Украинаҕа анал байыаннай эпэрээссийэ саҕаланыаҕыттан, дойдулар икки ардыларыгар сааҥсыйалар киириэхтэриттэн кибер (уустук систиэмэҕэ информацияны тутуу, харайыы, тарҕатыы үөрэҕэр сыһыаннаах) эйгэҕэ куттал суоһаабыта ала-чуо биллэр. Баан каартатыттан үбү-харчыны, дьон тус дааннайын уоруу, иһитиннэрэр-сырдатар ситимнэри, судаарыстыбаннай саайтары алдьатыы курдук быһылааннар тахсар сурахтара иһиллэр. Онон билигин кибер эйгэҕэ буруйу оҥорууну сэрэтиигэ уонна арыйыыга улахан үлэ ыытыллар.
Муус устар 29 күнүгэр «Сахамедиа» пресс-киинигэр СӨ Инновацияҕа, цифровой сайдыыга уонна инфокоммуникационнай технологияҕа министиэристибэтэ нэһилиэнньэҕэ анаан «Кибербезопасность» диэн төгүрүк остуолу тэрийэн ыытта. Кэпсэтиигэ тустаах тэрилтэлэр салайааччылара, анал идэлээх исписэлиистэр кытыннылар. Тэрээһини «ВКонтакте» ситимҥэ «Защита информации Якутии» страницаҕа быһа эпииринэн таһаардылар.
Модератор Иван ЛАЗАРЕНКО төгүрүк остуолу бэркэ салайан, дьону долгутар түгэннэри таарыйан, тус санаатын этэн, сэргэхтик ыытта:
– Аныгы технология барыта дьон олоҕун тупсарар аналлаах. Холобура, билигин «Госуслуги» порталы туһаммат киһи суоҕун кэриэтэ. Онон, цифраҕа көһүү балысханнык бара турар. Онуоха Арассыыйаҕа уонна аан дойдуга буола турар быһыы-майгы IТ эйгэтигэр ураты болҕомтону эрэйэр. Бастатан туран, биһиги ырыынакпытыттан тас дойду IТ хампаанньалара (Microsoft, Apple, Intel, Dell, HP, Vmware уонна о.д.а.) тахсан барбыттара төрүөт буолар. Иккиһинэн, Украинаны уонна сорох тас дойдулары кытта сыһыан мөлтөөн, хакердар кимэн киириилэрэ элбээтэ. Бары интэриниэт ситимнэргэ күүстээх информационнай киирсии бара турар. Онон, бүгүҥҥү төгүрүк остуол интэриниэти туһанааччылар көрдөһүүлэринэн үс сүрүн кыһалҕаны быһаарыыга туһуланар», – диэн кини киирии тылыгар быһаарда.
Бастакы боппуруос. VPN диэн тугуй уонна төһө эрэллээҕий?
Роман НИКОЛАЕВ, СӨ Инновацияҕа министиэристибэтин информация өттүнэн куттала суох буолууну хааччыйар отдел салайааччыта:
– VPN диэн аббревиатураны элбэх киһи истибит уонна туһана сылдьар буолуохтаах. Ол эрээри сорохтор бу ис хоһоонун ситэри өйдөөбөт буолуохтарын сөп. VPN диэн виртуальнай кистэлэҥ ситим буолар (англ. virtual private network). Ол эбэтэр, киһи бу ситими бобуулаах саайтарга кистээн киирээри эбэтэр интэриниэккэ хантан киирэрин көрдөрүмээри туһанар. Бу технология үлэтин уһун туннель курдук көрүөххэ сөп. Ситим трафига бу суолунан сүрүн сервергэ тиийээри хас даҕаны сиргэ (посредникка) тохтоон ааһар. Ол да иһин VPN холбонуулаах интэриниэт бытааннык үлэлиир. Маны сэргэ, сибээс хаачыстыбата виртуальнай кистэлэҥ ситим өҥөтүн туох-ханнык тэрилтэ оҥороруттан тутулуктаах.
Ол курдук, 100% эрэбиллээх VPN диэн суох. Холбоннугут да, дааннайгыт барыта өҥөнү оҥорооччу илиитигэр киирэр, эппиэтинэһи кини эрэ сүгэр. Сорох VPN босхо, сорох төлөбүрдээх буолар. Хайдаҕын да иһин, өҥөнү оҥорооччу сүрүн соруга – рекламаны көрдөрүү эбэтэр харчыны төлөтүү. Онон, туһаныах иннинэ өҥөнү оҥорор тэрилтэ туһунан булан ааҕаргыт, үөрэтэргит ордук.
* * *
Модератор: Оттон төлөбүрдээх VPN быдан эрэллээх дииллэр дии. Ону туох дии саныыгыт?
Алексей КРАСИЛЬНИКОВ, СӨ Инфокоммуникационнай технологияларга киинин (РЦИТ) дириэктэрин солбуйааччыта:
– Дьиҥэр, VPN өҥөтө аан маҥнай айылларыгар туох да куһаҕан ис хоһооно суох этэ. Хомойуох иһин, кэнники бу өҥөнү хара санаалаах дьон туһанар буоллулар. Ким баҕарар итинник өҥөнү толкуйдаан туһанара көҥүл буолла. Оттон хайа баҕарар өҥөнү тэрийии ороскуоттаах. Ону сабаары тэрийээччи төлөбүр олохтуур эбэтэр реклама холбуур. Ороскуотун уйуммат түгэнигэр кини эһиги дааннайгытын (паролларгытын, бааҥҥыт каартатын уонна о.д.а) кимиэхэ эрэ атыылыан сөп. Төлөбүрдээх да VPN оннукка тиийиэн сөп.
Холобура, 2021 сыл бүтүүтэ VPN өҥөтүн туһанар 45 мөлүйүөнтэн тахса киһи, ол иһигэр 800 тыһыынчаттан тахса Арассыыйа олохтооҕо, бэйэлэрин дааннайдарын уордарбыттар. Олор үгүстэрэ босхо VPN туһаммыттар. Бэл диэтэр, 2020 сыллаахха VPN нөҥүө 21 мөл. киһи дааннайын уоран ылбыттар. Онон, бу сыллата тахса турар уонна элбээн иһэр көстүү буолар.
Төлөбүрдээх өҥө босхотооҕор, биллэн турар, ордук курдук эрээри, син биир кутталлаах. Онон, VPN ситимин өйдүү-өйдүү туһаныҥ. Манныга суох адьас сатаммат буоллаххытына, паролларгытын элбэхтик уларытыҥ диэн сүбэлиибин.
* * *
Модератор: Оччотугар тус дааннайы харыстыыр ньыма биһиэхэ баар дуу, суох дуу?
Евгений ПОПОВ, «Север» информацияны харыстыыр киин үлэһитэ:
– Тус дааннайы сүтэрэр куттал интэриниэт ситимигэр мэлдьи баар. VPN холбонноҕуна эрэ кутталланар диэн буолбатах. Харыстамматах сибээстээх саайтар элбэхтэр. Оннуктарга киирэн бэлиэтэнииттэн, пароллары киллэрииттэн эмиэ түөкүттэргэ түбэһиэххэ сөп. Ол иһин саайт харыстанарын-харыстамматын көрөр буолуҥ. Харыстаммыт саайка аһаҕас күлүүс бэлиэтэ баар буолар, оттон харыстамматахха оннук бэлиэ суох.
Иккис боппуруос. Тас дойду IT бородуукталарын солбуйуу хайдах баран иһэрий?
Александр СИМОНОВ, СӨ Ил Дарханын Ситуационнай киинин аппаратын салайааччыта:
– Арассыыйаҕа бу хайысханы күүһүрдүбүттэрэ ыраатта. Сааҥсыйалар киириэхтэриттэн тэтимирдэ диэххэ сөп. Олохтоох программнай хааччыллыы реестрыгар номнуо 13 тыһ. кэриҥэ программнай бородуукта киирэн турар. Арассыыйа ырыынагыттан тас дойду IT хампаанньалара тахсан барбыттарыгар, биллэн турар, олохтоох хампаанньалар элбэх уустуктары, сүтүктэри көрсүбүттэрэ.
Санкция кэмигэр информационнай технологиялары сайыннарар уонна тэрилтэлэри олохтоох программнай бородуукталарынан хааччыйар туһугар дойду бырабыыталыстыбата кэккэ миэрэлэри киллэрбитэ. Ол курдук, ыйыллыбыт реестртэн 300 тахса олохтоох ПО талыллан, туттуллар эйгэлэрэ, болдьохторо, ФСТЭК (техническэй уонна экспортнай хонтуруол федеральнай сулууспатын) сэртипикээттэрэ чопчуламмыттара.
Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр тас дойду IT бородууктатын олохтоох бородууктанан солбуйуу бары судаарыстыбаннай тэрилтэлэргэ ыытыллыаҕа. Холобура, электроннай почта үлэтигэр урут Microsoft Outlook туһанар буоллахпытына, аны CommuniGate Pro диэни туһанар буолабыт. ВКС (видеоконференц) сибээс ситимнэрэ эмиэ уларыйаллар. Урут Зум, Скайп эҥин диэн киэҥник туһанар платформаларбыт билигин туттуллубаттар. Ону солбуйар олохтоох платформалар бааллар. Ону биһиги РЦИТ кытта тургутан көрө сылдьабыт. Офиска туттуллар бырагыраамалар эмиэ уларыйыахтаахтар.
Уопсайынан, олунньу 24 күнүттэн саҕалаан, Арассыыйаҕа бырабыыталыстыбата информационнай технологиялары сайыннарыыга үтүө дьайыылары оҥордо. Олортон саамай суолталааҕа IT хайысханан дьарыктанар дьоҕус уонна орто урбаан тэрилтэлэригэр 50%-наах субсидияны олохтооһун буолар. Түмүккэ тас дойду программнай бородуукталарын биһиги солбуйар уонна баһыйар да кыахтаахпыт диэн этиэхпин баҕарабын.
Модератор: Кырдьыга да, пандемия саҕаламмытыгар Сахабыт сиригэр соһуччу тэйиччиттэн үөрэх, үлэ диэн кыһалҕа үөскээбитэ дии. Онно электроннай бырабыыталыстыба диэн хайысханы эрдэттэн тутуспут буоламмыт, бэлэмнээх курдук буолбуппут. Оттон билигин туттулла турар тас дойду бырагыраамалара тохтоон хааллахтарына, туох куттал суоһууруй?
– Оннук куттал, биллэн турар, баар. Ол эрээри олохтоох программаларга көһүү былаана сыл бүтүөр диэри олоххо киириэхтээх. Тас дойду программаларыттан сыыйа-баайа бэйэбит киэнигэр көһүөхтээхпит.
* * *
Модератор: Арассыыйаҕа хайа да хайысхатааҕар IT эйгэтин үлэһиттэрин өйүүр буоллулар. Оттон биһиги исписэлиистэрбит бу уустук кэмҥэ хайдах үлэлии олороллор уонна регион өттүттэн кинилэргэ туох көмө баарый?
Петр НИКОЛАЕВ, СӨ Инновацияҕа миниистирин 1-кы солбуйааччыта:
– IT эйгэтин үлэһиттэригэр судаарыстыба өттүттэн оҥоһуллар өйөбүлү (нолуокка, ипотекаҕа чэпчэтии, аармыйаҕа сулууспаттан босхолонуу уонна да атын) таһынан регион эмиэ туспа миэрэлэри толкуйдуур.
Биһиги IT Пааркабыт резиденнэрэ урут да, билигин да өйөбүллээхтэр. Аҕыйах хонуктааҕыта Ил Түмэн бу эйгэ үлэһиттэригэр нолуокка чэпчэтии олохтоото. Ону сэргэ харчынан өйөбүл баар буолла. Биһиги 20 хампаанньаны талан ыллыбыт. Хас биирдиилэрэ 5 мөл. солкуобайтан 10 мөл.солкуобайга диэри харчыны тутаннар, тэрилтэлэрин сайдыытыгар туһаныахтара. Ону таһынан, кинилэр куортам төлөбүрүттэн босхолоноллор. Мин санаабар, бу улахан көмө.
Уонна биири бэлиэтиэм этэ. IT өҥөтүн ырыынага кэнники сүрдээҕин кэҥээтэ. Соторутааҕыта РФ Цифраҕа министиэрстибэтэ тэрийбит «Импортан тутулуга суох буолуу» төгүрүк остуолугар бу эйгэҕэ 1 мөлүйүөн кэриҥэ исписэлиис тиийбэт диэн иһитиннэрдилэр. Хамнастара 200-400 тыһ. солк. диэн эттилэр. Онон IT үлэһиттэригэр наадыйыы улахан, үлэ элбэх, суол аһаҕас.
Үһүс боппуруос. Бааннар уонна баан мобильнай сыһыарыылара хайдах буолаллар?
Модератор: Сааҥсыйалартан сылтаан, сорох улахан бааннар мобильнай сыһыарыылара туттуллубат буоллулар. Ону түөкүттэр туһаммытынан бардылар. Кинилэр дьону хайдах албынныыр эбиттэрий?
Андрей ГРИДНЕВ, Арассыыйа баанын Уһук Илиҥҥи салаатын Саха сиринээҕи национальнай баанын салайааччытын солбуйааччыта:
– Сааҥсыйалар киириэхтэриттэн түөкүттэр фейковай (сымыйа) саайтары, сыһыарыылары үтүктэн оҥорон, дьону албынныыллара, үбү-харчыны уораллара олус элбээтэ. Онон сибээстээн, Арассыыйа баана бу кыһалҕаҕа улахан болҕомтону уурда. Холобура, түөкүттэр оҥорбут саайтарын булан тохтотор бырагырааманы үлэлэтэбит. Ол түмүгэр, ааспыт 2021 сылга 3 тыһ. тахса фейковай саайты булан тохтоппуппут. Урут итинник саайтары суута-силиэстийэтэ суох тохтотор бырааппыт суох этэ. Оттон билигин, борокуратуураны кытта сөбүлэҥ быһыытынан, биһиги итилэри 2-3 күн иһигэр тохтотобут.
Түөкүттэри утары үлэ барбытын да иһин, дьон бэйэтэ сэрэниэхтээх. Онон, интэриниэт ситиминэн кэлэр сигэлэри мээнэ арыйымаҥ, мээнэ тугу да толорумаҥ, билбэт саайтаргытыгар бааҥҥыт дааннайын киллэримэҥ диэн сүбэлиибин.
* * *
Модератор: Мобильнай маҕаһыынтан сүппүт сбербаан сыһыарыыларын хайдах хантан булан туруорабыт?
Николай ИВАНЧИКОВ, Сбербаан Саха сиринээҕи отделениетын салайааччытын солбуйааччыта:
– Биһиги мобильнай сыһыарыыбытын 65 мөл. тахса киһи туһанар. Урут хачайдаан ылбыт дьоҥҥо туох да уларыйыы суох. Оттон саҥа килийиэннэр, андроид төлөпүөннээх буоллахтарына, сыһыарыына саайтан эрэ хачайдаан ылар кыахтаахтар. Уонна сотору кэминэн саҥа мобильнай сыһыарыыны оҥорон киэҥ эйгэҕэ таһаарыахтаахпыт.
Үөһэ ыйыллыбыт эспиэрдэр таһынан, төгүрүк остуолга СӨ ИДьМ Холуобунай ирдэбил управлениетын информационнай-телекоммуникационнай технологиялары туһанан буруйу оҥорууну сэрэтэр отделын салайааччыта Андрей КИРИЛКИН, «Сахамедиа» холдинг генеральнай дириэктэрин солбуйааччыта Сулустан ЗАБОЛОЦКАЙ, блогер Василика ВАСИЛЬЕВА санааларын үллэһиннилэр, ыйытыыларга хоруйдаатылар.
Хомойуох иһин, тэрээһин бүтүүтүгэр интэриниэт ситиминэн буруйу оҥорууну арыйыы көрдөрүүтэ намыһаҕын, үгүс буруй арыллыбакка хааларын эттилэр. Оттон уоруллубут үп-харчы хаһаайыныгар төннөн кэлиитэ олох даҕаны суоҕун кэриэтэ эбит. Онон, күндү Сахабыт сирин олохтоохторо, интэриниэти сэрэхтээхтик туһаныҥ, элбэх билиилээх-көрүүлээх, болҕомтолоох буолуҥ диэн ыҥырабыт.
Матырыйаалы бэлэмнээтэ КҮНДЭЛИ.
