Өбүгэлэрбит саҥа дьоннуун билсэллэригэр хайаан да киһи “кимтэн кииннээҕин, хантан хааннааҕын” анаан чопчулаһар үгэстээхтэрэ. Аат киһи дьылҕатыгар улахан суолталааҕын тэҥэ төрөөбүт сирбит, түөлбэбит аата – бэлиэ дьайыылаах. Оттон билигин былыр-былыргыттан ааттанан кэлбит бөһүөлэктэрбит, нэһилиэктэрбит, үрэхтэрбит, күөллэрбит суол-иис, мэҥэ сирдэр ааттара нууччалыы хабааннаан сыыһа суруллан уонна бу өттүгэр суолта бэриллибэтиттэн сүтэр-иҥэр кутталлаахтар.
Бу кыһалҕаны табатык өйдөөн, олунньу 11 күнүгэр “Ил Түмэн” ИДь уонна Судаарыстыбаннай Ил Түмэн мунньаҕын дьокутааттара “Саха Өрөспүүбүлүкэтин сирин-дойдутун сахалыы ааттарын сааһылааһын” диэн бэрт кэскиллээх кэпсэтиини зуум нөҥүө тэрийдилэр.
Төгүрүк остуолу Ил Түмэн Билимҥэ, үөрэххэ, култуураҕа, СМИгэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева, кэмитиэккэ кини солбуйааччыта, “Ситим” медиа-бөлөҕү түөн саҕаттан төрүттээбит, “Кыым” хаһыаты иккис тыыннаабыт дьокутаат Мария Христофорова салайан ыыттылар.
Кэпсэтиигэ дьокутааттар, улуус, нэһилиэк баһылыктара, министиэристибэлэр, билим эйгэтин тэрилтэлэрин бэрэстэбиитэллэрэ, сир-дойду аата көнөрүгэр үлэлэһэ сылдьар дьон кытыннылар.
Ф.В. Габышева киирии тылыгар быйыл С.А.Новгородов аатынан бириэмийэни СӨ Билим Национальнай оскуолалары чинчийэр институтун 17 сыл салайбыт Светлана Семенова ылбытын иһитиннэрдэ, эҕэрдэтин тиэртэ. Төрөөбүт тылга харыстабыллаах сыһыаны ирдээн туран, тыл баар түгэнигэр – норуот баарын санатта.
Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Антонина Афанасьевна Григорьева «СӨ административнай-территориальнай тутулун туһунан”, «СӨ тыл туһунан” өрөспүүбүлүкэ сокуоннара “Географическай эбийиэктэр ааттарын туһунан” ФЗ олоҕуран олоххо киириилэрин билиһиннэрдэ. Кини онно административнай-территориальнай тутул туһунан сокуон 15 ыст. нэһилиэнньэлээх пууннар уонна административнай-территориальнай эдьинииссэлэр олохтонууларын уонна уларыйыыларын туһунан чопчу этиллэрин эттэ. Сокуон ылыллаатын кытта, ордук эппиэтинэстээхтик Хаҥалас улууһа ылсыбытын холобурдаата.
Федеральнай суолга сир-дойду аата үс тылынан – нууччалыы уонна сахалыы, ону тэҥэ аҕыйах ахсааннаах омуктар олорор сирдэригэр кинилэр тылларынан эмиэ – суруллуохтааҕын, транскрипция сөпкө тутуһуллуохтааҕын эттэ:
– “География тиэрминнэрин тылдьыта” баарын үрдүнэн сыыһа-халты суруйуу баар. Холобур, Танара үрэҕи – Таҥнары, Саҥыйахтааҕы – Самыйахтаах диэбит курдук халы-мааргы суруйуулар бааллар. Нэһилиэнньэлээх пуун аата уларыйар түгэнигэр, историческай, олоҕурбут ааттартан уратыга, Бырабыыталыстыба Ил Түмэн көрүүтүгэр киллэриэхтээҕин санатта. Оччоҕуна Судаарыстыбаннай мунньах РФ Бырабыыталыстыбатын быраап аактатыгар олоҕуран, ол ааты бигэргэтиэхтээх. Административнай территориальнай тутул туһунан сокуон ситэ үлэлээбэт. Сылгы Ыытар сахалыытыгар “Сылгы Ытар” диэн суруллара сиэргэ баппат.
Тыл сэбиэтин иһинэн дуу, профильнай кэмитиэккэ дуу, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна сир-уот аатыгар быһаарсар, билэр уопсастыбаннас кыттыылаах Эспиэрдиир сэбиэт тэриллэрэ буоллар, Олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара географическай эбийиэктэр ааттарын бэрээдэктииргэ, сөпкө суруллууларын хааччыйарга күүскэ үлэлэһиэхтээхтэр. “Росавтодор” ФДА-ны кытта суол кытыытыгар туруоруллар сурукка судаарыстыбаннай, олохтоох уонна официальнай ааты суруйууга үлэлэһэр наада. Сурук туруоруллуон иннинэ олохтоох МО уорганнары кытта сөпсөһүннэриллиэхтээх.
“Саха сиригэр сир аатын туттуллуута” диэн тутаах дакылааты Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах омуктар кыһалҕаларыгар институт учуонайа, тыл билимин хандьыдаата, ытыктыыр учуонайбыт Багдарыын Сүлбэ уола Нь.М. Иванов оҥордо:
– Сир аата – бастатан туран, тыл. Төрөөбүт тылбыт баайа итиннэ сөҥөн сытар. Саха сирин сирдэрин аатыгар бырабыыталыстыбанан, Үрдүкү суутунан диэххэ дуу, бигэргэммит Ыйынньык уонна тылдьыт, дьиҥинэн, баар. “Республика Саха (Якутия). Административно-территориальное деление” диэн 1999 с. бэчээттэммитэ. “Словарь географических названий ЯАССР” 1987 с. тахсыбыта. Тылдьыты бүгүн таарыйбаппын. Геодезия, картография үлэтэ. Элбэх аат киирбитэ. Икки тылынан. Сыыһата да элбэх. Ыйынньыкка тохтуубун. Алпаабыт бэрээдэгинэн улуустар ааттара, 350-тан тахса нэһилиэк, 660-тан тахса сэлиэнньэ, уопсайа 1000-тан тахса аат киирбит. Итини таһынан, өрүс, үрэх, күөл аата элбэх. Алааһы, хайаны эптэххэ элбиир. Ааттар тастарыгар 1, 2, сороххо 3 “сулус” баар. Суолтата: 1 – 1976 с. нууччалыы суруллуутунан көммүт. 2 – үгэс буолбут суруллуу оннунан хаалбыт. 3 - дьиҥ туттуллуутугар сөп түбэһиннэрэн, уларытыллыбыт. 1 сулус – Саха аатын нууччалыыга көһөрүүгэ 1976 с. инструкциянан сирдэтиллибитин көрдөрөр. Бу докумуон үөрэтиллэн баран, уларыйыахтаах. Сир аатын олохтоохтор ааттыылларыгар муҥутуур чугастык, биирдик сурулларын ситиһиэхтээхпит. Нууччалыытыгар литерация көмөтүнэн барыахтаах. Бэйэбит тылбыт дьуптуоннарын, сахалыы дорҕооннорун туһаммакка, барытын нууччалыы буукубаларынан туттан олоробут.
Икки сулус туһунан. Үгэс буолбут суруллуу диэн баар, х-р, Өлүөнэ –Лена, Бүлүү- Вилюй. Чинчийээччилэр хаартаны көрөн үөрэтэллэр. Олохтооҕу кытта кэпсэтэллэрэ кыаллыбат. Хаарта аатын ырыта-ырыта, үөрэтии үйэдийдэ. Онон, сыыһа-халты элбиир. Сиинэбит “Синяя” буолла! Уута күөҕүн иһин ааттаабыттар диэн түмүктүүллэр! Маннык көтүмэх сыһыан олохсуйар кутталлаах. Дүпсүнү, бэл, олохтоохтор Дүпсээ дииллэр. Сир сөпкө ааттанарын туруорсуу олохтоохтортон саҕаланыахтаах. Нэһилиэктэр мунньахтаан, сирдэрин сөп ааттарын ыйан сурук суруйан, улууска, оттон улуус – өрөспүүбүлүкэ таһымыгар ыытыахтаах. Бытаарыы баар. Харчы той, докумуон уларыйыыта долгутар. “Ол сатаммат, бу сатаммат” диэн буолан иһэр.
Ыйынньык киириитигэр “отсутствие волеизьявления населения” диэн туран, дьиҥ сөпкө хайдах сурулларын быһаарар кыаллыбатаҕын ыйбыттар. Олохтоохтор баҕаларын биллэрбэтилэр, онон, сыыһа барда диэбит курдук. Итинник бэлиэлээх 97 сир аата баар, бу – уопсай баар сир аатын 10-ча %-на.
3 сулустаах – о.э., 20 аат дьиҥ туттуллуутугар сөп түбэһиннэрэн уларытыллыбыт. Тылдьыт дьүүллэһиитигэр биһиги институттан Г.В. Попов, М.С. Иванов сылдьыбыттара. Кинилэр үгүс этиилэрин ылымматахтара. Ити кэмҥэ, 90-с сыллаахха, Татарстан, Башкортостан картография уонна геодезия нөҥүө сүүһүнэн ааттары бэйэлэрин тылларыгар көһөртөрбүттэрэ уонна нууччалыы сыыһа суруллуутун көннөртөрбүттэрэ. Ол кэмҥэ биһиэхэ үс улуус аатын чөлүгэр түһэриигэ, сурукка киллэриигэ, туттулла сылдьар ааттары көмүскээн суукка тиийэ үҥсүһүү баара.
Ыйынньыкка киирбит ааттартан холобур: Эбээн Бытантай киинэ Баатаҕай Алыыта диэн. Олохтоохтор Саккырыыр дииллэр. Ол эрээри көннөртөрө сатаабаттар. Салбаҥ олохтооҕо сэлиэнньэтэ Хоҥор диэн ааттааҕын соторутааҕыта эрэ билбит этэ. Нэһилиэк, сэлиэнньэ аата араастаһарын үгүстэр билбэттэр. Биэттэ диэни Багдарыын Сүлбэ 1989 с. олохтоох киһини кытта кэпсэтэн, бэлиэтэммитэ баар. Онно оҕонньор: “Биэттэ – былыргы улахан күөл аатынан дэриэбинэ аата”, – диэбит. Билигин бу Биэттэ диэн хаһаайыстыба эрэ баар! Сүтэр кутталлаах. Ааспыт үйэҕэ пиэрмэлэр, нэһилиэктэр ааттара сотору-сотору уларыйбыттарын түмүгэр ааттарбытын ити курдук сүтэрбиппит. Дьон төлөпүөн хаартатынан сирдэтинэр. Онно барыта сөпкө суруллубат. “Бастакы үрэх”, “Иккис үрэх” буолбуттар бааллар. Аат умнуллар. Иккис төрүөт – ити. Үһүс төрүөт. Сири туһанар буоллаххына ааттыыгын, өйдүүгүн. Оттон туттуллубат буолла да, ааттыын симэлийэр. Суол кытыытыгар баар суруктан холобур. Бүлүүгэ баран иһиигэ Тасагар диэн ыйынньык баар. Сөптөөҕө – Тааһаҕар. Суол бэлиэтигэр сир аатын таба суруйуу суолтата улахан. Үйэ устата 30-ча % сир аата сүтэр дииллэр. Сир аатын тылы харыстыыр тэҥэ харыстаан, аныгы ньыманан үйэтитэрбит тиийэн кэллэ.
Үчүгэйэ, электроннай хаартаҕа сахалыы ааты туһанар нэһилиэктэр бааллар. Учууталлар оҕолордуун дьарыктаналлар. Хаҥалас Төхтүрүгэр учууталларга кэмпириэнсийэ тэрийэбит. Былырыын хаарта оҥорор Степан Спиридоновтыын сахалыы ааттар тустарынан суруллубут үлэни көрдүбүт. Аҕам картотекатыттан көрөн, көннөрүүлэри киллэрдибит. Өссө да кыайтарбата дии санаатыбыт. Төрүт ааты тутуһуу нэһилиэктэртэн саҕаланыахтаах.
Конституционнай сэбиэт бэрэссэдээтэлэ П.В. Гоголев боппуруос юридическай өттүгэр тохтоото, судаарыстыба бэлиитикэтигэр дьоһун суолталааҕын, идеология боппуруоһа буоларын санатта:
– Конституция 68 ыст. 4 ч., 69 ыст. 2 ч. тыл туһунан ураты харыстанар эйгэ буолара этиллэр. Географическай ааттар тустарынан ФЗ преамбулатыгар эмиэ суруллар. Историческай култуурунай нэһилиэстибэ сорҕотунан билиниллэр. О.э., судаарыстыба харыстыахтаах эйгэтэ. Публичнай былаас дьарыктаныахтаах. Быраапка, сокуоҥҥа олоҕуран, урукку кэм алҕастарын көннөрүү барыахтаах. Суол кытыыларыгар баар ыйынньыктарга болҕойуохха. ФЗ 8 ыст. 3 ч. пууна география эбийиэктэрин аатын норуоттар тылларынан суруйары көҥүллүүр. Ону олоххо киллэрэргэ маннык усулуобуйа баар буолуохтаах:
– Наадыйыы баар буолуута.
– Нэһилиэнньэ интэриэһин учуоттааһын.
Бу балары өссө Үрдүкү Сэбиэт Тыл туһунан сокуону ылынарыгар 1992 с. олохтоон, бигэргэтэн турар. 1997 с. Географическай эбийиэктэр ааттарын туһунан ФЗ ылылларыгар субъектарга талар кыах бэриллибитэ. СӨ Тыл туһунан сокуонун 32 ыст. бырабыыталыстыбаны географическай эбийиэк ааттарын судаарыстыбаннай тылынан суруйарга эбээһинэстиир. 38 ыст. сокуону олоххо киллэрии – эмиэ бырабыыталастыба эппиэтинэһэ. Онон, үп-харчы өттүнэн хааччыйыыны эмиэ быһаарыахтаах. Тылы харыстыыр бырагыраама үлэлиир. Ороскуот эбэһээтилистибэлээх буолар. Бүддьүөккэ тустаах ороскуокка ассигнование көрүллүөхтээх. Ил Түмэн бу боппуруоһу өрүү көтөҕөр. Павел Ксенофонтов бу хайысханы күүһүрдэри, өйүүрү өрүү туруулаһар. Мария Христофорова, Феодосия Габышева куруук этэллэр. Болҕомтону юридическай өттүгэр ууруохха. Өскөтүн биһиги билигин географическай аат туһунан ФЗ олоххо киириитин көрөр буоллахпытына, тоҕо эрэ административнай быраабы кэһии туһунан таарыйбаппыт. ФЗ 11 ыст. уонна СӨ Тыл туһунан 39 ыст. административнай эппиэтинэс туһунан чопчу суруллар. Сааҥсыйа баар буолуохтаах. Административнай быраабы кэһии туһунан ФЗ Кодексын 19-с уонна 19.10 бастарыгар геогр. ааттарга сыһыаннаах эмиэ баар. Кыра да буоллар ыстарааптаах. Манна географическай эбийиэк аата сыыһа суруллубут сирэ киирсэр сирин дуоһунастаах сирэйэ эппиэттээх. Биллэн турар, ону туһаныах иннинэ бастаан утаа тустаах нэһилиэктэргэ, улуустарга анал үп көрүллүөхтээх.
Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы С.В. Местников өрөспүүбүлүкэҕэ судаарыстыбаннай уонна официальнай тыллары үйэтитиигэ үлэлэһэр тутаах бырагыраама туолуутугар сыһыаннаахха тохтоото:
– Тыл сүбэтин мунньаҕар ааспыт сыллааҕы үлэ түмүгүн, инники сыал-сорук туһунан дьүүллэспиппит. Тылы үйэтитии судаарыстыбаннай бырагырааматын үбүлээһинэ чопчуламмыта, киирбит этиилэри учуоттаан, тэрээһин былааннара торумнанар. Билимҥэ олоҕуруу инники күөҥҥэ турар. Социалогическай чинчийии, тылы туругун үөрэтэр эспэдииссийэ, билим ыстатыйаларын таһаарыы, билим өттүттэн хаһыат, ТВ туттар тылларын ырытыы, тылы туһаныыга сүбэ, идэтийии көрүҥнэринэн тиэрминнэрин оҥоруу, тиэрминнэр тылдьыттара уо.д.а. Бу биир эрэ сыллаах үлэ буолбатах. Салааларынан баран иһиэхпит. Гуманитарнай чинчийии институтугар национальнай куорпус үлэтэ саҕаланыа. Онно саха тылын анаалыстыахтара, Быһаарыылаах (Толковай) тылдьыты электроннай көрүҥҥэ киллэриэхтэрэ. Электроннай база кэнэҕэһин араас бырайыактарга, о.и. географическай ааттарга төрүт суолталаныа. Суолталаах кэпсэтии буолла. Тыл туһунан сокуон туолуутун туһунан П. Гоголев өйдөнөр гына тиэртэ. Билигин баар сорох вывескалар сокуону кэһэллэр. Эппиэтинэстээх субъект баар. Тыл бэлиитикэтин кэмитиэтэ дьарыктаныахтаах. Географическай ааттар каталогтара ирдэнэр. Быйыл Дьокуускай Архитектураҕа управлениета уонна Тус сыаллаах пуонда маастар-былааны оҥорууну саҕалаатылар. Онно тыл бэлиитикэтигэр сыһыаннаах этиилэри киллэриэххэ сөп.
СӨ Тырааныспар уонна суол миниистирин солбуйааччы А.А. Филиппов:
– Биһиэхэ дьокутаат П.В. Ксенофонтов былырыын саас суол кытыытынааҕы суруктарга сыһыаннаан, туруорсуулаах тахса сылдьыбыта. Мунньахтаан, боротокуол толорон, суол иккис бэлиэтин сахалыы тылынан сөпкө суруйар быһаарыы ылыллыбыта. 5 пууннаах тэрээһини былааннаабыппыт. Федеральнай суолга, кырдьык, ардыгар күлүүлээх, сүөргү да суруктар бааллар. Суол управлениета ити суруктары барытын анаалыстаан көрүөхтээх. Мөккүөрдээх өттүн Тыл бэлиитикэтин управлениетыгар түһэриэхтээх. Бэлиэни сахалыы суруйартан суол управлениета аккаастаммат. Үбүлээһинин суолу көрүү бүддьүөтүн иһигэр киллэрэргэ быһаарбыппыт. Арай сир аата чопчу уонна сөптөөх аата чопчулана илигэ харгыстыыр. Ыйынньык наада. Эбээннии, эбэҥкилии ааттары эмиэ быһаарыахха.
М.Н.Христофорова:
– Үнүр Тыл сүбэтин мунньаҕар П.В. Ксенофонтов ыйытыытыгар Р.Жиркова ыйынньык (каталог) оҥоруута түмүктэнэн эрэрин, Росавтодорга түһэрбит ыйытыгар федеральнай суолга икки официальнай тылынан табылыыссаны оҥорорго сөбүлэһэллэрин, бигэргэммит сир ааттарын каталога наадатын биллэрбиттэрин иһитиннэрбитэ. Сергей Васильевич, ханнык каталог туһунан этиллибитэй? Төһөтө бэлэмий?
С.В. Местников:
– Ити каталогка муниципальнай хамыыһыйалары кытта үлэлэһэ сылдьаллар. Үлэ түмүктэнэ илик. Итини бастакы сыал-сорук быһыытынан бэлиэтэннибит. Бэчээттэнэрэ эрэ хаалбыт түгэнигэр, боппуруоһу быһаарыах кэриҥнээхпит.
М.Н. Христофорова:
– Электроннай көрүҥүн эмиэ тэҥинэн киэҥ эйгэҕэ таһаарар ордук буолуоҕа. 2-ГИСкэ киирэр гына.
Хаҥалас улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ А.П. Антонов:
– 18 муниципальнай тэриллиибититтэн сороҕо иккилии ааттаах. Онон, бутуур тахсар. Ону эмиэ бэрээдэктиэххэ наада. Суол суругар сахалыы тылыгар сыыһалар бааллар. Олохтоох бэйэни салайыныы ФЗ уларыйыы киириэхтээҕин билэбит. Улуус оннугар муниципальнай уокурук буолуон сөп, Устаап уларыйыа. Ол иннинэ нэһилиэктэр, онтон салгыы улуустар мунньах оҥорон, сүбэлэһиэхтэрин, о.и. сир ааттарыгар сыһыаннаан быһаарыы ылыныа этилэр. Бэрээдэктиирбит ирдэнэр. Ити өттүгэр үлэлэһиэхпит.
Г.Г. Вырдылин, Тааттатааҕы норуот айымньытын киинин дириэктэрэ, Чөркөөх:
– Сир ааттарын чопчулааһыны нэһилиэктэртэн саҕалыахха диири өйүүбүн. Итинэн дьарыктаммыппыт үһүс сыла. Нэһилиэкпит баһылыга 2019 с. ахсынньытыгар хамыыһыйа тэрийэн, миигин бэрэссэдээтэлинэн талбыттара. Сир аатын билэр кырдьаҕастары, булчуттары, сир үлэһиттэрин түмэн, үлэлээн сирбит, үрэхтэрбит-күөллэрбит ааттарын барытын чөлүгэр түһэрдибит. Нэһилиэк хаартатын землеустроителлэртэн ылан, сирдэрбит аатын барытын сылтан арыый эрэ ордук кэм иһигэр киллэрэн бүтэрдибит. Бу курдук дьаһаныахтара этэ.
Ол ааттарбытын төлөпүөҥҥэ хачайданар сыһыарыы оҥорон, онно киллэрэн, ким баҕалаах барыта туһанар, ким ханна, туох диэн ааттаах сиргэ турарын чопчу быһаарсар буолла. Землеустроитель ол хаартанан үлэлиир. Мөккүөр суох буолла. Ыччат сирин аатын мунаарда да, билэр кыахтанна. Нэһилиэккэ 70-тан тахсыбыт саастаахтар түмсэр Ытык сүбэлэрэ баар. Кинилэр билиилэрин, дьонноруттан өйдөөн хаалбыттарын туһанныбыт. Атын Таатта нэһилиэктэрэ эмиэ үлэлээн ырааттылар.
Кинини уола ситэрэн-хоторон биэрдэ:
– Сыһыарыыны Власий-Саҥарар Былаас оҥорбута. Андроид-4 диэҥҥэ. Онно киһи ханна сылдьара, хас км тэйбитэ көстөр. Киһи муммат. Бу сөптөөх суолу бырагыраамаҕа киллэриэххэ. Кырдьаҕастар хамсык кэмигэр олохтон туораан эрэллэр. Кинилэр элбэх сир аатын “илдьэ” бараллар. Кэми ыыппакка, барытын сурукка тиһэн, сыһыарыыга киллэрэн үйэтитиэххэ. САССР 100 сылынан улахан хамсааһыны таһаарыаҕыҥ диэн таатталар ыҥырабыт.
Ф.В. Габышева:
– Сөптөөх этии. Ити сыһыарыыны атын улуустар эмиэ оҥостоллорун курдук, сүбэлээн биэрэргитигэр эрэнэбит. Петр Васильевич үбүлээһин, материальнай хааччыйыы наадатын мааҕыын эппитин өйүүбүн. Итиннэ үлэлэһиэхпит. Олус үчүгэй уопуту кэпсээтигит.
Бүлүү улууһун дьокутаата О.И. Калачикова Ыйынньык хамыыһыйатын мунньаҕар А.И. Колмакованы, Е.А. Пахомовы ыҥырары туруоруста.
М.Н. Христофорова:
– Мунньах түмүгүнэн резолюция ылыллыа. Онно этиигит киириэ.
А.В. Григорьев, Сунтаар улууһун баһылыга:
– Суолбут федеральнай суолга бэриллибитинэн, үрэхтэрбит ааттара нууччалыы тылынан суруллар. Ардыгар букатын атын тылга кубулуйар. Х-р, Күүккүрэ үрэхпит “Кэйкюрюя”, Дьоҥкуодума диэммит “Донкодма” буолбута. 2013 с. улуус дьокутаата буолаат, “Вилюйавтодор” салалтатыгар көннөрүөххэ наада диэн суруйа сылдьыбыппыт да, боппуруос быһаарыллыбатаҕа. Сиэйэбит олох да Шеяҕа кубулуйда. Ыйынньык хамыыһыйатыгар архыыппыт сэбиэдиссэйин киллэрэргит буоллар.
В.М. Прокопьев, Тутууга уонна олохтоох бэйэни салайыныыга кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ:
– Географическай эбийиэктэр сокуоннарын ааптарын быһыытынан, хамсааһын тахсан эрэриттэн үөрэбин. 18 дьокутаат буолан, 2016 с. этии киллэрбиппит. 2017 с. сокуон ылыллыбыта.
1. Административнай-территориальнай тутул туһунан сокуон бастакы ааҕыыта былырыын ааспыта. Нэһилиэктэр, улуустар дьүүллэстиннэр диэн, 2-с ааҕыыга ыыппакка, этии күүтэн олоробут. Биир да киирэ илик. Олохтоох бэйэни салайыныы туһунан ФЗ ылыллыбытын кэннэ үлэлэһиэхпит.
2. Баһылыктар реформа буолаары турарынан, балаҕан ыйыгар диэри бастаан сиргитин докумуоннуу сатааҥ, сири, “саха гектарынан” олохтоох дьоҥҥо уһун болдьоххо түүлэһиигэ биэриҥ.
3. Географическай эбийиэктэргитин, нэһилиэккитин, дэриэбинэҕитин аатын бэрээдэктээҥ. Харгыс баар. 30-с сс. эбийиэктэр ааттарын транскрипцияларын оҥорбут кинигэлэрэ баара. Кэлин көрдөтөбүн да була иликпи. Икки ааптардааҕа. Сахалыы ааттары нууччалыы суруллуутугар... биирэ украинец, биирэ грузин! Бу кинигэни булан, көннөрүөххэ баара. Кыһалҕа төрдө – ити.
4. Ыйынньык тахсыыта түргэтиэх тустаах. Таатта саҕалааһынын биһирээтим. Атыттарга босуобуйа курдук үөрэтэрэ буоллар.
5.Былырыын Нуучча географическай уопсастыба салайааччыта А.В. Горохов кэлэ сылдьыбыта 100 сылынан 100 чулуу киһибит аатын географическай эбийиэктэргэ иҥэриэххэ диэн. Өйүөххэ.
6. 2017 с сокуонтан халыйбаппыт да, мэхэньиисимэ уустугун иһин, А.И. Еремеевтиин 6-с ыстатыйаны судургутутуохха, нэһилиэнньэ санаатын билиини, боломуочуйаны улуус мунньаҕар биэриэххэ диэн көҕүлээһини киллэрбиппитин 2014 с. Үрдүкү суут итини утарар быһаарыытыгар сигэнэн, бырабыыталыстыба ылымматаҕа. Онон, ФЗ-нарга элбэх уларыйыы тахсыахтааҕын тутуу баттаһа, боломуочуйаны субъект таһымыттан муниципалитекка биэрэргэ этии киллэриэххэ.
М.Н. Христофорова:
– Федеральнайдары таһынан сахалыы суруллууну муниципальнай суолларга эмиэ киллэриэххэ. Ылыммыт уураахтарбыт туолуута хайдах барбытын Ил Түмэҥҥэ 4-с кыбаарталга көрүөххэ.
Ф.В. Габышева:
– Өксөкүлээх аата Сунтаар хайатын чыпчаалыгар иҥэриллибитэ. Саҕалааһын баар.
С.И. Евсеев, Ньурба улууһун дьокутааттарын бэрэссэдээтэлэ:
– Үөдэй нэһилиэгэ сирдэрин аатын бэрээдэктээтилэр. Атыттар эмиэ үлэлэһиэхтэрэ. Наадалаах кэпсэтии. Нэһилиэктэр үлэлэһиэхтэрэ.
М.П. Николаева, Үөдэй нэһилиэгин баһылыга:
– 2013 с. саҕалаабыппыт. Саҥа хаарта оҥостон, землеустроители, сылгыһыттары, булчуттары түмэн, сирдэр, эбэлэр ааттарын киллэрбиппит. Чугас сирдэр бары чопчуланнылар. Нэһилиэкпитин Хаҥаласка холбуулларыгар Едей диэн 1954 сс. сурукка киллэрбиттэр. Былыргыга нууччалыыта Одей диэн суруллар. Сир-дойду ааттарын бэрээдэктиир үлэҕэ олохтоох дьаһалталары кытыарар сөптөөх.
С.А. Сюльскай, СӨ Уопсастыбаннай палаататтан:
– Муома сорох нэһилиэгэ 5-кэ тиийэ ааттаах. Ыйынньык аайы араастык суруллубут. Пик Победы хайа үрдүгэ, бэл, араастык ыйыллар. Чопчуланыах тустаах. “Административное территориальное деление” 3 эрэ тыһ. ахсаанынан тахсыбыт этэ. Сир ырааҕа, аата сыыһалардаах. Вырдылиннар үтүө саҕалааһыннарын кэҥэтэн өрөспүүбүлүкэни барытын хабар сыһыарыы оҥоруохха.
Алдан дьокутаата Р.В. Солнышкина бу кэпсэтиигэ этиллибити өйүүрүн, сэргээбитин эттэ.
* * *
Кэпсэтии түмүгүнэн резолюция бырайыагын ылыннылар. Манна нэһилиэктэртэн, улуустартан киирэр этиилэри эбэн биэриэхтэрэ. Онон, нэһилиэк, улуус дьаһалталара туттумахтаһыҥ. Ким эрэ оҥорон, толорон биэрэрин күүтүмэҥ.
Кылгастык билиһиннэрдэххэ, резолюцияҕа бырабыыталыстыбаттан уонна муниципальнай тэриллиилэртэн географическай ааттар бэрээдэктиир үлэ тэрээһиннэрин былаанын билиһиннэрэри, сир-дойду ааттарын көрөр, бигэргэтэр бырабыыталыстыба хамыыһыйатын саҥардары, бырабыыталыстыбаттан “Росавтодору” кытта федеральнай уонна муниципальнай суолларга сахалыы ааттар табылыыссаларын туруорууга тиһиктээх үлэни ыытары киллэрдилэр. Үөһэ этиллибит сокуоннар туолууларын анааран, ырытан көрөргө быһаардылар. Ирдэнэр түгэнигэр “2020-2024 сс. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыбаннай уонна официальнай тыллары үйэтитии уонна сайыннарыы” гос-бырагыраама иһинэн, географическай ааттары бэрээдэктээһин тэрээһиннэригэр үбүлээһини тыырары эмиэ киллэрдилэр. Ил Түмэҥҥэ бу кэпсэтии сүнньүнэн ыытыллыбыт үлэ отчуотун 4-с кыбаарталга истэри былааннаатылар.
Резолюция толору бырайыагын sakhaparliament.ru саайка киирэн билсэн баран, этиилэргитин Ил Түмэҥҥэ ыытыаххытын сөп.
Татьяна Захарова-ЛОһУУРА.
