Төрүт ас туһунан хамсык хам ылан турар кэмигэр санаан эрэрбит кураанахтан буолбатах. Ыксаллаах кэмҥэ киһи туох-ханнык иннинэ төрүт буорун, ийэтин, чугас дьонун саныырыгар, онно эргиллэригэр дылы буоллаҕа. Онон, абыраллаах төрүт аспыт тула хайаан да кэпсэтии тахсара наада диэн, “кыымнар” төгүрүк остуол тэрийдибит.
***
Кэпсэтиигэ төрүт ас култууратын үөрэтэр-чинчийэр этнограф-учуонайдар, ас киһи доруобуйатын туругар дьайыытын билэ-көрө сылдьар эмчиттэр, диетологтар, медиктэр, биологтар, тыа хаһаайыстыбатын учуонайдара кыттыыны ылбыттарын таһынан, сүөһү иитиитинэн дьарыктанар кэпэрэтиип салайааччылара, төрүт ас хайдах астанарын билэр, ону дьоҥҥо тиэрдэр технологтар, ресторатор, шеф-пуобар, урбаанньыт, о.д.а. идэлээх дьон санаа атастастылар. “Төрүт ас – үгэс, ону кытта аныгы кэм кэскиллээх дьарыга” диэн сүрдээх дириҥ суолталаах кэпсэтии, инники оҥкуллары охсор санаа атастаһыыта таҕыста.
Төгүрүк остуолу иилээн-саҕалаан ыыппыт Ил Түмэн дьокутаата Мария Христофорова: “Бу кэпсэтии, дьиҥинэн, киһини дьиксиннэрэр чахчылартан үөскээтэ. Ол курдук, хотугу улуустарга медик-учуонайдар ыыппыт чинчийиилэринэн, төрүт ас уларыйбытын түмүгэр дьон 80%-на саахар диабета, сүрэх-тымыр ыарыылара, артериальнай гипертензия, онкология, о.д.а. ыарыыларга ылларар буолбута, Абый улууһугар өлүү төрөөһүнү куоһарбыта билиннэ. Онон биһиги “төрүт ас – доруобуйа төрдө, онтон тэйимиэххэ” диэн туран, итини тула туох ыарахаттар, мэһэйдэр, кыһалҕалар баалларыгар тохтуохха”, – диэтэ.
Эр дьон өлүүтэ – I миэстэҕэ
Биир хобдох чахчыны Владимир Степанов, “Ситим” медиа-бөлөх генеральнай дириэктэрэ, эттэ: “Саха сирэ Уһук Илиҥҥэ 16-50 сааһыгар диэри саастаах эр дьон өлүүтүнэн 1 миэстэҕэ сылдьар. Эр дьон өлүүтүн сүрүн төрүөтэ оһолу сэргэ, хаан эргиирин ыарыыларыттан”. Салгыы кини хамсыкка 76 200 киһи ыалдьыбытын, ити өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 9,7%-10%-нын ыларын эттэ. Ол аата, кэлэр сылларга доруобуйа харыстабылыгар кинилэр туруктара эбии кыһалҕа буолуо: хамсык доруобуйаҕа таһаарар содула ыарахан. В.Н. Степанов: “Кэлин сааһыран эрэр саха дьахталлара хаас курдук, түөрэҥэлээн хаамаллара киһи хараҕар быраҕыллар. Ити эмиэ олохпут укулаата, аспыт-үөлбүт састааба уларыйбыта сүһүөхпүтүгэр, уҥуохпутугар дьайарыттан. Дьэ, онон биһиги бэйэбит турукпутун болҕойорбут наада”, – диэтэ.
Саҥа нуормалар
Ульяна Лебедева, Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин сүрүн диетолога, мэдиссиинэ билимин хандьыдаата, өссө 2006 сыллаахха оччотооҕуга баар Доруобуйа института “нэһилиэнньэ бэйэтэ сөпкө аһыырга дьулуспат” диэн чинчийэн, түмүк оҥорбуттарын билиһиннэрдэ. Онтон ыла добуочча үлэни ыытан кэлбиттэр, саамай сүрүнэ – оскуола оҕотун аһын көрүү, онно бырайыак оҥоруу. Бырагыраама быһыытынан онно датаассыйа кэлэр буолбут. Ульяна Михайловна биир саамай улахан ситиһии быһыытынан, Ас-үөл федеральнай института саҥа нуормалары ылыммытын бэлиэтээтэ. Тымныы-тыйыс айылҕалаах хотугу эрэгийиэннэргэ Арассыыйа атын эрэгийиэннэриттэн ас-үөл нуормата төһө эмэ улахан буолуохтаах диэн туруорсубуттарын ылыммыттар. Манна сайынын сиэрэ суох куйаас, кыһынын тоһуттар тымныы буолан, эниэргийэ барара эмиэ соччонон улахан. Ол барыта ураты ас-үөл, астан бэриллэр бэссэстибэ нормативтарыгар учуоттаныахтаах диэтэ У.М. Лебедева. Холобур, уҥуохха кальций, фосфор, атын да битэмиин тиийбэтиттэн араас ыарыы үөскүүр. Онон, саҥа нуормалары тутуһан, исписэлиистэр чинчийиилэригэр олоҕуран, оскуолаҕа, оҕо саадыгар аһылык нуормаларын оҥорбуттар. “Онно бэйэ төрүт аһа, олохтоох эттэн-үүттэн оҥоһуллубут ас учуоттанна. Итини киллэрэр туһугар бэлитиичэскэй өттүнэн өйөбүл баар”, – диэн чорботон бэлиэтээтэ.
“Хаама сылдьар битэмиин” – биһиэхэ эрэ
“Атласовтар уһаайбалара” эрэстэрээн сүрүн шеф-пуобара, соторутааҕыта собону астаан аатырдыбыт Николай Атласов Москубаҕа бэстибээлгэ кытта сылдьар эрээри зуум нөҥүө кэпсэтиигэ кытынна: “Кылгас сайыммыт устатыгар силигилии ситэр оппут-маспыт барыта улахан концентрациялаах, иҥэмтэтэ улахан, клетчатката элбэх. Онон ити отунан-үүнээйинэн аһаабыт-сиэбит сүөһүбүт-сылгыбыт “хаама сылдьар битэмиин”, этэ, үүтэ эмиэ олох ураты. Учуонайдар технологтары, асчыттары кытта аска төһө-хайдах туттуллуохтааҕын үөрэтэллэрэ буоллар. Итиннэ мэтэдьиичэскэй чинчийиилэр наадалар”, – диэтэ.
Иркутскай убаһатынан солбуллуо дуо?
Ньургустана Лукина, “Махтал”, “Аврора” уо.д.а. эрэстэрээннэр, общепит ситимин хаһаайката: “Араас бородуукта тиэллэн кэлэр буолуоҕуттан дьон доруобуйата биллэ мөлтөөтө”, – диирэ кырдьык. “Саха сиригэр урут дьон 145 сааһыгар тиийэрэ. Онно ураты аспыт-үөлбүт төрүөт этэ. Биһиги эдэр ыччаппыт төрүт ас туһунан билбэтэ, суолтатын өйдөөбөтө хомолтолоох. Дьокуускайга олус элбэх дьоппуон, кытай куукуналаах эрэстэрээн баар. Оттон төрүт аска олоҕурбут аһатар сир тарбахха баттанар. Сыллата олохтоох бородууксуйа да кээмэйэ аччыыр, убаһа этэ, үүт ас, олохтоох сүөгэй, арыы, сыыр оҥоһуллара улам аҕыйаан, ону булар-талар ыараан иһэр. Биһиги бэйэбит сүөһү, сылгы көрөөччүлэрбитин, табаһыттарбытын, тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин, олохтоох бородууксуйаны оҥорон таһаарааччыларбытын өйүөхтээхпит. Биһиги убаһабыт этэ омега, С битэмииннээх, сэллиги, онкологияны эмтииргэ туһалаах, радиацияны да таһаарыан сөп. Ону ырыынакка Иркутскай убаһатын этин “олохтоох” диэн албыннаан, сыанатын ыаратан атыылыыр буоллулар. Бу саха убаһатыгар ханан да холооно суох. Олохтоох бородууксуйа үтэйиллэр, сүтэр кутталланна. Онон төрүт ас туһунан дьоҥҥо элбэхтик кэпсиир, тарҕатар наада”, – диэн түмүктээтэ.
Бары түмсэн чинчийиэххэ
Евдокия Алексеева, ГЧИ этнограф-учуонайа, устуоруйа билимин хандьыдаата, кинилэр бөлөхтөрө ас-үөл үгэстэрин, култууратын, ол кэһиллэрэ хайдах дьайарын чинчийэрин эттэ. Кини норуот аска-үөлгэ култуурата, үгэстэрэ айылҕабытын, сирбитин-уоппутун кытта туох ситимнээҕин, тымныы-тыйыс килиимэппит аһы-үөлү харайыыга сүрүн усулуобуйа буоларын таарыйда. Аһы кыһыҥҥыга хаһааныы ону көрдөрөр. Дьыл кэмин көрөн, аһы-үөлү тэринии баар. Холобур, кыһын углевод тиийбэтэ сиикэй аһынан ситэриллэр: кыһыллыбыт тоҥ балык, о.д.а. тоҥ ас, оттон кытаанах кыстык кэннэ саас аһыйбыт үүт ас наадалаах битэмиининэн, миньэрээлинэн хааччыйар. Биһиэхэ “амтаннаах ас” диэн сакральнай өйдөбүл тэҥэ, киһиэхэ ас олоҕу түстүүрүн бигэргэтэр. “Аспыт-үөлбүт кэлии бороодууктанан солбуллан, нэһилиэнньэ төрүт ас суолтатын өйдөөбөт буолла диэн сөпкө эттилэр. Онон араас хайысхалаах исписэлиистэр, учуонайдар кыттыһан “Төрүт ас-үөл култуурата уонна ол уларыйыыта дьон доруобуйатыгар хайдах дьайарый?” диэн “междисциплинарнай” комплекснай чинчийиини ыытыахха диэн этиилээхпин. Ол түмүгүнэн киэҥ нэһилиэнньэҕэ анаммыт научнай-популярнай боросуура таһаарыахха”, – диэн олус үчүгэй этиини киллэрдэ.
“Органик-сэртипикээт” туһунан
Константин Кривошапкин, биология билимин хандьыдаата, АГАТУ ректорын э.т. “органическай” дэнэр бородууксуйаҕа тохтоото. “Аан дойдуга, ханна баҕарар сир деградацията бара турар. Билиҥҥитэ Арассыыйаҕа туруктаах соҕус сир биһиэхэ эрэ хаалла. “Органическай бородууксуйа” диэн тугуй диир буоллахха, ол аата, ханнык да уоҕурдуу – пестицид, гербицид, интектицид туттуллубатах, органическай уоҕурдуу эрэ туттуллубут үүнээйитэ, кыыла-сүөлэ, тигээйиттэн ылыллар бородууксуйата, о.д.а. буолар. Оҥоһуллан тахсыыта (процесс, производство) барыта сэртипикээттэммит буолуохтаах. Ону үүннэриигэ ГМО, ион сырдатыыта, нано-эттик эҥин букатын туттуллубат”, – диэн быһаарда.
Органическай тыа хаһаайыстыбатынан 178 дойду дьарыгырар, 88 дойду бэйэтэ анал сокуоннаах, 3 мөл. оҥорон таһаарааччы баар эбит. Арассыыйаҕа өссө 2018 с. сокуон киирбит даҕаны, оннук үлэ саҥа саҕалана сатыыр. “Органическай бородууксуйа” диэни анал сэртипикээттиир уорганнар эрэ сыаналыыллар. Арассыыйаҕа барыта 32 оннук уорган баара, үксэ соҕуруу, оттон Сибииргэ, Уһук Илиҥҥэ – суох.
К.Кривошапкин: “Чуолаан эттэххэ, Саха сирин бородууксуйата барыта даҕаны органическай аска-үөлгэ киирсэр кыахтаах. Биһиги минеральнай уоҕурдууну туттубаппыт. Сүөһүбүт, сылгыбыт айылҕаҕа сылдьан аһыыр буолан, этэ эмиэ органическай аска киирсэр, балыкпыт, отоммут, атын үүнээйибит барыта органическай. Онон, биһиэхэ сэртипикээттиир уорган тэриллэрэ уолдьаста диэххэ сөп. Холобур, “Сахачай”, “ЯКТ-ботаник”, СПОК “Тирэх” диэн тэрилтэлэр оннук сэртипикээт ылар кыахтаахтар”, – диэтэ.
Олохтоох астан – фаст-фуду
Константин Степанов, тыа хаһаайыстыбатын дуоктара, АГАТУ ас технологиятын кафедратын бэрэпиэссэрэ: “Аныгы тэтимнээх үйэ оҕолоро бары түргэн аска (фаст-фуд) көһөн хааллылар. Онуоха “кока-коланы”, чипсыны бобор кыахпыт суох. Итини бэйэбит аспытыттан, олохтоох бородууксуйаттан туох да эбиискэтэ, хиимийэтэ суох оҥорору сатыахтаахпыт. Дьиҥинэн, ким ханна төрөөбүтүнэн, ол дойдутун аһа туохха да тэҥнэммэт туһалаах. Билигин бэрт элбэх төрөппүт “мин оҕом балыгы сиэбэт”, “мин оҕом эти сиэбэт” диэн кэпсиир. Оннук буолуо суохтаах. Оҕолор кыра эрдэхтэриттэн төрүт аһы сии үөрэниэхтээхтэр. Оччоҕо тыа сирэ даҕаны дьарыктаах буолуо, сайда туруо. Эт-үүт наадата суох буолар түгэнигэр, тыабыт сирэ кимиэхэ наада буолуой?” – диэн сөпкө эттэ.
Диабет уонна төрүт ас
Евгения Никифорова, ЯРКБ эндокринолог-бырааһа: “Саахар диабета наһаа элбээтэ. 2020 сыллааҕы учуот түмүгүнэн, 4 мөл. киһи диэн. Өссө элбэх киһи оннук ыарыылааҕын билбэт, ол аата, барыллаан, 9 мөл. киһи ыалдьара буолуо. 2020 с. бүтүүтэ, Саха сиригэр 1-кы уонна 2-с тииптээх диабеттаах 25 356 киһи учуокка турара. Ону таһынан, 899 оҕо. Ити олох улахан кыһалҕа буолла. 2-с тиип удьуорунан бэриллиэн, истириэстэн үөскүөн, уойууттан төрүөттээх, аутоиммуннай буолуон сөп – төрүөтэ элбэх. Эмтэниитэ табылыакканан. 1 тиип – инсулинынан эрэ эмтэнэр. Биһиги ыарыһахтарбытыгар 9-с остуол диетата сөп түбэһэр. Онно бурдук ас, килиэп, мокоруон, кондитерскай ас-үөл көҥүллэммэт. Көҥүллэнэр – эт, балык, оҕуруот аһа – биһиги олохтоох бородууксуйабыт, төрүт аспыт. Ол эрээри биһиги ыарыһахтарбыт муҥнаахтар, үксэ инбэлииттэр эҥин, сыанатыттан саллаллар”, – диэн хомойорун эттэ.
Балыыһа уонна Бразилия этэ...
Хаһан эрэ биир улуус балыыһатыгар Бразилия этин ыарыһахтарыгар сиэтэллэрин, оттон олохтоох хаһаайыстыбалар эттэрин ханна батарыахтарын билбэттэрин туһунан суруйан тураллар. Ити тиэмэҕэ Е.И. Никифорова: “Балыыһа диетолога ыарыыны учуоттаан меню оҥорор. Онно эт, балык ас баар буолар. Ол эрээри, ол олохтоох бородууксуйа буолуо диир уустук, остолобуойдар аутсорсиҥҥа бэриллэн тураллар”, – диэтэ. Оттон кинилэр астарын барытын аукционунан атыылаһан ылаллар. Биллэн турар, онуоха чэпчэки сыаналааҕы таларга тэйээрэллэр.
У.М. Лебедева “Балыыһаларга хайдах ас-үөл киирэрий диэн чинчийиини ыыппыппытыгар, балыыһа аһын 16%-на эрэ олохтоох бородууксуйаттан оҥоһуллар этэ. Онно балык, эт, үүт аһылык киирбэт, килиэп, халбаһы эрэ киирэр. Сыаната ыараханынан олохтоох бородууксуйаттан ас итиннэ киирэр кыаҕа суох. Арай, сокуон баара буоллар, ол көмөлөһүө этэ”, – диэтэ.
М.Н. Христофорова: “Татарстан бэйэтин ыстандаартарын ылынан олорор эбит. Биһиги онтон холобур ылыныахпытын сөп этэ. Бэйэлэрин тыа хаһаайыстыбаларын салаатын өйөөрү социальнай тэрилтэлэрин, уһуйааннарын, оскуолаларын, балыыһаларын олохтоох аһынан хааччыйарга быһаарыммыттар. Биһиэхэ ол тоҕо эрэ кыаллыбат”, – диэтэ
Аутсорсинг, тиэндэр атахтыыр
Николай Аржаков, “Чурапчы” кэпэрэтиип бэрэссэдээтэлэ: “Биһиги төрүт аспытын ыччаттарбытыгар хайдах тиэрдэбит, ол туһунан кэпсэтиэхтээхпит. Ону олох дьыссаат саҕаттан киллэриэхтээхпит. Ийэ 6 ый оҕотун эмнэриэхтээх диэн этилиннэ. Ол ийэ тугу аһыыр? “Доширак” сии-сии, “кока-кола” иһэр буоллаҕына, оннук астаах ийэттэн оҕо тугу да ылбат. Онон төрөөбүт ийэлэргэ, оҕолорун эмтэрэр кэмнэригэр, олохтоох аһы ыларга хайаан да датаассыйа көрүллэрин ситиһиэххэ.
Оҕо тэрилтэлэрин бэйэбит аспытынан хааччыйыахпытын, аукцион уонна тиэндэр хааччахтыыр. Онно саамай мөлтөх, көтөх, чэпчэки этинэн кыайаллар. Биһиги тыйыс усулуобуйаҕа көрбүт-истибит сүөһүбүт эмис этин сыанатын түһэрбэппит. Ити боппуруостары бырабыыталыстыба быһаарыахтаах. Харчыны онно кэрэйиэ суохтаахтар, оҕолорбут доруобуйалара буоллаҕа. Эрэстэрээҥҥэ, баай дьиэҕэ оҕо аһаабат, төрүт аска үөрүйэх алларааттан саҕаланыахтаах. Онон, аукциону, тиэндэри суох гыннахха, төрүт аһы үчүгэйдик бырапагаандалаатахха, тугу эмэ ситиһиэхпит”, – диэтэ.
Сокуоннар наадалар
Ньургуйаана Заморщикова, “Сахачай” тэрилтэ: “Биһиги айылҕаҕа үүнэр отонунан, үүнээйинэн чэй, мүөт оҥорон дьарыктанабыт. Бу – сахалар урут дьарыктамматах хайысхабыт, ол эрээри олохтоох үүнээйиттэн буолан, дьон олус сэргээтэ, ылынна. Биһиги бары олохтоох аһы аһаан доруобай буолуохпут диибит. Ол эрээри, оҥорон таһаарааччылар олох тарбахха баттаналлар. Холобур, биһиги оннук улахан производственнай кээмэйбит да суох. Ол инниттэн, олохтоох сокуон ылыллан, өйөбүл барыахтаах.
Аны “органик-сэртипикээт” туһунан бэрт этии киирдэ. Биһиги икки тас дойдуну кытта илии баттаһаары гынабыт, онно сэртипикээккэ 2 мөл. тэҥэ наада. Кыра тэрилтэ ону уйуммат. Судаарыстыба ити өттүгэр көмөлөһөрө наада. Субсидия тоҕо бэриллэрий? Дьоҥҥо үлэ миэстэтин таһаарыҥ диэн. Ону кытта судаарыстыба көмүскүүр бэлиэтэ наада. “Бу дьиҥнээхтик Саха сиригэр оҥоһуллубут” диэн”, – диэтэ. Урбаанньыт эмиэ уопсай быһаарыыны ылынар, сокуону көрөр уолдьаста диэн эттэ.
Улахан соруктар тураллар
Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин ас-үөл технологиятын киинин салайааччыта, бу эйгэҕэ күүһүн-сыратын биэрэн үлэлии сылдьар Розаида Гудуева дьоһун этиитин барытын киллэрэр кыахпыт суох. Кинилэр 2018 сылтан олохтоох бородууксуйаны, төрүт аһы учуоттуур сокуон барылын оҥоро сылдьалларын эттэ. Сокуон барылыгар төрүт ас туспа ыстатыйанан киирэ сылдьар диэтэ. “Н.А. Аржаков “ким даҕаны бу бородууксуйаны хайдах сөпкө оҥорор туһунан технологияны билбэт”, – диэн сөпкө этэр, оннук инструкция эҥин суох. Билигин таһаара сылдьар тэрилтэлэр ким “кымыс” диир, ким “кумыс” диир, ким “сорат” диир, ким “суорат” диир. Оттон, дьиҥинэн, биһиги омук быһыытынан төрүт аспыт ураты технологията сүтэн эрэр. Ол иһин учуонайдары кытта ону быыһыахтаахпыт”, – диэтэ. Билигин ЯНИИСХалары (Н.П. Тарабукина) кытта дуогабардаһан, 50-тан тахса кымыс оҥорооччулардыын үлэлээн, штамм таһаарбыттар. Ол штамынан дьиҥнээх кымыс, суорат аһытыытын оҥорбуттар. Онон Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр биопрепараттар сыахтарын тэрийэргэ диэн боппуруос туруорбуттар. Үрүҥ ас аһытыытын бэйэбит оҥороору гынабыт диэн.
Р.П. Гудуева төрүт ас оҕо аһылыгар киирэрин биир саамай улахан кыһалҕа диэтэ. Итини тэрийэргэ кинилэр кииннэригэр боломуочуйа бэриллибит, ону саҕалаабыттар. Онно бэйэбит олохтоох бородууксуйабытын хайдах туһана олорорбутун, оскуолаҕа, дьыссаакка хайдах аһаталларын, оҥорбут менюларын тутуһалларын, калорийа хайдаҕын барытын көрүөхтэр үһү, уопсайынан, бу Уһук Илиҥҥэ суох лабаратыарыйа диэтэ. Онон тэрилтэ иннигэр улахан сорук турбут. Төгүрүк остуолунан муҥурдаммакка, биир сомоҕо буолан, улахан үлэни ыыттахха эрэ, Саха сирин аһын-үөлүн харыстаан, производство таһымыгар таһаарыахпытын сөп диэтэ. Онно кини тыа хаһаайыстыбатыгар кэлэр харчыны өйдөөхтүк-төйдөөхтүк туттан, улахан боппуруостары туруоран, дьоһуннаахтык үлэлииргэ ыҥырда.
Кымыһынан дьонун быыһаабыта
Николай Винокуров, Өймөкөөн улууһуттан “Тоноор” ТХПК салайааччыта, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, тыа хаһаайыстыбатын билимин хандьыдаата: “Биһиги дьолбутугар кэлэн ааспыт Николай Осипович Кырбаһааҥкын, кымыһы бырапагаандалаан, дьон доруобуйатын бөҕөргөтөн уһун үйэлээбитэ. Ол кэннэ, Өймөкөөн кыра түөлбэтигэр кымыһы иһэн сүүрбэттэн тахса киһи 100 саастарын ааһа олорбуттара. Мин дьиэ кэргэммэр кымыһы оҥоруунан дьарыктаммыт аҕам 104 сыл олорбута, эбэм 115 сааһыгар тиийбитэ, 110 сааһыгар тиийэ холкутук хотонугар сылдьара, дьонум орто сааһа 96 тэҥнэһэр! Бастаан кинилэр уонча ынахтаах, биэс биэлээх эбиттэр, ону Н.О. Кырбаһааҥкын биирдэ кэлэ сылдьан “эһиги уон ынаххытын сэттэ гыныҥ, ол эһиэхэ сөп уонна биэс эрэ биэни ыабакка, уону ыаҥ”, – диэн сүбэлээбитин ылынан, сэттэ ынахтаммыттар, уонча биэлэммиттэр. Ол кэнниттэн дьонум олохторо түөрэ эргийбит. Эти киэһэ эрэ сиир, күнүс тугу да аһаабакка, наар кымыһынан сылдьар үһүлэр – оннук иҥэмтэлээх эбит, биэ кымыһа. Доруобуйа бөҕө буолан, үлэлэрэ күөстүү оргуйбут. Туох да наһаа дьоллоохтук олорбуттар. Оттон киһи дьоло диэн тугуй? Ыалдьыбакка чөл сылдьыы, уһун үйэлэнии буоллаҕа.
Саха сирин сылгытын, сүнньүнэн, кэтэх хаһаайыстыбалар тутан олороллор. Кымыстыыллара буоллар, Саха сирин дэлэччи хааччыйыа этилэр. Кымыспыт элбээтэҕинэ, доруобуйабыт да көнүө этэ. Ол-бу буулаабыт хамсык кэмигэр хайдах курдук абыраллаах буолуо этэй?! Онон саха төрүт аһын бырапагаандалыахха, онон дьарыктанар дьоҥҥо өйөбүл оҥоруохха. Дьиҥинэн, ол Кырбаһааҥкын да саҕана ким – 5, ким – 10, ким 15 биэлээҕэ эбээт. Мин аҥаар атахтаах Аана эбэм сороҕор – 8, сороҕор 5 биэни ыан оҕолорун атаҕар туруортаабыта. Оҕолоро бары уһун үйэлэммиттэрэ. Онон кымыс туһата, дьэ, итинник”, – диэн олох чахчытын холобурдаан кэпсээбитэ сүрдээх интэриэһинэй буолла.
Көмүс хатырыктаах да хаалсыбат
Учуонайдарбыт олохтоох балыгы кытта үөрэппиттэр-чинчийбиттэр. Ол курдук, ЯНИИСХ лабаратыарыйатын билим үлэһитэ Татьяна Слепцова собо туһунан кэпсээтэ: “Саха сиригэр 700-тэн тахса күөл баар, онтон сылга ортотунан 300 туонна собону ылаллар. Биһиги собобут “кыһыл көмүс собо Саха сиринээҕи көрүҥэ” диэн ааттыын да көмүс хатырыктаах. Собо улааттаҕына, 3-2 киилэҕэ тиийэр. Онтон, сүрүннээн, ыйааһына 100-200 кыраам. Учуонайдар Кэбээйи, Уус Алдан, Бүлүү соботун чинчийбиттэр уонна собо эдэригэр хаачыстыбата үчүгэйин, 5-6 сааһыттан кырдьан, хаачыстыбата мөлтөөн барарын дакаастаабыттар. Собоҕо олох тугунан да солбуллубат аминокислоталар бааллар. Күҥҥэ 100 кыраам да собону сиэн, наадалаах аминоскислотаны онтон ылыахха сөп. Сыатыгар “мононенасыщеннай” сыа кислоталара баар. Омега-3, Омега-6, араас микро-, макро-элэмиэннэр састааптара үрдүк, онон аптекаттан бас быстар сыанаҕа атыылаһар “БАДтарбытын да солбуйуон сөп”.
“Доруобуйа оскуолатыгар” – бырагырааманы
Татьяна Никифорова, кардиолог-быраас: “Биһиги олохтоох бородууксуйабытыттан аныгы кэм ирдэбилин, харайыытын учуоттаан оҥоһуллубут астары оҥоро үөрэниэхпитин наада. Ыччаппыт ону сиирин, ылынарын ситиһэ сатыахпытын наада. Оскуола остолобуойугар олохтоох бородууксуйаттан оҥоһуллубут ас баара дуу? Ол да буоллар, судаарыстыба өйөбүлэ баар буолан эрэрэ үөрдэр. Бэйэм кардиолог буоларым быһыытынан, олохтоох ас-үөл туһатын бигэргэтэбин, ол эрээри, киһи ону ыарыытыттан, доруобуйатын туругуттан көрөн, сөптөөхтүк астанан сиэхтээх диэн сүбэлиэм этэ”, – диэтэ.
***
Мария Антонова, Өрөспүүбүлүкэтээҕи 3 №-дээх балыыһа кэбиниэтин сэбиэдиссэйэ, “Доруобуйа оскуолатын” салайан ыыппыт киһи: “Наукаҕа араас чинчийиилэр бара туралларын үөрэ иһиттим. Маны дьон туһатыгар, дьон билиитигэр сатабыллаахтык таһаарар кыах баар эбит: бородууксуйа да, технолог-исписэлиис да, үрүҥ аһы, балыгы, эти чинчийбит билим эйгэтэ да бааллар. Ол эрээри үгэҕэ этиллэрин курдук, бары тус-туспа сылдьар курдукпут. Ону холбуу тутан, дьоммутугар тиэрдэ сатыахха. Бэйэм өттүбүттэн этиим: хас поликлиника аайы Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин бирикээһинэн үлэлиир “Доруобуйа оскуолалара” бааллар. Онно эдэр ийэлэри сөпкө аһыырга, кинилэргэ төрүт ас үгэстэрин тиэрдэргэ, оҕоҕо ийэ эмиийин үүтэ туһалааҕын кэпсииргэ анал бырагырааманы киллэртэрэргэ”, – диэн эмиэ олоххо киириэн сөптөөх олус үчүгэй этиини киллэрдэ.
Кытай килиэккэлэриттэн таҥыллыбыт оҕо...
Александр Артемьев-Кулан, төрүт үгэстэри тиэрдээччи: “Урут тыйыс айылҕабыт биһигини таһырдьа үүрэн таһаарара. Утуйа сыппакка, сылгыгын, ыккын аһатарыҥ, хотоҥҥор сылдьарыҥ, муус киллэрэриҥ, хаар күрдьэриҥ, кырата балтараа чаас буоларыҥ. Билигин, бэл, тыаҕа кииннэммит ититии киирдэ, дьон сүөһүтүн эстэ. Холобур, Муома улууһун киинигэр тиийдэххэ, олохтоохтор батарыайа уутун, дьэбинэ ааһарын күүтэн баран, иһэллэр этэ. “Бачча ыраас уулаах өрүс үрдүгэр олорон, тоҕо маннык гынаҕыт?” диэтэххэ, “ээ, үөрэнэн хаалбыппыт” дэһэллэрэ. Дьон “үөрэнэн хаалан”, туохха да кыһаллыбат буолар эбит. Биһиги айылҕа күһэйиитинэн, тэтиминэн олоруохтаах этибит. Ону баара, салгыҥҥа да сылдьыбат буоллубут. Коркин оҕолоро урукку томороон да тымныыга таһырдьа эрчиллэллэрэ. Билигин Олимпийскай училище оҕолоро таһырда быкпаттар. Салгына суох киһи хайдах кыайыаҕай? “Салгын сиир” диэн өйдөбүл сахаҕа эрэ баар ээ.
Биһиги саҥа олох кэлбитигэр усулуобуйабытын сатаан тэринимээри гынныбыт. Дьиэҕэ хааллан хааллыбыт. Онон итиннэ күүстээх иһитиннэрэр-көрдөрөр үлэ наада, дьону өйдөтөргө, төрүт ас суолтатын быһаарарга. Хат дьахталлар астарын туһунан этиини биһирээтим. Ийэ дойдутун аһын аһаабыт эрэ буоллаҕына, оҕото дойдутуттан силистэнэр, оттон мандарыынынан-банаанынан аһыы сылдьыбыт ийэ оҕото Кытай килиэккэлэриттэн таҥыллыбыт буолан тахсар”, – диэтэ...
***
Ити курдук, кэпсэтии түмүгүнэн, төрүт ас үгэстэн, култуураттан саҕалаан, хайдах курдук киэҥ эйгэни хабарын биллибит. Үлэ барбат буолбатах, онуоха органик-сэртипикээт, ас технологиятын оҥоруу, ону үбүлээһин курдук тэрийэр үлэ уустук өттүн, сокуоннар суохтарын, аукционнар атахтыылларын туһунан иһиттибит. Хас биирдии хайысхаҕа учуонайдар, исписэлиистэр чинчийиилэрэ, туох эрэ үлэлэр ыытыллаллара үөртэ. Дьиҥинэн, маннык кэпсэтиилэри тустаах ас-үөл эйгэтигэр сыһыаннаах уорган ыытыахтааҕа буолуо? Чэ, ол эрээри биһиги ыыппыппытыттан кэмсиммэппит. Арай тус-туспа сылдьыбакка, бары биир сомоҕо буолан, үлэлиэххэ диэн этиини Кулан “эппиккит-тыыммыккыт салгыҥҥа эрэ сатараан хаалбатын, дьыбарга кытта тиийэн, өссө улахан дуорааннаннын, Аллараа Халыманан, Өлөөнүнэн, Ленскэйинэн, саха уутуйан олорор сиринэн барытынан киэҥник тарҕаннын” диэн, алгыһын тиэрдибитин кытта сөбүлэһэбит. Кэпсэтии түмүгүнэн киирбит этиилэр чөмөхтөнөн, сүрүн этиилэринэн өрөсөлүүссүйэ бэлэмнэнэн туһааннаах сиригэр тиэрдиллиэ диэн эрэннэрэбит (“Хамсык уонна тыа сирэ” диэн Төгүрүк остуол этиилэрэ Ил Дархаҥҥа тиэрдиллибиттэрэ).
Дьэ, ити курдук саха төрүт аһа туһалааҕын, ону тутан хааларбыт кэскиллээҕин биһирээн, эрэнэн, Кулан хомус дорҕоонноох алгыһынан тэрээһиммитин түмүктээтэ. Алгыс баһа сыаланнын!
Нина ГЕРАСИМОВА.
