Урут ССРС саҕана хас кыра дэриэбинэ аайы оскуола баар буолара. Хомойуох иһин, дойдубут ыһыллыаҕыттан, Арассыыйа тутула уларыйыаҕыттан, оскуола ахсаана түргэн тэтимнээхтик аҕыйыы турар. Ол туһунан, кылгастык.
“Арассыыйаҕа хас сүүс сыл аайы оскуола ахсаана уларыйа турбута” диэххэ сөп. Холобур, Аан дойду бастакы сэриитин иннинэ, 1908-1914 сыллардаахха, Арассыыйаҕа сыллата 5000 начаалынай оскуола тутуллар буола сылдьыбыт. Бу – саамай элбэх оскуола тутуллубут, саамай элбэх үөрэнээччи баар буола сылдьыбыт кэмэ. Оччолорго “земскэй”, онтон да атын тииптээх оскуолалар арыллаллара, баай дьон дэриэбинэлэригэр бэйэлэрэ оскуола арыйан бааһынайдары үөрэтэллэрэ.
Оскуолалар үксүн дьоҕус буолаллара уонна чааһынай этилэр. 1913 с., холобур, 950 орто оскуола уонна 80000 начаалынай оскуола баара. Бу оскуолаларга киһиэхэ салгыы үөрэнэригэр сүрүн тирэх буолар билиини биэрэллэрэ. Оччотооҕу кэминэн ыллахха, бу сайдыыга туһуламмыт сүрдээх кэскиллээх дьаһаныы этэ.
Онон, “бүттүүн үөрэхтээһин Арассыыйаҕа, дьиҥинэн, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин да иннинэ киирэн испитэ” диэххэ сөп. Төттөрүтүн, өрөбөлүүссүйэ дьалхаана бүттүүн үөрэхтээһини уонча сыл кэннигэр тэппит буолуохтаах. Сэбиэскэй былаас маҥнайгы сылларыгар элбэх оскуолалар сабыллыбыттара. Ол курдук, 1928 с. оскуола ахсаана 1914 сыллааҕы таһымҥа диэри төттөрү түспүтэ – 80000 оскуолаҕа тиийэ.
Дьэ, онтон Сталин салайар кэмигэр оскуола ахсаана бастаан муҥутуурдук улааппыта – 1932 с. 110000 оскуола буолбута. Ол кэннэ ити оскуолалары элбэтии эмискэ тохтуу сылдьыбыта. Ол оннугар, орто оскуола ахсаана биллэ элбээбитэ – 10000 тиийэ. Тоҕо диэтэххэ, модун уларыйыылар кэмнэрэ ону ирдиирэ: дойдуга үөрэхтээх оробуочайдар уонна тутааччылар наадалара. Ыстатыыстыка быһыытынан, оскуола ахсаана 122 тыһ. тиийбитэ! ХХ үйэ 50-с сылларыгар оскуола үс сүрүн көрүҥҥэ арахсыбыта: начаалынай, 7-8 сыл үөрэтэр ситэтэ суох орто уонна 10-с кылааска диэри үөрэтэр орто оскуолалар.
Онтон кэлин, 2004 сылтан ыла Арассыыйаҕа оскуола ахсаана биллэ көҕүрээн барбыта. Ону судургутук “демография дьааматынан”, үөрэнээччи ахсаана лаппа аҕыйаабытынан быһаараллара. Дьиҥинэн, ол эрэ буолбатах буоллаҕа! Итиннэ тыа сирин эстиитэ дуу, эбэтэр соруйан эһии дуу, сопхуостары суох оҥоруу, тыа сирин нэһилиэнньэтэ үлэтэ суох буолуута, сыыһа ыытыллыбыт үөрэх бэлиитикэтэ, араас реформалар-оптимизациялар – бары төрүөт буоллахтара.
2009 с. оскуолалары ааҕар ыстатыыстыка ньымата уларыйбыта: начаалынай уонна орто профессиональнай оскуолалар ааҕыллыбат буолбуттара, судаарыстыбаннай, муниципальнай уонна чааһынай орто оскуолалар эрэ ааҕыллаллара. Инньэ гынан, оскуола ахсаана эмискэ 5000-нан тута аҕыйаабыта. Онтон ыла Арассыыйаҕа сыллата 2000 оскуола суола-ииһэ суох “сүтэр” буолбут. Ону бас-көс дьоммут “ол аата “кинилэр сабыллыбыттар” диэн буолбатах” дииллэр. Сорохтор “үөрэх систиэмэтин саҥа реформата ирдииринэн, уларыйан тэриллибиттэрэ, оттон сорохтор атын оскуолалары кытта холбоспуттара” диэн уоскута сатыыллар. Билигин Арассыыйаҕа быраҕыллыбыт сир-дойду, дэриэбинэ бөҕө баар – онон, буолуон сөп.
Ханна да ыраата барбакка, Арассыыйа Ааҕар-суоттуур палаататын отчуотун көрүөххэ. Онно 2001 сылтан тыа оскуолалара 46-ттан 24 тыһыынчаҕа тиийэ аҕыйаабыттара көстөр. Ону кытта куорат оскуолаларын чиэппэрин кэриҥэтэ “сүппүт”: 23000 оскуолаттан – 18000 тиийэ.
Росстат тыйыс сыыппараларыттан көстөрүнэн, 1990 с., ол эбэтэр ССРС эстиэ биир сыл иннинэ, Арассыыйаҕа нэһилиэстибэ быһыытынан барыта 69700 оскуола тиксибит эбит буоллаҕына, билигин онтон 41349 оскуола эрэ ордон хаалбыт. Бэл, Ельцин салайар аччык-дьиикэй сылларыгар “сылга 1600 эрэ оскуола сабыллара” диэбиттэр. Оттон Путин салайар, “дойду сүһүөҕэр турар” кэмнэригэр ханна бардылар, бу оскуолалар? Дьикти буолбатах дуо?
