Аныгы үйэ информациятын хонуута, социальнай ситим нөҥүө (инстаграм, фейсбук, бассаап, Интэриниэт) олус сайдан эрэрин бары билэ, көрө сылдьабыт. Уулуссаҕа ыйанан турар дьон мөссүөннээх улахан баннердар, төлөпүөн аватыгар угуллубут кыракый хаартыска хас биирдии киһи олоҕун сиэркилэтэ буолаллар. Маннык “тус олоҕу ытыска ууран биэрии, бар дьоҥҥо таһаарыы” туох дьайыылаах буолуоҕун, айылгылаах дьонтон ыйыталастым.
Мария Николаева-Санаайа, көрбүөччү, оҕо кутун иҥэрээччи, алгысчыт, арчыһыт, ис туругу, олоҕу көннөрөөччү:
– Уулуссаҕа ыйанан турар баннер киһи кутун илдьэ сылдьыбат, кини информация биэрэр матырыйаал буолар уонна оннук энэргиэтикэлээх. Төһөнөн улахан матырыйаал да, соччонон киһиэхэ дьайыыта улахан. Олоҕун, инникитин бырагыраамалыахха, кини ис уорганыгар, өйүгэр-санаатыгар киириэххэ, олоҕор да орооһуохха сөп. Онон бу киһиэхэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорорго табыгастаах “инструмент” курдук буолар. Онон маннык улахан баннердарга тустаах киһи (быыбарга хандьыдаат) мөссүөнүн таһаарыан иннинэ харысхал оҥорторуон, туруортарыан наада. Оччоҕо хайа да бэйэлээх киһи имэрийэ-имэрийэ тугу да саҥардын, санаата тиийбэт буолар. Ол иһин онно-манна мэтириэти, хаартысканы ыытыах, угуох иннинэ сиэри-туому тутуһан, үс төгүл эргиччи күрүөлээн, харысхал туруорар наада.
Улахан хаартыскатааҕар тыҥырах саҕа хаартыскаҕа куһаҕан санаа, кырыыс соччо иҥмэт. Билигин дьон биллэр-көстөр киһини көрдүлэр да тута аттыгар тиийэн хаартыскаҕа түһэр идэлэннилэр. Ити сыыһа. Тоҕо диэтэххэ, ол киһи табыллыбатах олоҕо, суола-ииһэ киниэхэ хатана түһэр. Олоҕун хайысхата “зеркальнай отражение” курдук хатыланан барар.
Билигин бассаап нөҥүө дьон туһунан араас сымыйа, буолар-буолбат сураҕы ыытар буоллулар. Ис дьиҥин чуолкайдык билбэккэ эрэ киһини баһааҕырдаллар, куһаҕан суруйууну, эбиитин хаартыскатын ыыталлар. Бу сэттээх-сэлээннээх буоларын өйдүөх тустаахтар. Ыыппыт киһиэхэ бэйэтигэр хатанар, эргиллэр, олоҕо кэрэгэй буолан киирэн барар. Онон киһини хоруотуур, баһааҕырдар хаһан баҕарар ирдэбиллээх, иэстэбилээх. Дьон ону өйдөөбөт.
– Сыбаайбаларга, үбүлүөйдэргэ тамада моонньугар хаартыскаларын кэтэрдэн кэбиһэллэр дии. Ити хайдаҕый?
– Билигин сыбаайбаны ыытааччы тамадаҕа моонньугар сүрэххэ угуллубут сыбаайбалааччылар хаартыскаларын кэтэрдэр буоллулар. Манан эдэр ыал кутун-сүрүн биэрэн ыыталлар. Маннык сатаммат. Бу дьоро күн эдэр ыал дьоллоох-соргулаах олоҕо түстэнэр буоллаҕа. Сүрэх быһыытынан сыбаайба буолар сиригэр ыйанан туруон сөп.
Аны тамадаларга тохтоотоххо, иһэр-аһыыр, олоҕор табыллыбатах, ускул-тэскил олохтоох эбэтэр кэргэттэрэ өлбүт дьон тамадалыа суохтаахтар. Үп-харчы туһуттан итинник тэрээһиннэри ыытартан туттунуохтаахтар. Ол иһин эдэр ыал кэскилин бэйэтинэн холобур буолар олохтоох, дьон сиэринэн сылдьар, ол эбэтэр элбэх оҕолоох, олоҕор, үлэтигэр ситиһиилээх тамадалар ыытыахтаахтар. Тамадаһыт хаһан баҕарар дьоҥҥо холобур буолар үчүгэй олохтоох киһи буолуохтаах. Тамада бастаан ыытарыгар сиэрдээхтик туттан-хаптан, саҥаран-иҥэрэн ыытар курдук эрээри, бүтэһиккэ харчытын мыынан, кырыыр-таныйар түбэлтэтэ эмиэ баар буолар.
– Олоҕу олоро илик дьон сыбаайбаны, үбүлүөйү ыытар буоллулар. Ити сөп дуо?
– Биири тоһоҕолоон этэбин – 35 сааһыгар диэри саастаах киһи тамадалыыра көҥүллэммэт. Тоҕо диэтэххэ, бу сааһыгар диэри киһи тус олоҕун булан, силиһин-мутугун ыытан, айылҕаттан, куосумастан харысхалын үөскэтэ илик. Холобур, ыал буола илик эдэркээн кыысчаан үйэтин тухары тамадалыыр. Кинини ким да кэргэн ылбат, ол эбэтэр кини олоҕор көрсүөхтээх тапталын дьоҥҥо тылынан-өһүнэн сыбаан ыытар.
Аны сыбаайбаларга, үбүлүөйдэргэ киһи мөссүөннээх ырыанньыгы, бэчээтинэй бородууксуйаны, оҥороллор. Кэлбит дьон үөрэ-көтө ыллаан-туойан баран, тэрээһин бүтэһигэр ол ырыанньыкпыт сирэйэ-хараҕа тэпсиллэн, сиргэ сытар буолар. Оннук табыллыбат. Хас биирдии киһи мэтириэтэ – информация хонуута.
– Төлөпүөн “аватыгар” тус хаартысканы угар хайдаҕый?
– Мин бэлиэтии көрөрбүнэн, дьон күннээҕи настарыанньатынан хаартыскатын угар эбит. Кыратык туохха эрэ кыыһырдылар да “Я умер” уонна сыыртан, эмпэрэттэн түһэн иһэр эбэтэр бэйэлэрин кыыһырбыт, өлбүт дьон мэтириэттэрин, фантастика киинэлэриттэн хаартыскалары угаллар. Онон олоххо хайдахтаах да уустук түгэн кэллэҕинэ тулуйуохха, эр санааны ылынан бэйэни өрө тардыныахха, үчүгэйи, сырдыгы ыраланыахха наада. Оччоҕо барыта этэҥҥэ, үчүгэй буолуо.
Хаартыскаҕа сыһыаннаах биир түбэлтэни кэпсиим. Билэр чүөчэм хаартыска көрдөрө-көрдөрө “бу аймаҕым кыыс кыраныысса таһыгар бара сылдьан хаартыскаҕа түспүт. Өлбүтэ быданнаабыт ийэтигэр анаан таҥара дьиэтигэр чүмэчи уурбут, ытаабыт-соҥообут” диэн кэпсиир. Мин көрдөхпүнэ, ол кыыһа хара куруһубалаах былааты бүрүммүт уонна дэлби ытаабыт сирэйдээх чүмэчи тутан хаартыскаҕа түспүт. Ону көрөөт, дьик гына түстүм уонна “итинник гынан, өлүүнү ыҥыран аҕалыахха сөп” дии санаатым, көрбүппүттэн тэһииркээн, түргэнник тыас хомуннум. Ый буолбакка эрэ ол кыыс быраата, чугас дьоно суох буолбуттара. Үүт-үкчү ол хаартыскатыгар курдук таҥара дьиэтигэр ытаабытын-соҥообутун элбэх киһи көрбүт этэ. Ол аата бэйэтигэр ити өлүүнү “информациялаан кэбиспит”. Онон сүтүктээхтэр таҥара дьиэтигэр тиийэн чүмэчи уурар, киһи уҥуоҕар тиийэн уот уматар түбэлтэҕэ хаартыскаҕа түһэрэн тарҕатыа суохтарын наада. Итинник гынан, куһаҕан информацияны бырагыраамалаан кэбиһэҕин.
Дьоҥҥо көмөҕүн ис сүрэххиттэн оҥорон ыытан кэбиһиэхтээххин, кэлин мөҕүттэ сылдьыбат курдук. Ол оҥорбут көмөҥ бэйэҕэр уон оччонон төннөн кэлэрин умнумуохха наада.
– Билигин социальнай ситимҥэ инстаграм баар буолан, дьон тус олоҕун хаартыскалаан, кэпсээн угаллар. Итини туох дии саныыгын? Киһи тус олоҕо сабыылаах соҕус буолара ордук буолбатах дуо?
– Мин итини “зомбилааһын” диэн ааттыыбын. Хаартыскаларыгар киһи бэйэтэ сатаан харысхал оҥорон угар буоллаҕына, өссө син даҕаны. Оҕо хаартыскатын таһаарыа суохха наада. Кыргыттар аһаҕастык көстө сылдьар эттээх-сииннээх хаартыскаларын угаллар. Ол курдук, бэйэлэрин туһунан араас иһитиннэриини суруйан угаллар “Кэлэр нэдиэлэҕэ мин оннук сиргэ эбэтэр кафеҕа барар былааннаахпын” диэн уонна уостара чорбойбут, кэннилэрэ көппөйбүт хаартыскаларын угаллар. Онтон бэйэлэрэ да билбэттэринэн араас куһаҕан санаалаах дьон сиэртибэлэрэ буолуохтарын сөп. Билигин мөкү өттүн талан этэр буоллахха, куһаҕан санаалаах дьон наһаа элбээтилэр.
Онон бэйэни көрүнэн, сахалыы сиэри-туому тутуһан, сиэрдээхтик уонна харыстабыллаахтык дьаһанан олорор кэм кэллэ.
Юлия Николаева, норуот эмчитэ, көрбүөччү, психолог:
– Араас мэтириэттээх баннердары оҥорон көстөр сиргэ ыйыах иннинэ идэлээх дьонунан харысхал оҥорторуохха наада дии саныыбын. Кыра ол-бу былакааттар, дьокутаакка хандьыдааттар мэтириэттэрэ хайыта тардыллан, дэлби марайданан, сиргэ тэпсилгэн буолан сыталлара баар суол. Бу, биллэн турар, куһаҕан дьайыыга тиэрдиэн, тугу баҕарар оҥоруон сөп буоллаҕа. Онон биир бэйэм хас тохтобул, тэрилтэ аанын аайы ыйанан турар мэтириэттэри сөбүлээбэппин.
Былыр-былыргыттан өбүгэлэрбит оҕолорун харыстаан араас, куһаҕан ааттарынан хос ааттыыр буолаллара. Оттон билигин инстаграмҥа, төлөпүөн аватыгар оҕо, дьиэ кэргэн хаартыскатын таһаараллар. “Мин оҕом маннык ситиһиилэннэ, итинник үчүгэй буолла” диэн суруйа-суруйа, бэйэ-бэйэлэрин иннигэр киһиргэммит курдук кэпсэнэллэр. Онтон ордугурҕаһаллар, ол, биллэн турар, үчүгэй өттүнэн дьайбата биллэр.
Киһи киһиэхэ куһаҕаны саныырыгар, баҕарарыгар туох да талаан наадата суох. Ким баҕарар оннугу оҥоруон сөп. Идэлээх, бэйэлэрэ айылгылаах дьон айылҕа суруллубатах сокуонунан киһиэхэ куһаҕаны санаабат, оҥорбот курдук бэйэлэрин көрүнэллэр.
Киһи бэйэтэ харысхаллаах, өбүгэлэрин кэлэппэккэ сылдьар буоллаҕына, дьоно киниэхэ көмөлөһөллөр. Билигин таҥаска-сапка, киэргэлгэ харысхаллаах сылдьар буоллулар, ол ойуутугар, оһуоругар-мандарыгар баар. Киһи бэйэтин санаатынан көмүскэниэхтээх, харыстаныахтаах дии саныыбын.
Пелагея Захарова-Домнуура, көрбүөччү, сүтүгү булааччы:
– Ыраас санаалаах, аньыыта-харата суох, бэйэтигэр эрэллээх киһи хаартыскатын онно-манна таһаарар. Хаартыскаҕа киһи үс күлүгэ тэҥҥэ түсүһэн хаалар. Араас дьон санаата салгына дьайара күүстээх, тыл тиийэр дииллэр. Хаартыска көмөтүнэн арааска бары дьайыахтарын сөп. Онон тус бэйэ хаартыскатын харах харатын курдук харыстаан, кичэллик уура сылдьан, киэҥ эйгэҕэ сиэри-туому тутуһан, туттуна соҕус таһаарар ордук.
Киһи тус олоҕунан олоруохтаах. Атын дьон олоҕор орооһон, ордугурҕаан бэйэтигэр сүдү охсууну ылар, бириэмэтин сүтэрэр. Олоххо сыалларын-соруктарын кыайан ситиспэтэх, ыарыһахтыйбыт, бэйэлэригэр эрэллэрин сүтэрбит дьон ордугумсах буолаллар. Маннык дьоҥҥо тус олохторугар мэһэй үөскүүр, бэйэлэрэ эрэйдэнэллэр. Ол барыта салгын куттарыгар кир буолан олоро сылдьар. Бу дьон ауралара кирдээх буолар. Ол оннугар дьон ситиһиититтэн үөрэр, тэҥҥэ үллэстэр, хобу-сиби ылыммат киһи үрдүк таһымҥа тахсар.
Санаа уонна эйгэ кирдэрэ – эт-хаан киринээҕэр ыарахан. Куһаҕаны оҥорор чэпчэки, үчүгэйи оҥорор ыарахан. Онон үчүгэй эйгэлээх буоларга хас биирдии киһи дьулуһуохтаах.
Татьяна Иванова-Баайахсаана Баай-хаана, көрбүөччү:
– Киэн туттар дьоммут мэтириэттэрэ тураллара бэрт буоллаҕа. Патриотизмҥа кинилэр бааллара ордук. Хас мэтириэт аайы кыра харысхал бэчээтин ууруохха сөп. Киһиэхэ саамай кэбирэх сирэ, чэчэгэйэ. Ол иһин киллердэр чэчэгэйгэ таба сатыыллар. Оҕо бэргэһэтигэр чэчэгэйдэринэн, көхсүн хараҕынан баар сиргэ хайаан да харысхалы илиинэн быысыбайдыыр наада.
Төлөпүөнүм аватыгар өрүү бэйэм хаартыскам турар. Иллэҥим дуу, эдэрим дуу буоллар, уларыта сылдьыам этэ. Хаартыска элбэҕи биир көстүүнэн кэпсиир буоллаҕа. Биһиги көлүөнэ харысхалбыт күүстээх. Тоҕо диэтэххэ, өбүгэлэрбит үтүө сибэтиэйдэр этэ. Хаһан да сымыйалыыры, үөхсэри билбэтэх, сири-дойдуну алдьаппатах, силлээбэтэх, иччилэрдиин кэпсэтэр, сүдү сырдык Айыыларга, Иэйэхситтэргэ сиэринэн-туомунан сүгүрүйэр дьон.
Биирдэ дьахталлар миигин “Дикая уткаҕа” көрсөн, “тоҕо бу кини биһигиннээҕэр үрдүк мутукка олороруй?” диэн эргиппиттэрин билбитим. Олортон биирдэстэрэ кэлин дабыдалын тоһуппута, тос мааһын ылбытын өйдөөбүтэ. Ол иннинэ миэхэ биир Юрий диэн ойуун “эн быйыл икки киһини тоһутаҕын” диэн эппитэ. Ону мин: “Ким миэхэ куһаҕаны оҥоруой?” – диэн баран, күлэн кэбиспитим. Хомойуох иһин, оннук буолан турар. Тылым иччитэ күүстээҕиттэн бэйэм да саллабын, саҥарыам эрэ кэрэх – туолар.
Ордугурҕааһын бэйэлэригэр эрэлэ суох дьонтон тахсар. Хараҥа ордугурҕааһын диэн баар, суох буолбатах. Ол эрэн туохха барытыгар муударай киһи “противоядие” булунар. Бу олоххо ким чиэһинэйдик олорор, ол айылҕаттан дьиҥнээх бэлэхтэри тутар.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
