыы остуолга ууруллубут, саха сүөһүтүн этиттэн-үүтүттэн астаммыт киһи сыҥааҕын уута сүүрэр элбэх ас арааһыттан киһи хараҕа халтарыйар. Бастакынан саха ынаҕын арыытыттан саламаат ураты минньигэһин бары сөхпүппүт. Ити курдук биир-биир үөрэлээх эт, ис, хаан мииннэрэ, стейк, бэрэскилэр, тоҥ күөччэх, чөчөгөй курдук хойуу үүт, минньигэс быырпах уо.д.а. атын минньигэс астар астаммыттара Сахабыт сирэ ураты аһынан сотору Арассыыйа гастрономиятыгар “былааһы ылыыһы” диэн эрэли үөскэтэр...
Улахан сайдыы суолугар киирбит “Саха сүөһүтэ” хааһына тэрилтэтигэр, үлэһиттэригэр, дириэктэр Александр Еремеевич Артемьевка сахаларга анаан саҥа тэлэр суолгут ситиһиилээх буоллун, Үрдүк Айыыларбыт арчылыы сырыттыннар диэн алгыспытын тиэрдэбит.
Владимир Степанов.
