Саха кусчуттара “Кынат” уонна “Угуйуу” диэн тыллар туох ситимнээхтэрин бэркэ билэллэр. “Кынат” диэн үрүллэр монуогу оҥорор тэрилтэ буоллаҕына, “Угуйуу” диэн үрүллэр монуогу таптааччылар уонна көҕүлээччилэр түмсүүлэрэ, кинилэр ортолоругар ыытыллар күрэх аата.
Аҕыйах хонуктааҕыта, муус устар 2 күнүгэр, Дьокуускай Күөх Хонуутугар быйыл бэһис төгүлүн “Угуйуу-2022” күрэх буолан ааста. Урукку сылларга холоотоххо, тэрээһинэ биллэ тупсубут, кыттааччы элбээбит, маастардар – саҥа саҕалааччылар диэн арахсар буолбуттар, өрөспүүбүлүкэ таһымнаммыт.
Бу барыта хайдах, туохтан уонна хаһан саҕаламмытын билэҕит дуо? Суох буоллаҕына, кэпсиим. Бүгүн “Кыымҥа” үрүллэр монуогу оҥорор “Кынат” тэрилтэ уонна “Угуйуу” түмсүү төрүттээччилэриттэн биирдэстэрэ, Уус Алдан Кэптэнититтэн төрүттээх Василий Местников ыалдьыттыыр.
Бассааптан саҕаламмыт түмсүү
– Василий, “Угуйуу” түмсүү үлэлээбитэ балачча буолла. Хайдах, туохтан саҕаламмытай?
– 2015 с. үрүллэр монуогунан бултуулларын сөбүлүүр дьон бассаапка бөлөх тэрийэн, сэһэргэһэр, ким тугу сатыырынан уопут атастаһар буолбуппут. Кэлин илэ көрсөн баран, интэриэспит өссө күүһүрбүтэ.
– Оччолорго туох монуоктаах этигитий?
– Ол саҕана барыбытыгар кэриэтэ оччолорго аатыра сылдьар “Buck Gardner”, “Double Nasty II” курдук монуоктар бааллара. Оттон күүскэ ылсан, анаан дьарыктанан эрэр уолаттар Эмиэрикэттэн “Duck Lander” курдук монуоктары сакаастыыллара.
– Сыаната төһө буоларай?
– 10-ча тыһ. курдук этэ. Ыарахан. Билигин букатын да 30-чаҕа тиийбит быһыылаах. Ол да буоллар, бары олус баҕалаах буолан, умсугуйан, үлүһүйэн барбыппыт.
– Үрүллэр монуогунан үлүһүйүү туспа кыдьык курдук буоллаҕа?
– Оннук. Бастатан туран, электроннай монуок бобуулаах. Иккиһинэн, киһи айылҕаҕа сылдьан кыылы-көтөрү, ол иһигэр куһу, аҥаардастыы кыдыйбакка, сиэрдээхтик бултуон баҕарар. Айылҕа сокуонугар, бэйэ сатабылыгар, үөрүйэҕэр тирэҕирэн. Үсүһүнэн, мин оҕо эрдэхпиттэн куһу бэйэм ыҥыран ытыахпын баҕарарым. Холонон монуок да оҥорорум. “Угуйуу” түмсүү уолаттара бары даҕаны оннук дьоммут.
– “Угуйуу” бастакы күрэҕин хайдах тэрийбиккитий?
– Бары биир интэриэстээх дьон мустан, баҕа санаа күүһүнэн бастакы күрэхпитин 2018 с. Күөх Хонууга тэрийбиппит. Сүүрбэччэ киһи кыттыбыта, чугас улуустар кэлбиттэрэ. Быыһыгар маастар-кылаастааҕа. Дьон биһирээбитэ, биидьийэҕэ устан бассаабынан тарҕаппыта. Ити курдук сыыйа норуокка биллэн барбыппыт.
Биллэн турар, бастакы бастакы курдук сэмэй этэ. Улахан реклама да, бириис да суоҕа. Ол эрээри “дьон сэҥээрэр-сэргиир эбит” диэн өйдөөбүппүт, онон, эһиилигэр эмиэ тэрийбиппит. Аны, үс сылтан бэттэх “Угуйуу” күрэҕэр СӨ Экологияҕа министиэристибэтэ кыттыһан, өрөспүүбүлүкэ таһымнанныбыт, далааһыммыт, кыттааччыбыт элбээтэ, бириистэр да тубустулар. Булт лиссиэнсийэтин, булчут ыт оҕотун, тыы, о.д.а. булка-алка туттуллар сыаналаах бириистэри туруорар буоллубут. Онно министиэристибэ уонна биһигини өйүүр булт маҕаһыыннара көмөлөһөллөр. Түгэни туһанан, мэлдьи өйүүр дьоммутугар махтанабыт.
– Быйыл “саҕалааччылар” уонна “уопуттаахтар” диэн араардыгыт. Бука, ол түмүгэр киһи элбээтэҕэ буолуо?
– Дьон итинник араарары күүппүтэ ыраатта. Тоҕо диэтэххэ, уопуттаахтар кытталларын көрөн, баҕалаах да киһи кыттыбакка хаалар. Быйыл ону учуоттаабыппыт түмүгэр, барыта 40-ча киһи кытынна. Уолаттар кыттан, миэстэлэһэн, санаалара көтөҕүллэн бардылар.
– Сыыспат буоллахпына, күрэх икки көрүҥҥэ ыытыллар буолбат дуо?
– Оннук. Сүрүн көрүҥҥэ көҕөн уонна эриэн түөс киирэллэр. Ону таһынан, дьүүллүүр сүбэ түмүк таһаарар кэмигэр эбии тыһы чыркымай саҥатыгар уонна маһынан харыал оҥоруутугар (үрүүгэ кытталларыттан-кыттыбаттарыттан тутулуга суох, дьон бэлэми оҥорон, кырааскалаан илдьэ кэлэллэр) сэмэй бириистээх күрэхтэри тэрийэбит. Ити куонкурустары дьон эмиэ олус сэҥээрэр эбит.
“Хуут” дуу, “күүт” дуу?
– Сорох киһи төһө да ыҥыра сатаабытын иһин, кус кэлэн быстыбат буолааччы. Ол аата монуок мөлтөх буолар дуу, үрээччитэ дуу?
– Үрүллэр монуок сатабылы уонна дьарыгы эрэйэр. Онон, ыллыҥ да үрэриҥ уустук буолар. Дьарыктаныахтааххын. Биһиги түмсүүбүт дьэ оннук дьоҥҥо сүбэлиир-амалыыр.
– Ютюбу көрдөххө, үгүс киһи “көҕөнү ыҥырарга салгыны түөскүттэн ыган таһааран “хуут-хуут” диэхтээххин” диэн үөрэтэр. Оттон эһиги” “салгыны искиттэн ыгыахтааххын, “күүт-күүт” диэхтээххин, омурдуҥ хамсыа суохтаах” диэн быһаараҕыт.
– Биир саамай тарҕаммыт сыыһа, алҕас – “хуут-хуут” ньыма. Итинниккэ үөрэммит киһини кэлин көннөрөр уустук буолар. Биһиги “ынах маҥырыырын курдук” диэн сахалыы ньыманан үөрэтэбит. Ол аата бастаан үкчү ынах маҥырыырын курдук күүскэ, киэҥ диапазоннаахтык үрэн баран, салгыҥҥы сыыйа кыаратыахтааххын (“КҮҮҮ-үүүт, күүт-күүт-күүт”).
Уопсайынан, ютюбу сиидэлээн көрүөххэ наада. Сүбэ быһыытынан эттэххэ, үрүллэр монуогу аан бастаан Эмиэрикэҕэ оҥорбуттара. Онно монуогу оҥорор тыһыынчанан собуот баар. Күрэстэһии күүстээх. Оҕоттон-дьахтартан саҕалаан бары үрүллэринэн бултууллар. Кинилэр монуоктара хаачыстыбалаах уонна сатабыллара үчүгэй, туһалаах буолар. Онон, кинилэри көрөн үөрэнэр ордук. Омуктуу эрэ өйдүөххэ наада.
Биһиги ютюб ханаалбытыгар сахалыы тэттик үөрэтэр биидьийэлэри устан эмиэ угабыт. Онон, сэҥээрэр буоллаххытына, “Кынат” диэн аатынан киирэн көрдөөрүҥ.
Монуогу хайдах талабыт?
– Маҕаһыыҥҥа уонунан араас монуок баар буолар. Үчүгэйи хайдах талабыт? Сүбэлээ эрэ.
– Бастатан туран, монуок чэпчэкитик үрүллэр, улахан, кыччаабат тыастаах, киһи сыратын-сылбатын, сэниэтин эспэт буолуохтаах. Иккиһинэн, салгына атын сиринэн быыһылыа, “куотуо” эбэтэр үрэ турдахха тональноһа “көтөн” хаалыа, тыла сыстыа суохтаах. Көҕөн киэнэ – дырылас, эриэн түөс хатан буолара ордук.
– Икки тыллаах ордук дуу, биир дуу?
– Биһиги санаабытыгар, биир тыллаах ордук. Ордук, саҥа саҕалааччыга. Тоҕо диэтэххэ, икки тыллаах биир кэм тыаһы таһаарар буоллаҕына, биир тыллааҕынан дорҕоону араастаан уларытыахха, “оонньуохха” сөп. Аны, икки тыллаах сиигирдэҕинэ тыла сыстар, тымныыга харар буолар.
– Монуок быһыыта-таһаата, матырыйаала төһө оруоллааҕый?
– Улахан оруола суох. Арай акрил полиуретантан бэрт кыратык хатан буолуон сөп. Биһиги хайатынан да оҥоробут.
Бэлиэтээн эттэххэ, мас монуок көҕөҥҥө олус үчүгэй буолар. Тоҕо диэтэххэ, мас диэн айылҕа сорҕото. Онтун илдьэ сылдьар. Ол эрээри кини сииккэ бэринимтиэ буолан, көрө-истэ сылдьары ирдиир.
– Тылы тутар ытаһата хайдаҕа ордугуй?
– Монуок көрүҥүттэн тутулуктаах. Холобур, биһиги кэтээн көрүүбүтүнэн, хаас киэнэ кытаанаҕа ордук. Сымнаҕас буоллаҕына, тыаһа мөлтүүр. Оттон чыркымайга-көҕөҥҥө пробка барсар. Пробка монуок музыкальнай хаачыстыбатын биллэ тупсарар. Ол эрээри кини мөлтөх хаачыстыбата – түргэнник куурар-хатар. Онон кэмиттэн-кэмигэр сиигирдиэххэ, үрэ сылдьыахха наада.
– Монуок тылыттан улахан тутулуктаах. Ханнык матырыйаал ордугуй?
– Биһиги уонна да атын оҥорон таһаарааччылар бары кэриэтэ тылы “майлар” диэн таас уонна пластик икки ардынан матырыйаалтан оҥоробут. Билиҥҥи кэмҥэ бу саамай табыгастаах, туттуллар матырыйаал.
Көҕөн ордук кэлэр
– Ханнык куһу үтүктэр саамай уустугуй?
– Биир монуогунан хас да куһу үтүктүөххэ сөп. Холобур, көҕөнүнэн – тыһы тыйааҕы, моонньоҕону, халбаны; чыркымайынан – умсааҕы, орулуоһу – ыҥыраҕын. Салгыны үрэр, ыгар ньыманы эрэ уларытаҕын. Онон, бастаан көҕөн монуогуттан саҕалаан үөрэниэххэ наада. Кини уустук эрээри, баһылаатаххына, атын монуоктарга түргэнник үөрэнэҕин.
– Саамай кэлимтиэ кус ханныгый?
– Саас атыыр көҕөн. Баар уонна соҕотох эрэ буолуо кэрэх, 80 %-гар кэлэр. Ол кэннэ чыркымай. Оттон күһүнүн чыркымай уонна тыйаах кэлимтиэлэр.
– Ээбиллэ, анды монуокка кэлэр дуо?
– Ол – уустук. Билигин аан дойдуга андыны-ээбиллэни үтүктэр монуогу ким да оҥоро илик. Дьиҥэр, оҥоруох баҕа баар. Биһиги көҕөн монуогунан андыны үтүктэ сылдьыбыппыт, син табыллар курдук. Аҕыйаҕы ыппыппыт. Оттон ээбиллэ кэлбэт этэ. Онон, итиннэ эмиэ үлэлэһэн көрөр былааннаахпыт.
“Кынат” туһунан
– “Кынат” хаһан, хайдах тэриллибитэй?
– “Кынат” тэрилтэни биллэр ырыаһыт, СӨ норуодунай артыыһа Николай Попов, тутуу бырайыактааччыта, хаартыскаҕа түһэрээччи Гаврил Попов уонна мин 2017 с. тэрийбиппит. Дьиҥэр, бастаан тус-туһунан саҕалаабыппыт. Ким гарааһыгар, ким дьиэтигэр оҥороро. Ол эрээри билсэр, уопут, санаа атастаһар этибит. Онтон барытын “нуултан” саҕалыыр уустугун, соҕотох киһи кыайбатын өйдөөн, “кыттыһыах” диэн, тэрилтэ тэриммиппит. Биллэн турар, бастаан билбэппит-көрбөппүт элбэх этэ эрээри, сүбэбитин холбоон кэлин сайынныбыт, өссө да үөрэтэбит, саҥа суоллары тобулабыт. Былааммыт элбэх.
– Билигин хас монуогу оҥороҕутуй?
– Түөрдү оҥоробут: “Кынат Тһ-1” – чыркымай киэнэ, “Кынат Даарды” – көҕөн, “Кынат Чолбон” – эриэн түөс, “Кынат Тундра” – хоҥор хаас.
– Арассыыйаҕа монуогу оҥорор тэрилтэ төһө элбэҕий?
– Тарбахха баттанар тэрилтэ баар. Саамай биллэллэрэ уонна хаачыстыбалаахтык оҥороллоро “Скулхантер”, “Манкофф” уонна биһиги диэххэ сөп. Ону таһынан, биирдиилээн дьон бааллар. Холобур, Саха сиригэр биһиги доҕорбут, Хатаска олорор Михаил Егоров дьарыктанар. Онон, бэйэ-бэйэбитин билсэбит. Киһиргээбэккэ эттэххэ, биһиги дойдуга биир саамай үчүгэй монуоктаах тэрилтэнэн, оттон Саха сирэ үчүгэйдик үрэр кусчуттардааҕынан биллэбит. Уолаттарбыт Арассыыйа таһымнаах куонкурустарга мэлдьи бастыыллар. Араас таһымнаах күрэстэригэр судьуйалар эспиэр быһыытынан ыҥыраллар.
– Үрүллэр монуок электроннайы кытта күрэстэһиэн сөп дуо?
– Туох да саарбаҕа суох, күрэстэһэр кыахтаах. Тоҕо диэтэххэ, электро саҥата биир кэм, кус кэллин да бардын, уларыйбат буоллаҕына, үрүллэр монуок тыыннаах дорҕоону таһарар, эн кинини хайдах баҕарар уларытыаххын сөп. Онон, сатыыр эрэ буолуоххун наада. Оччотугар үрүллэр монуок электроҕа букатын баһыйтарбат.
– Василий, кэпсээниҥ иһин махтал!
