Ньиэп-гаас – Саха сирин баайа. Ол эрэн...
Ньиэп-гаас хостооhунуттан нолуок хааhынатыгар киирэр үп элбии турарынан, бу бырамыысыланнаска бэйэбит дьоммут «ычык-бычык» буолбакка, тэниччи, маассабайдык үлэлииллэрин туруорсуохтаахпыт.
Сылга «Сургутнефтегаз» 60 млрд дуоллар дохуоттанар. Саха сиригэр, ортотунан, 5 млрд солк. («Налог на прибыль») хаалларар буолбутугар «сээн» дэстибит. Манна холоотоххо, «Газпромтан», НДФЛ да, НДПИ да дохуоттарыгар түүлэhии баара биллибэт. 2013 сылтан ыла «Газпром» «Илин эрэгийиэннэргэ гаас барылын» чэрчитинэн, Ленскэй оройуонун хоту сирдэригэр уонна Мииринэй оройуонугар эмиэ үлэлиир. Нүүнэ Эбэ Хотун хотугу салаата – Чайаҥда үрэх Улахан Ботуобуйаны кытары ууларын үллэстэр сирдэригэр хаhаайын – «Газпром». «ИСТА» 3 тыhыынчаттан тахса усталаах утумун «Транснефть-Восток» сүрүннүүр. Саха сирин гааhын Уhук Илин диэки суккутар. Ити курдук, Арассыыйа устун сабардаабыт, баай ньиэп-гаас тэрилтэлэрдээх Саха сирэ, «сыа-арыы» үрдүгэр олоруохтаах этэ. Ону баара, күүстээх уотунан хааччыллыбакка, аанньа гаастаммакка, үрэхтэрбитигэр, эбэлэрбитигэр күргэлэри туттарбакка, аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир айан суолламмакка, чэпчэки сыаналаах Интэриниэккэ тиксибэккэ, сайдыыттан хаалан олоробут. 2009-2018 сылларга ньиэп-гаас тэрилтэлэрэ Ленскэй уонна Мииринэй икки ардын тыатын үлтү тэпсэн бараатылар. Улахан Мурбаайы, Олдон, Хамакы үрэхтэр бастарыгар, Улахан Ботуобуйа уонна Чайаҥда (Нүүнэ хотугу салаата) үрэхтэр ыпсыыларыгар барыта – бырамыысыланнай учаастак, шлагбаум, скважина, вышка арааһа, бобуу-хаайыы... Сүрдээх кыахтаах тэриллиилээх, аныгы хааччыллыылаах, радиостанция-сибээстээх геологтар, буровиктар, Таас Yрэхтэн Ленскэй оройуонугар тилэри тобус-толорулар. 20-чэ бэдэрээттээх тэрилтэ Чайаҥда баhыгар бааллар. Мииринэй оройуонун 9 ньиэп-гаас тэрилтэтэ сабардыыр.
Бу ньиэп-гаас тэрилтэлэриттэн үп оройуон бүддьүөтүн 10 бырыhыанын ылар. Оттон ньиэп-гаас баайдаах Таас Yрэх сэлиэнньэтигэр, түүлэhии сиэринэн, биир сүрүн хампаанньаттан сыл аайы 500 тыhыынча солк. киирэр эбит. Быыкаа да харчы эбит ээ, маннык модун кыахтаах бырамыысыланнастан!
Аны туран, ньиэп-гаас хостонор Саха сирин олохтоохторо бу сир баайыгар букатын сыhыана суох курдукпут. Саха сирин олохтоохторуттан ньиэпкэ-гааска дуона суох ахсааннаах киhи үлэлиир.Таалакаан да, Таас-Yрэх да диэки барарга саха дьоно суохтарын да кэриэтэ. Yлэ биржаларыгар ньиэп-гаас салаатыгар бэрт унньуктаах туруорсуулар, мунньахтар кэннилэриттэн биирдэ, 2017 сылтан ыла, дьэ бакаансыйаларын таhаартаан эрэр.
Тылтан – дьыалаҕа
Оттон хамнастаах идэлэргэ ыччаппытын хайдах туhаайабыт?Саха сиригэр ньиэп-гаас идэлэригэр 2008 сылтан ыла Мииринэйдээҕи политехническэй институт эрэ ньиэпкэ-гааска уhуйар. 2012 сыллаахха МПТИ бастакы дипломнаах ыччаттара үлэлии барбыттара.
4 ыччат Саха сиригэр саамай үрдүк хамнастаах «Сургутнефтегазка», 3 ыччат - «Иирэлээхньиэпкэ», биир ыччат «АЛРОСА-Гаас» тэрилтэтигэр киирбиттэрэ. «Сургутнефтегазка», Ленскэй Бэтинчэтин уолаттара Федоров Иван, Федоров Николай, Федоров Александр, Ленскэй куоратыттан Антонов Янис үлэлээн барбыттара. Ньиэп-гаас тэрилтэлэригэр хорсуннук үлэлии тиийбит саха ыччаттарын ааттаталыыбын. Бүлүү улууhуттан Арслан Колтовской – «Роснефть» хампаанньатыгар, Валентина Герасимова – «Сургутнефтегазка», Михаил Торотоев – «Иирэлээхньиэпкэ» тиийбиттэрэ. Сунтаар улууhун уолаттара Роман Корнилов, Станислав Усов – «Сургутнефтегазка», Иван Намылов, Айдын Константинов – «Роснефтькэ, Анатолий Чокуурап «Транснефть» хампаанньатыгар туруулаахтык үлэлии сылдьаллар. Аны, ньиэпкэ-гааска үлэлииргэ анаан «Роснефть» тустаах истипиэндьийэтин ылбыт МПТИ устудьуоннарын ааттыыбын. Саха ыччаттара – Таисия Иванова, Евдокия Иванова, Михаил Ощепков, Анна Патенкова. Маны сэргэ, ситиhиилээх үлэни эдэр нефтяниктартан күүтэбит – Павел Федоровтан, Настя Степановаттан, Евгений Саввиновтан, Александр Алексеевтан, Виолетта Ивановаттан, Саргылаана Местниковаттан.Дьэ, ити курдук, тыа ыччаттара ньиэп-гаас салаатыгар кимиэллээхтик киирсэн эрэллэр. Аны туран, мин биири бэлиэтиэм этэ. Ньиэпкэ-гааска Ленскэйгэ үлэлии барар ыччаттарбытын “идэтийиигит дуона суох” диэн сылтахтаан дойдуларыгар утаара сатыыллара урут да, хойут да баар суол. Оннук «бүдүмүк толкуйу» аныгы саха ыччата кыайаллара – олох ирдэбилэ. Бэйэбит дойдубутугар хамнастаах үлэлэргэ киирэрбит, сирбит баайыттан туhанарбыт уолдьаста. Туох кистэлэ кэлээхтиэй, билигин да, олохтоохторго гаас-ньиэп эйгэтигэр эркээйилээх суол суох. Ким да манна сыһыаннаах быhаччы дьайыылаах дьаhаллары ылына илик. Итиннэ бырабыыталыстыба, Ил Түмэн, тустаах департаменнар күүскэ ылсан үлэлииллэрэ эрэйиллэр. Аны маннык улахан суолталаах бырамыысыланнас эйгэтигэр олохтоохтор истэриттэн эспиэрдэр, сүрүннүүр салайааччылар наадалар.
Ньиэп-гаас салаатыгар диплому ылбыт ыччаттар «Сургукка», «Роснефтькэ», «Газпромҥа» үлэнэн хааччыллалларыгар бырабыыталыстыба квота тыырыан наада. “Бачча киhини үлэнэн хааччыйыахтааххыт” диэн анал докумуонунан бигэргэтиилээх.
Урут Мииринэйгэ тыа сириттэн сылдьар үлэhит буолла да, “соччото суох идэтийиилээх, саарбах киһи” диэн быhа баайан этии («стереотип») сиэрэ суох күүстээх этэ. Ону бу сыллар тухары истэн-билэн, кэлэйэн аҕай кэллим. Билигин саха ыччата улахан тэрилтэлэргэ («АЛРОСА», ЗЭС «Якутскэнерго») кимтэн да хаалсыбакка үлэлииллэр.
«Стереотиптар суулуннулар»!
Ньиэп-гаас эйгэтигэр саха дьоно эмиэ үлэлиир кыахтаахтар.Ол эрээри ону туох харгыстыыр?Тыа ыччата нууччалыы соччото суох билэр.Тугу толкуйдаабыттарын, бырааптарын, санааларын аһаҕастык, иҥнибэккэ этинэргэ, туруорсарга бытааннар, килбиктэр. Этэргэ дылы, сорох ыччаттарбытыгар сүрдээх улахан "комплекс” баар. Сокуону, үлэ быраабын соччото суохтук билэллэр. Аны туран, ыччаттарбыт үлэҕэ киириэхтэрин иннинэ олус талар, сыымайдыыр, сэрэнэр-сэппэнэр идэлээхтэр. Саарыы сылдьан үрдүк хамнастаах сиртэн матан хаалаллар. Бырамыысыланнаска биир ураты холобур баар. Бу - хамнас араастаhыыта. Ол эбэтэр, бастаан үлэлии киирээччи «прогрессивка» быhыытынан хамнаhын үрдэтэр кыахтанар. Бырамыысыланнас – үчүгэй хамнастаах, бириэмийэлээх, бонустаах. Оттон үлэлии киирдибит да, тутатына үрдүк хамнаhы ылан барыахпыт диэн сыыhаллар. Бастакы ыйдарга эйиэхэ быыкаа харчыны «дук» гынар кыахтаахтар. Оттон кыhаллыгас, туруу үлэhит буоллаххына, үлэни биэрээччи эйигин үчүгэйдик хамнастыырга туох баар быраабын, боломуочуйатын туhанар. Оттон хамнаскар балыйтарбыт курдук санаатаххына, сокуон чэрчитинэн быhаарсыахха наада. Ньиэп-гаас салаатыгар идэтийиилээх киhи үлэни булара дэбигис. Идэтийии булгуччулаах. Буолар буолбат, кэскилэ суох идэлэри талыыны ууратыахха. Ханна үрдүк хамнааҕын, усулуобуйата дэгиттэр эппиэттиирин булар оруннаах диэн түмүктүүбүн.
Станислав Алексеев, Мииринэй куорат.
