Били “оннооҕор ойуур маһа кытта улаханнаах-кыралаах” дииллэригэр дылы, бу Орто дойдуга туох барыта уратылаах буолан айыллыбыт. Тэбис-тэҥ дьүһүннээх-бодолоох, истээх-тастаах кыыл-сүөл да, үөн-көйүүр да, от-мас да суох... Ол сиэринэн, биһиги сахалар атын омуктартан туох уратылаахпытый? Тугунан чорбойордоохпутуй? Баҕар, туох эрэ тиийбэттээх-итэҕэстээх буолаайабыт?
Ити курдук кылгас киирии тыллаан баран, ону киэҥ сиринэн тэлэһийбит, хас эмэ уонунан араас омук дойдуларыгар, түһүлгэлэригэр-түмсүүлэригэр сылдьыбыт дьонтон ыйыталаһабыт...
Ону бэйэҕит сыаналааҥ.
Марина Платонова-Хомпорууна, “32 бары” тиис килииньикэлэрин ситимин дириэктэрэ, уопсастыбанньык:
– Төһө сиргэ сылдьыбыппын билбэппин. Арааһа, Австралияҕа уонна Антарктидаҕа эрэ сылдьа иликпин быһыылаах.
Киһи төһөнөн элбэх сиргэ сылдьар, дьону-сэргэни көрөр да, төрөөбүт дойдутун, сахатын дьонун өссө сыаналыыр буолан иһэр быһыылаах. Матырыйаалынай да өттүнэн, бары усулуобуйабытынан да, сахалар наһаа үчүгэйдик олоробут. Олорор сирбит тыйыс, кэлии-барыы аҕыйах буолан, омук быһыытынан уратыбытын, тылбытын-култуурабытын чөл тутан олоробут. Ханна да тиийбит иһин, биһиэхэ ымсыырааччы элбэх буолар. Бэйэбит тылбытынан кэпсэтэн, сахалыы таҥас-сап, ойуу-мандар буолан тиийдибит да, ханна баҕарар тута болҕомто ортотугар буола түһэбит. Аҕыйах ахсааннаах омукка диэтэххэ, айылҕаттан көһөҥө талааннаах-дьоҕурдаах дьоммут элбэхтэр. Онон, бэйэбитин сыаналанан, өрө тутан, кыратык киһиргэнэн да, кэпсэнэрбит баа буолбат.
Ол эрээри, арбаныы, куолу чааһыгар баҕас, ардыгар, наһаалыыр курдукпут. Аны, ол дьоҕурдаах, таһымнаах, баардаах дьоммут аһара сэмэй, баардара-суохтара биллибэт буоллаҕына, атыттартан чорбойбот таһымнаах дьоммут сиэри таһынан улаханнык саҥараллар. Хойох хостоһооччу элбэх. Хаһан эрэ сөмөлүөтүнэн көтөөрү ыксыы сылдьан, сэтинньи ыйга таһырдьа балкоммар хаайтаран хаалбыппын фейсбукка суруйааччы буолан быстарбыттааҕым. Саллыбытым, миигин хаһан да билбэтэх-көрбөтөх эрээри, көмпүүтэр кэннигэр саһан олорон үөҕэр, сэтэриир киһи элбэҕиттэн...
Александр Бурнашов, СӨ үтүөлээх артыыһа:
– Сылдьыбыт сирим буолунай буолуо эрээри, кырдьыгынан эттэххэ, туох да уратылаахпытын этэр кыаҕа суох курдукпун. Ол туһунан өйбөр да оҕустарбаппын. Бары биир курдукпут. Эн ити туһунан Лэгэнтэйтэн ыйытыах этиҥ, ити чааһыгар кини бэрт элбэх, бүппэт кэпсээннээх буолааччы...
Александр Павлов, “Киэргэ”, ювелир хампаанньатын генеральнай дириэктэрэ:
– “Сахалар, төһө да мөлүйүөн аҥаара эрэ кэриҥэ ахсааннаах кыра норуот буолларбыт, ханна да хатыламмат ураты, уникальнай норуоппут” диэн өйдөбүллээхпин. Олорор сирбит аһара тымныы-тыйыс усулуобуйалаах, суол-иис, ситим-сибээс, барыы-кэлии мөлтөх буолан, ойдом олороммут, норуот быһыытынан төрүт үгэстэрбитин, тылбытын, духуобунай уонна матырыйаалынай култуурабытын, уратыбытын тутан хаалбыппыт. Олоҥхотуттан, тойугуттан, сэргэтиттэн саҕалаан успуорт сахалыы көрүҥнэригэр, хабылыгар-хаамыскатыгар тиийэ... “Тутан хаалбыппыт” эрэ буолбатах, салгыы сайыннарабыт. Итиччэ аҕыйах ахсааннаах норуот бачча киэҥ сиргэ ыһыллан-суураллан хаалбакка биир сүнньүбүтүн, “идентичноспытын” тутан кэлбиппит – дьикти. Холобур, халыҥ ахсааннаах омуктары кытта ыаллаһан киин сирдэргэ олорбуппут буоллар ол симэлийбитэ-суураллыбыта ырааппыт буолуо этэ. Сэбиэскэй кэм устата киин улуустарга, бэл, ыһыах курдук улахан суолталаах, дириҥ силистээх маассабай тэрээһиммит сүтэ сыспыта дии... “Ыһыах буолбатах, народнай гуляние дэнэр” диир улуустар кытта бааллара. Оттон билигин ыһыах аан дойдуга кытта саамай улахан, “событийнай бырааһынньыктар” кэккэлэригэр киирэр.
Саха – туохха барытыгар дьоҕурдаах омук. Иискэ буоллун, ууска буоллун... Саха сирин ураты уһун уонна тымныы кыһына киһини өр кэм устата балаҕаҥҥа хаайар. Ол түмүгэр, саха аһара “усидчивай” омук. Быһата, өр кэм устата салгыбакка, сылайбакка, аһара дьаныардаахтык, тулуурдаахтык уонна арахпакка уһана, быһа-кыһа, иистэнэ үөрэммиппит. Холобур, көс олохтоох омуктарга оннук хаачыстыбалара мөлтөх буолар. Ити үөрэххэ, ай-ти технологияларга ситиһиилэрбит бары ону кытта сибээстээхтэр.
Киэн туттарбыт аһара элбэх. Былыр саха атыыһыттара Кытайга эрэ буолбакка, Индияҕа кытта тиийэ сылдьаллара буолуо диэн уорбалыы саныыбын. Ювелир быһыытынан, археологияҕа көстөр оҕуруоҕа-симэххэ олоҕуран...
Ювелир үлэтигэр, уран оҥоһукка сахалар ис хаан дьоҕурдаахпыт, сыстаҕаспыт. Холобур, саха дьахтарын симэҕэ: бастыҥата, илин-кэлин кэбиһэрэ, бөҕөҕө, кура – барыта мунньан-тараан 20-ччэ киилэҕэ тиийэр. Иэдээн дии... Дьахтарын ити курдук толору симээбит омук аан дойдуга да бэрт кэмчи буолуохтаах. Чугастан ылан холобурдаатахпына, саха ытарҕатын (чоху) туттарыыта – аан дойдуга ханна да суох көстүү. Аан дойду бары омуктарын ытарҕаларын туттарыыта сүнньүнэн биир (“английскай замок”) эбит буоллаҕына, биһиэнэ букатын атын, кимиэхэ да майгыннаабат, төлөрүйбүтүн да иһин түһэн хаалбат уратылаах. Аан дойдутааҕы ювелир куонкурустарыгар тиийэ сырыттахха ону тута көрөн сөҕөөччүлэр. Ону бэлиэтиир туспа “якутский замок” диэн тиэрмин кытта баар.
Саха – дьоҕурдаах омук.
Любовь Борисова, киинэ режиссера, сценарист, продюсер:
– Атын улахан омуктартан туох да итэҕэспит суох. Сирбит-уоппут, айылҕабыт, дьоммут-сэргэбит олус үчүгэй. Ханнык эрэ тэпсилгэн буолбут мегаполиска буолбакка, чөл бэйэлээхтик олоробут.
“Итэҕэспит суох” диэн сыыһа эттим, төттөрүтүн, атыттартан чорбойорбут элбэх. Тыйыс айылҕалаах сиргэ олорор буолан, дьулуурдаахпыт, “пассионарнайбыт”. Айылҕабыт түргэнник уларыйарын, буһарарын-тоҥорорун сырсан, ону батыһан, бэрт түргэнник дьүһүн кубулуйан, уларыйан биэрэн, саҥаны хабан ылан иһэбит. Түргэнник хамсанабыт. Тугу барытын сып-сап, уһаппакка-кэҥэппэккэ ыпсаран иһэбит. Сахалыы толкуйбутунан, мындырбытынан, саамай судургу уонна табыгастаах суолу була охсобут. Атын кими да күүтэ, найылана барбакка. Ол иһин үлэбит түмүктээх буолар. Ситиһиибит барыта онтон төрөөн-үөскээн тахсар... Аны, айылҕаҕа чугас буолан – айар куттаахпыт. Сиэр-туом өттүнэн – дириҥмит. Быһата, ураты айдарыылаах Сахабыт сириттэн, тыйыс айылҕабытыттан сиэттэрэн хатыламмат сахалыы итэҕэлбит төрөөн-үөскээн тахсар, оттон итэҕэлбит – айар дьоҕуру үөскэтэр.
Холобур, Австралия аборигеннарыгар, Канада индеецтэригэр сылдьан олоҕу анаарыыбыт, итэҕэлбит, сиэрбит-туоммут майгыннаһарын билэн улаханнык сөхпүттээҕим. Үүт-үкчү бэйэбит курдук куттаах дьону көрөн, туох эрэ сүтэрбиппин булбут курдук санаммытым. Уопсайынан, билигин бара турар глобальнай сылыйыыны, тулалыыр эйгэ буорту буолуутун утары охсуһар ньыма – биһиги, айылҕаҕа чугас омуктар, итэҕэлбит. Ити өттүнэн ылан көрдөххө, биһиги итэҕэлбит – киһи аймах сарсыҥҥы күнүн итэҕэлэ. Улахан кэскиллээх.
Дмитрий Артемьев, СӨ норуодунай, РФ үтүөлээх артыыһа:
– Дьон ханна баҕарар биир, улахан ураты суох. Биһиги, сахалар, өр кэм устата ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа, кэлин 70 сыл Сэбиэскэй систиэмэ чэрчитинэн олорбуппут өйбүтүгэр-санаабытыгар улахан суолу хаалларбыта саарбахтаммат. Ол иһин – сэрэхпит. Ытыы-соҥуу, үҥсэ-харса сылдьыбаппыт, тулуурдаахпыт. Биллэн турар, ол үчүгэй хаачыстыба буолуо эрээри, онтон сүүйтэриилээх хааларбыт эмиэ элбэх. Холобур, тэҥ уустук балаһыанньаҕа олорон атыттар дэлби ытаан-соҥоон, суланан-суҥхаран, үҥсэн-хобулаан балаһыанньаларын тупсарыахтарын сөп буоллаҕына, саха хаалан хаалар.
Аны, наһаа эйэҕэспит, киһини киһи курдук ылынабыт. Ол эмиэ үчүгэй эрээри, мөкү дьон ону туһана сатыахтарын, төбөбүтүгэр ыттыахтарын сөп. Элбэх дойдуну-норуоту көрбүтүм, атыттар оннук эйэҕэс, ыалдьытымсах буолбатахтар ээ.
Уопсайынан, аныгы ыччат аан дойдуга холкутук сылдьарын туһугар, омук тылларын, чуолаан аангылыйа тылын, билиэн наада. Хайаан да...
Николай Бэстиинэп, саха араадьыйатын дириэктэрэ:
– Арассыыйа иһин аахпатахха, АХШка, Бразилияҕа, Азия уонна Дьобуруопа дойдуларыгар, ол иһигэр Кавказ өрөспүүбүлүкэ-лэригэр, сылдьыталаабытым.
Урут оҕотук сылдьан, бастаан тэлэһийэрбэр туохтан барытыттан толлор-дьаарханар этим. “Ол биһиги эрэйдээхтэри, кыра норуоту, ким билиэй, наадыйыай?” – дии саныырым. Быһата, кыра омук психологията батыһа сылдьара. Кэлин билэн-көрөн истэҕим аайы, хараҕым аһыллан истэҕэ дии. Кимиэхэ да баһыйтарбаппытын ааһан, үгүстэри сабырыйар дьон эбиппит. Үөрэх, билии-көрүү чааһынан биһигини дойдубутугар, тыа сирин оскуолатыгар, учууталларбыт кимтэн да итэҕэһэ суох киэҥ билиинэн хааччыйбыттар. Аҥаардас ол да базатынан киһи кыахтаахтык сылдьыан сөп. Быһата, бэйэбит кыахпытын бэйэбит билиммэккэ сылдьабыт. Дьиҥинэн, кыахпыт – байҕал, кынаппыт – улахан. Тус бэйэм, холобур, ыраах сирдэргэ айанныы сылдьан, суруналыыс быһыытынан аан дойдуга аатырбыт улахан сонун ааҕыныстыбаларын суон сурахтаах суруналыыстарыттан, билии-көрүү, профессиональнай маастарыстыба да өттүнэн, кыратык да баһыйтарбаппын дьиҥ чахчы билэбин. Ханнык баҕарар эйгэҕэ оннук.
Ити туһунан мин урут айаҥҥа сылдьан элбэхтик толкуйдуурум. Ол кэннэ, “саха төбөтө – үчүгэй матырыйаал” диэн түмүккэ кэлбитим. Ол эбэтэр, тугу барытын олус түргэнник ылынар “губка” курдук мэйиилээхпит. “Саха сатаабатаҕа суох” диэн ити халлаантан ылыллыбыт этии буолбатах эбит. Саха киһитэ араас идэни, квалификацияны, атын омук тылын тута хабан ылан баһылыырыттан, билэ охсоруттан улаханнык сөҕөбүн.
Кылгастык эттэххэ, бэйэбит аҕыйах ахсааммытын таһымныыр кыахтаах дьоммут.
Галина Бочкарева, СӨ Суруналыыстарын сойууһун бэрэссэдээтэлэ:
– Сахалар дьулуурдаахпыт, күүстээх санаалаахпыт, сыалбытын ситиһэргэ дьулуурдаахпыт. Холобур, Арассыыйа норуоттарын ортотугар тылбытын-өспүтүн тутан сылдьарбытынан, төрүт култуурабытынан, фольклорбутунан таһыччы чорбойобут. Атын омук сирдэригэр да сахалыы таҥнан-симэнэн тиийдэххинэ тута болҕомто киинигэр буола түһэҕин. Бары батыһа сылдьан хаартыскаҕа түһэрэ-түсүһэ сатаан сырса сылдьаллар. Араас омуктар түһүлгэлэригэр тиийэн баран оһуокайдаан букатын да “былааһы ылаҕын”. Киирэн үҥкүүлэһэн баран “наһаа үчүгэй энэргиэтикэлээх үҥкүү эбит” диэн сөҕүү-махтайыы бөҕө буолааччылар.
Култуура чааһыгар, киэн туттарбыт аһара элбэх.
Бука, тыйыс айылҕабыт дьайара буолуо, күүстээх санаалаахпыт. Ордук тыа сиригэр улааппыт, оҕо эрдэҕиттэн үлэлээн-хамсаан, буһан-хатан улааппыт дьоҥҥо ол ордук көстөр. Тыаҕа улааппыт саха киһитэ олоххо быдан дьулуурдаах, сыаллаах-соруктаах, үрдүккэ тардыһыылаах буолар. Онон, биллэн турар, куоракка улааппыт сахатааҕар улахан ситиһиилэнэр.
Билигин саха ыччата аан дойду араас муннуктарыгар, Арассыыйа соҕуруу куораттарыгар баран олохсуйар. Ханна даҕаны дьон кэннигэр сылдьыбат, мэлдьи ситиһиилээх буолар.
Иван Гаврильев.
