Сылгы иитиитэ былыргыттан уустук көрүүлээх-истиилээх салаа буолар. Ол эрээри дьоҥҥо сылгыны сылдьан эрэ куурусса сымыыттыырын кэриэтэ, сыл аайы убаһаланар барыстаах салаа курдук көрөр сыыһа өйдөбүл баар.

Хаһан барыстаах оҥоробут?

Ол түмүгэр ынахтарын эһэн, сылгыланан көрөн баран, били, санаабыттарын курдук, барыс ылбакка тохтообут да, ол быыһыгар сөпкө дьаһанан, элбэх сылгыламмыт да дьон бааллар. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн билигин 181,8 тыһ. сылгы, ол иһигэр 116 тыһыынча биэ баар. Элбэх болҕомто ууруллар да, сылгы иитиитин салаата билигин даҕаны улахан барыһы биэрэр салааҕа кубулуйа илик.

2000 сс. саҕаланыыларыгар ТХМ сылгы иитиитин өйөөһүҥҥэ тыыннаах төрөөбүт кулуҥҥа диэн ааттаан, 1000 солк. субсидия көрө сылдьыбыта. Онтон салгыы убаһа атыыласпыт дьоҥҥо 50% субсидиялаан, хаалбыт 50% үс сылга кирэдьиит биэрэр этилэр. 2017-2018 сс. сылгыны салгыы элбэтэр сыаллаах-соруктаах племенной убаһалар тиҥэһэ буолуохтарыгар диэри үс сыл устата сылын аайы 10-нуу тыһ. солк. биэрэ сылдьыбыттара.

Үөһээ Бүлүү улууһун ТХУ-та, улуус баһылыга В.С. Поскачин 2007-2008 сс. кыстыыр убаһа төбөтүгэр 3000 солкуобай субсидия биэрбиттэрэ. Ити сылларга биир туонна от сыаната 3000 солкуобай этэ, ол эбэтэр убаһа кыстаан тахсар отун сыанатыгар тэҥнэһэрэ. Ити сылларга уруккуну кытта тэҥнээтэххэ, икки тыһыынчаттан тахса убаһа эбии кыстаабыта. Маннык субсидия улууска сылгы эбиллиитигэр төһүү күүс буолбута.

Сэбиэскэй кэмҥэ сопхуостарга сылгы тэрээһиннээх хаһаайыстыбалара баар буолан, отунан, зернофураһынан хааччыллыы быдан тэрээһиннээх уонна судургу этэ. Сылгыттан ылыллар эт бородууксуйата балайда улахан сыанаҕа бырамыысыланнаска атыыланан, экэниэмикэ өттүнэн барыстаах курдук этэ. Сопхуостар ыһыллыбыттарын кэннэ паайга ылан, сыһыы муҥунан сырса сылдьан, Дьөһөгөй оҕото барахсаны кыдыйан, атыылаан, УАЗ массыынаҕа кубулутуу эмиэ баара.

Сылгы олох эстэн хаалыаҕын дьон бэртэрэ бааһынай хаһаайыстыба тэринэн, сылгы ииттэн чөл хаалларбыттара. Кэнники сылларга, биир кэрэхсэбиллээҕэ, дьонтон үөрэнэн, эдэр дьон сылгы ииттэр буолан эрэллэр. Сылгы иитиитэ барыстаах салаа буолуоҕун атыыга турар сыаната намыһаҕа мэһэйдиир. Ол курдук, биир убаһа сыаната 35-40 тыһ. солк. турар. Маннык сыанаҕа атыылаан, уматык, тиэхиньикэ, сапчаас ыарыы турдаҕына, ороскуот улахан, барыһы олох ылбаккын. Сэбиэскэй саҕаттан учуонайдарбыт тыл тамаҕынан убаһа этигэр “Омега-2”, “Омега-3” туһалаах бэссэстибэлэр бааллар диэн суруйаллар. Ол эрээри сылгы этин оҕо тэрилтэлэригэр, балыыһаларга күн бүгүнүгэр диэри ылбаттар.

Дьиҥэр, тыа сирин оҕолоро убаһа, сылгы этин кыраларыттан сиэн-аһаан улааталлар. Дьыссаакка, оскуолаҕа төрүт өбүгэлэрбит саҕаттан аһаан кэлбит иҥэмтэлээх астарынан аһыыллара тоҕо бобуллуохтааҕый? Сылгы этинэн үөрэх, доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэрин хааччыйыыны бырабыыталыстыба болҕомтоҕо ылан быһаарыа диэн эрэниэххэ. Оччотугар тыаҕа сылгынан дьарыктанар дьон, бородууксуйаларын бүддьүөт тэрилтэлэригэр батаран, хамнастаныах этилэр.

2020 сылга ТХНЧИ дириэктэрэ, биология билимин дуоктара, РНА чилиэн-кэрэспэдьиэнэ, СӨ Билимин академиятын академига Владимиров Л.Н. Японияҕа сылгыттан ылыллар бородууксуйа батарыытын үөрэтэ тахса сылдьыбыта. Онон инники өттүгэр туһалаах быһаарыы ылыллыа диэн эрэнэ саныыбыт. Өскөтүн убаһа этэ экспорга тахсан үрдүк сыанаҕа турара буоллар, сылгы иитиитин салаата түргэнник ситэр, барыстаах салааҕа кубулуйан, тыа сирэ социальнай-экэнэмиичэскэй өттүнэн сайдарыгар улахан төһүү күүс буолуо этэ.

Балаҕаннаах лааҕырын уопута

Үөһээ Бүлүү Балаҕаннааҕар сэбиэскэй кэмҥэ 700-тэн тахса сылгы, ол иһигэр 380 биэ кыстыыр хаһаайыстыбата баара. Ол хаһаайыстыбаны СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Үөһээ Бүлүү улууһун уонна Балаҕаннаах нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Н.Е. Васильев салайан үлэлэппитэ. Сылын аайы 75-80 % кулун дьыалабыай тахсыытын ситиһэр этилэр. Сылгы иитиитин салаата сопхуостар кэмнэригэр аһылыгынан хааччыйыыга ынахтааҕар арыый намыһахтык тутуллара.

Ынах сүөһү аһылыга толору хааччыллыбытын эрэ кэннэ, сылгы аһылыга бэлэмнэнэрэ. Отун хаачыстыбата эмиэ онно эппиэттэһэр туруктааҕа. Ол үрдүнэн Николай Егорович Васильев курдук хоһуун, дьулуурдаах, билиилээх-көрүүлээх, сылгы иитиитин маастардара баар буоланнар, үөһэ ааттаммыт ситиһиилэр кэлэллэрэ.

Билиҥҥи туругунан Балаҕаннаах нэһилиэгэр 217 сылгы, ол иһигэр 115 биэ баар. Сылгы олох аҕыйаан, эстэ сыһан баран, кэнники сылларга дьон сылгыны балайда ииттэн өрүтүннэ. Ол курдук, Мухоплев В.Г., Харитонов И.Н. отуттан тахсалыы сылгыланнылар.

2003 с. улуус ТХУ салайан олорон, өрөспүүбүлүкэҕэ биэс тарбах иһигэр баттанар производство салайааччыта, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Үлэ Кыһыл Знамята уордьан кавалера, 72 саастаах В.П. Егоровы кэпсэтэн, тылбын ылыннаран “Балаҕаннаах” ХЭТи салайтарбытым. Иккиэн сүбэлэһэн, Балаҕаннаах ситэтэ суох орто агро-оскуолатыгар кымыс оҥороллоругар анаан биэс биэни биэрбиппит. Оскуола дириэктэрэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна Л.Т. Васильева күүскэ ылсан үлэлээн, биэ ыаһынын саҕалаабыта. Сылын аайы “Кымыс” лааҕырын тэрийэн үлэлэппитэ. Бу лааҕыр үлэтигэр Үөһээ Бүлүү поликлиникатын кылаабынай бырааһа Е.С.Прокопьев эмиэ үлэлэспитэ. “Кымыс” лааҕырын үлэтин түмүгэр оҕолор анаалыстара үчүгэй буолбутун таһынан ыйааһыннара, уҥуохтара эбиллибитэ биллибитэ.

Оччолорго нэһилиэк баһылыга И.Н. Харитонов өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар кымыһынан оҕо доруобуйатын тупсарар, реабилитациялыыр киини Балаҕаннаах оскуолатын базатыгар, уопутугар тирэҕирэн тутулларын туруорсубута.

2012 с. нэһилиэк баһылыгынан талыллан баран, салгыы туруорсан, оччотооҕу Ил Дархан Е.А. Борисов өйөбүлүн ылан, боротокуол оҥорторон, олоххо киллэрэр үлэни ыыппыппыт. Ол эрээри Үөрэҕирии, Доруобуйа харыстабылын, Социальнай харалта министиэристибэлэрэ кымыс киинин көрүү-тутуу ороскуотун уйунартан аккаастанан, бэйэ-бэйэлэригэр төттөрү-таары бырахсаннар, ити боппуруос олоххо киирбэтэҕэ. Балаҕаннаах оскуолатын дириэктэрэ С.А. Жендринскэй бу үлэни үчүгэйдик салҕаан кэллэ. Биэ ыаһыныгар Альбина Адамова-Кымысчыт Альбина, Люция Васильева, Иван Жендринскэй, Владимир Гаврильев үтүө суобастаахтык үлэлииллэр. Кымысчыт Альбина технологияны тутуһан, кымыһы оҥорууга “Кымыс” лааҕыра үлэлиир. Былырыын хоруона дьаҥа мэһэйдээн, лааҕыр үлэлээбэтэҕэ. Ол үрдүнэн биэ ыан атыылаабыттарын дьон-сэргэ хамаҕатык ылбыта. Киһи иммунитета күүһүрэригэр кымыс туһалааҕа биллэр, иммунитет үчүгэй буоллаҕына, киһи этэ-сиинэ дьаҥҥа утарсыыта күүһүрэр.

2021 сылы Өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Николаев А.С. Чэбдигирии сылынан биллэрдэ. Манан сибээстээн, Балаҕаннаах агрооскуолатын базатыгар кымыһынан эмтиир киин тэриллэрин өрөспүүбүлүкэ салалтата болҕомтоҕо ылара буоллар, үчүгэй хамсааһын буолуо этэ. Кымыс туһатын туһунан улуус кылаабынай бырааһа Сидоров А.С.: «Кымыс иммунитеты бөҕөргөтүүгэ, ис-куртах, чуолаан, тыҥа ыарыыларыгар өлбөт мэҥэ уутун тэҥэ буолар. Башкирияҕа, Татарстаҥҥа анаан-минээн кымыһынан тыҥаны эмтииллэр, сонотуоруйдары үлэлэтэллэр, анал пиэрмэлэри туталлар. Билигин хамсык турбут ыарахан кэмигэр ыалдьыбыт дьон доруобуйатын бөҕөргөтөрүгэр олус наадалаах, улууска олохтоох куруорт эбэтэр реабилитационнай киин арыйан кымыһынан эмтэниини киллэрии дьоһун хамсааһын буолуо этэ. Маны дьаһалталар эбэтэр чааһынайдар ылсан үлэлэтэллэрэ буоллар, анал путевканан дьон-сэргэ үөрэ-көтө, былдьаһа кымыһынан эмтэниэ этэ. Кымыс туһата сөҕүмэр улахан, туохха да кэмнэммэт. Бу боппуруос болҕомтоҕо ылыллан, олоххо киирэрэ буоллар, туһата элбэх буолуо этэ», – диэн санаатын үллэстэр.

Бүлүү сүнньүгэр ыраас саха сылгытын

Арассыыйа т/х үтүөлээх үлэһитэ, СӨ т/х үтүөлээх үлэһитэ, СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, РФ бочуоттаах пиэрмэрэ Н.Т. Винокуров 1991 с. тэриллибит сылгынан дьарыктанар киэҥник биллэр «Тонор» племенной бааhынай хаhаайыстыба салайааччытынан буолар. Николай Тимофеевич салайар “Тонор” хаһаайыстыбата – элбэх сыл устатыгар төрүүр биэлэриттэн 100% төрүөҕү ыла сылдьыбыт, өрөспүүбүлүкэҕэ соҕотох сылгы хаһаайыстыбата.

«Арктик капитал» ХЭТ генеральнай дириэктэрэ Евсеев Матвей Николаевич уонна “Тонор” икки ардыларыгар сөбүлэҥ түһэрсэн, Бүлүү сүнньүгэр, Сунтаар улууһугар ыраас хааннаах саха сылгытын үөскэтээри, тэнитээри Өймөкөөнтөн 220 эдэр сылгыны илдьэр үлэ саҕаламмыт. Ити былаанынан 110 убаһаны, 13 атыыр соноҕоһу илдьибиттэр. Бу күннэргэ 30 убаһа, 4 атыыр соноҕос эбии тиийбиттэр.

Матвей Николаевич “Анаабыр алмаастара” тэрилтэ генеральнай дириэктэринэн үлэлиир кэмигэр саха эдэр дьонун алмаас бырамыысыланнаһыгар сыһыаран, баахтанан үлэни бастакынан тэрийбит, тарбахха баттанар биир бастыҥ салайааччыбыт буолар. Кини Бүлүү өрүһү тулалаан олорор улуустары, нэһилиэктэри барыларын хабан туран, Сунтаар улууһугар кииннээн, Өймөкөөн сылгытын тэнитэр, саха сылгытын элбэтэр туһугар элбэх үбү-харчыны уган, т/х сайдыытыгар дьоһуннаах хардыы оҥорбутугар саха дьоно махтаныах эрэ кэриҥнээхпит. Бу икки хорсун, кимиилээх санаалаах үтүө дьоммут үлэлэрэ ситиһиилээх буолуо диэн улаханнык эрэнэбит.

2019 с. Үөhээ Бүлүү улууhугар Саха сирин сылгыhыттарын мунньаҕа буолан ааспыта. Үөhээ Дьааҥы, Орто Халыма, илин эҥээр уонна Бүлүү улуустарыттан 53 племенной атыыр соноҕостору аҕалан, сылгы хаанын уларытыыга анаан атыылаабыттара. 47 сылгыны Үөһээ Бүлүү улууһун нэһилиэктэрэ атыыласпыттара, ол иһигэр Балаҕаннаах нэһилиэгэ 3 эдэр атыыр соноҕоһу ылбыта.

Н.Т. Винокуров мунньахха элбэх сүбэ-ама биэрэн, сылгыhыттар уонна учуонайдар болҕомтолорун тардыбыта, сэҥээриилэрин ылбыта.

Мунньах кэнниттэн ыаллыы сытар Нам, Ороhу, Балаҕаннаах нэhилиэктэрин сылгылаах дьонун мунньан, Балаҕаннаах нэhилиэгин дьаhалтатыгар сүбэ мунньах оҥорбуппут. Онно Николай Тимофеевич кэлбит дьоҥҥо тус үлэлиир уопутугар олоҕуран үгүс туhалаах сүбэни биэрбитин дьон сөбүлээбитэ. Ороhу нэhилиэгин б/х салайааччыта Р.А. Данилов уонна кэтэх хаhаайыстыбалаах Н.С. Крылатов сылгыларын базаларын билсибитэ, ирэ-хоро кэпсэппитэ. Николай Тимофеевич Балаҕаннаахха күрүөнү хайдах түргэнник тутар ньыманы көрдөрбүтэ Харытыанаптар уhаайбаларыгар ол билигин да турар. Бу ньыманан аhара модьута суох маhынан дириҥ дьааманы хаспакка, бэйэтин бэйэтигэр хатыйа тутан улахан ороскуота суох киэҥ сири күрүөлүөххэ сөбүн үөрэппитэ.

Николай Тимофеевич Бүлүү сүнньүгэр ыраас хааннаах саха сылгытын тарҕатыан баҕарар эбит.

Сопхуос саҕана сылгы көрүүтүнэн тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар дьарыктаналлар этэ. Сайыҥҥы өттүгэр сылгыны нэһилиэктэртэн ыраах сытар үрэх бастарыгар таһааран мэччитэллэрэ. Кыһын убаһаны, эдэр сылгыны эмиэ ыраах үчүгэй хаһыылаах сирдэргэ таһааран, хаһыы аҥаардаах эбии аһылык биэрэн кыстаталлара. Билигин сылгы бытархай бааһынай, чааһынай хаһаайыстыбаларга иитиллэн турар. Дьон харах далыгар илдьэ сылдьаары саас, сайын дэриэбинэттэн араарбаттар, күһүн эрдэттэн күрүөҕэ хаайан аһаталлар. Маны таһынан сылгыны бөдөҥөтөөрү сиэнчэр булкаастаах боруода сылгы хаанын булкуйбуттара тымныыны тулуйбат, аанньа хаһан аһаабат. Кыһын саҕалана да илигиттэн ыран, хотоҥҥо турар ынах курдук аһатыллара эмиэ баар. Ыраас хааннаах саха сылгыта, уҥуоҕунан төһө да кыратын иһин, модьу-таҕа эттээх, өбүгэлэрин саҕаттан хаһан аһаан сыл тахсар ураты дьоҕурдаах сылгынан биллэр.

Экэниэмикэ да өттүнэн ыллахха, элбэх ороскуота суох, айылҕатын быһыытынан айаҕын хаһан булунар сылгы барыстааҕа өйдөнөр. Манан сибээстээн, Дьааҥыттан, Аллараа Халыматтан, Өймөкөөнтөн төрүт саха сылгыларыттан эдэр, үчүгэй атыыр буолар, үөрү тутар сылгылары аҕалан улуустарга ууһатар-тэнитэр буоллар, саха ыраас хааннаах төрүт сылгылара аҕыйах да сылынан хаан булкуһан, элбээн барыахтарын сөп.

Маны этэн туран, Н.Т. Винокуров, М.Н. Евсеев Бүлүү сүнньүн сылгытын сахатытар сыаллаах-соруктаах үлэни ыыта сылдьалларыгар махтаныах эрэ кэриҥнээхпит. Т/х тиэмэтигэр санаатын элбэхтик үллэстэр Чурапчыттан үлэ бэтэрээнэ Уйбаан Пономарёв этиитин өйөөн, Н.Т. Винокуров “Арассыыйа Үлэҕэ Дьоруойа” үрдүк ааты иҥэрэргэ Өймөкөөн улууһун дьаһалтата өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар туруорсуо диэн эрэнэбин. Бу үрдүк ааты ылыыга Николай Тимофеевич өр сыллаах үрдүк көрдөрүүлээх сыралаах үлэтэ толору эппиэттэһэр.

Сылгы сайдыытыгар этиилэрбин өрөспүүбүлүкэ салалтата, т/х министиэристибэтэ болҕомтоҕо ылан үөрэтэн өйүө диэн эрэнэ саныыбын.

Үөһээ Бүлүү улууһун, Балаҕаннаах нэһилиэгин баһылыга,  СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Степан Дмитриев.