Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн «ким да умнуллубат, туох да умнуллубат» диэн патриоттуу тыыҥҥа иитиллэн кэлбит дьоммут. Ол быһыытынан, Украинаҕа анал байыаннай эпэрээссийэҕэ кыттыбыт, кыргыһыы хонуутугар охтубут дьоммут барыларын бойобуой суолларын, дьылҕаларын билиэхтээхпит, үтүө ааттара үйэтитиллиэхтээх, сырдык ааттара кэриэстэниэхтээх. Биир да киһи умнууга хаалыа суохтаах. Ыраах аттанаары турар буойун “ол-бу буолар түгэммэр дьиэ кэргэним судаарыстыба биэрэр бары төлөбүрүн ылыаҕа, чэпчэтиилэрин туһаныаҕа” диэн бигэ эрэллээх барыахтаах.
“Сураҕа суох сүппүт” диэни “билиэн түбэспит”, “өстөөххө куоппут” эҥин диэн хайдах баҕарар быһаарыахха сөп. Чахчы, атаҕастабыллаах тыл. Ол эрэ буолбатах, байыас өлбүтэ-тыыннааҕа биллибэтинэн, кини дьиэ кэргэнигэр көрүллэр судаарыстыба чэпчэтиитэ бэриллэр кыаҕа суох. Кыыс бүрүкүрээтийэ элбэх хааччахтарын, сокуон ситэтэ суоҕун, дьон өйдөөбөт, сороҕор хаҕыс да сыһыаннарын барытын дьарамай саннынан силэйэн, кэргэнин үтүө аатын тилиннэриэ диэн эрэнэбит. Үрдүк Айыыларбыт күүһүгэр күүс, сэниэтигэр сэниэ эптиннэр диэн көрдөһүөҕүҥ.
Бу устуоруйа дьиктитэ диэн, дьиҥинэн, уол хайдах, ханна, хаһан өлбүтүн көрбүт-билбит туоһулар бааллар. Ол үрдүнэн, жетона суоҕуттан уонна Ростовка өлбүт буойуннары тутар, кимнээхтэрин быһаарар уонна дойдуларыгар ыытар кииҥҥэ илдьэн туттарбатахтарыттан сылтаан, “сураҕа суох сүппүт” диэн кэбиспиттэр. Ол дьаһал уол чугас дьонугар охсуулаах буоларыгар кыһаллыбатахтар.
Мантан салгыы Тунаара Айаалын бойобуой суолун ирдэһэн тугу билбитин билиһиннэрэбин. Бу информацияны кини дойду үрдүкү официальнайдык тэрилтэлэригэр ыыталаабыт. Кэлбит хоруйдарга “оннук буолбатах, сыыһа чахчыны биэрбиккин” диэбэтэхтэр. Ол эрээри, ол ынырык кэмтэн ый-хонук аастаҕын аайы, “сураҕа суох сүппүт” диэн атаҕастабыллаах дьаралык өссө ыбылы ылан иһэр курдук.
Тунаара Айаалы кытта уол 2019 с. сэтинньигэ аармыйаҕа ыҥырыллан барыан иннинэ билсибиттэр. Аармыйаҕа Забайкалье кыраайыгар учуобунай полкаҕа сулууспалаабыт. 2020 с. ыам ыйыттан Кавказ биир өрөспүүбүлүкэтигэр гранатометчигынан сулууспатын салгыы барбыт. Ол сылдьан, 2020 с. от ыйыгар салгыы сулууспалыырга 2 сылга хантараакка илии баттаабыт. 2021 с. сэтинньитигэр ыстаарсай механик-ыытааччы дуоһунаһыгар анаммыт. Тунааралыын Айаал кылгас уоппускаҕа кэлэ сырыттаҕына, быйыл Саҥа дьыл кэнниттэн саахсаламмыттар. Уол хантараага бүттэҕинэ, сайын сыбаайбалыахтаах эбиттэр. Уол эрэйдээх “хантараактаах сулууспаҕа сылдьан ыал буоларбар үп-харчы мунньунуом” дии санаахтаабыта буолуо диэн сэрэйэбит эрэ. Тунаара Айаалын кытта бүтэһигин кулун тутар 19 күнүгэр сарсыарда 4 чааска төлөпүөннэһэ сылдьыбыт. Ол иннинэ төлөпүөнүнэн мэлдьи сибээстэһэ сылдьыбыттар. Ол кэннэ уол ууга тааһы бырахпыттыы сүппүт.
Кыыс кэргэнин сулууспалаабыт чааһыгар тахсан, бииргэ сэриилэспит дьонун булан, ыйыталаһан билбитинэн: Айааллаах чаастара кулун тутар 10 күнүгэр тиэхиньикэни барытын анал эпэрээссийэҕэ Украинаҕа ыытарга бэлэмниир бирикээһи туппуттар. Кулун тутар 15 күнүгэр кинилэр роталара бастакынан чаастарыттан барбыттар. Ростов чугаһыгар кулун тутар 18 к. кэлэн, батальон кэлэрин күүппүттэр. Айаал рота командирын БМП-тын ыытааччы-мэхээньигинэн сылдьыбыт. Ол турдахтарына, кинилэргэ батальону күүппэккэ, ДНР-га бара туралларыгар бирикээстээбиттэр. Үгүстэр “дьоммутун күүппэккэ барбаппыт” диэн аккаастаабыттар. Оттон Айаал экипаһын оператор-наводчига “бойобуой туочукаҕа барабыт” диэбит. Кинини сорох байыастар, ол иһигэр Айаал, өйөөн барсыбыттар. Роталара кинилэри бэйэлэрин эрэ ыытымаары, барыта 4 БМП-нан барбыттар. Кыраныысса таһыгар ойуурга украиналар минометтарын ытыалааһыныгар түбэспиттэр...
Кулун тутар 20 күнэ үүнэр түүнүгэр 4 БМП-нан баран иһэн, артылыарыйа уотугар түбэһэн чугуйбуттар, суолларын уларыппыттар. Онно сылдьан, бэйэлэрин батальоннара кэлбитин көрсүбүттэр. Аара ханнык эрэ дэриэбинэҕэ тохтоон туран, эмиэ артылыарыйа уотугар түбэспиттэр, элбэх киһилэрэ бааһырбыт. Сорох тиэхиньикэлэрин табаннар, 3 БМП уонна 1 КАМАЗ хаалбыт.
Сэриилэһии биир түгэнигэр комбат, штаб начаалынньыга икки саллааты кытта дьонноруттан быстан хаалбыттар.
Кулун тутар 24 күнүгэр батальон дьоно кыраныысса диэки КАМАЗынан, БМП-нан төннөргө быһаарбыттар. “Суолга миинэ суох, сапердар ыраастаабыттара” диэбиттэр. Рота хамандыыра “чугуйарга бирикээс суох” диэн, БМП-ны ыытар саллааттары ыыппатах. Айааллаах экипажтара, барыта 3 БМП буолан кулун тутар 25 күнүгэр күнүс 14 чаас саҕана били сүппүт хамандыырдарын көрдүү барбыттар. Айаал ыытан испит БМП-та инники иһэн, Степное уонна Сладкое дэриэбинэлэр икки ардыларыгар, тааҥканы утары миинэҕэ эстибит. Онно эбии БМП-ларын анныгар өссө снаряд түһэн эстибит. Дэлби тэбииттэн хамандыыр, наводчик ыраах быраҕыллыбыттар, тыыннаах ордубуттар, контузияламмыттар, бааһырбыттар.
Өйдөнөн баран көрбүттэрэ: Айаал эрэйдээх умайан хаалбыт. Тунаараҕа “сэмнэҕэ да хаалбатах этэ” диэбиттэр. Контузияламмыт дьон ол үлүгэр умайа турар БМП-тан нэһиилэ тахсыбыттара өйдөнөр. Онон уол жетонун ылбатахтар. Ол түмүгэр, Айаал Г. кыргыһыы хонуутугар хорсуннар өлүүлэринэн охтубута күн бүгүнүгэр диэри дакаастаммакка, атаҕастабыллаах “сураҕа суох сүппүт” диэн дьаралыктана сылдьар. Умайбыт БМП-ны онно миэстэтигэр хаалларбыттар.
Тунаара ити курдук, киһи сөҕүөх, кэргэнин БМП-тын нүөмэригэр, кимнээх ити кыргыһыыга сылдьыбыттарыгар тиийэ барытын ымпыгар-чымпыгар тиийэ төлөпүөннэһэн билбит. Уол сулууспалаабыт чааһын, Тунаараҕа Айаал тиһэх кыргыһыытын кэпсээбит дьон ааттарын уо.д.а. чахчылары ааттыыртан туттунабын. Саамай иэдээннээҕэ, баччааҥҥа диэри Тунаараҕа кэргэнэ өлбүтүн эбэтэр сураҕа суох сүппүтүн туһунан официальнай “хара суругу” ыыта иликтэр эбит. Тунаара кэргэнин көрдөөн, Айаал чааһыгар тахсан “кини өлбүтүн көрбүт икки туоһу баар, ыйытыҥ” дии сатаабыт. Ону “икки туоһу тылын ылынар кыахпыт суох. Элбэх киһи туоһулуур буоллаҕына, тугу эмэ гыныахпытын сөп этэ” диэн өлбүтүн да, сураҕа суох да сүппүтүн этэр кыахпыт суох диэн батан кэбиспиттэр.
...Уол байыаннай чааһыттан 2022 с. ыам ыйын 25 к. ыытыллыбыт эппиэккэ “Айаал Г. байыаннай сулууспатынан Кырыымҥа служебнай хомондьуруопкаҕа 2022 с. кулун тутар 17 к. барбыт, бүгүҥҥү туругунан ханна баара биллибэт” диэбиттэр...
...Соҕуруу байыаннай уокурук байыаннай борокуратуурата 2022 с. от ыйын 19 к. ыыппыт хоруйа эмиэ ылбат-биэрбэт ис хоһоонноох. “Айаал Г. сулууспалаабыт байыаннай чааһыгар сураҕа суох сүппүтүнэн ааҕыллар, кинини көрдүүргэ миэрэлэр ылыллаллар” диэбиттэр...
...Соҕуруу байыаннай уокурук штабын начаалынньыгын э.т. подполковник Н. “2022 с. от ыйын 6 к. туругунан, Ростовка өлбүт буойуннары тутар, кимнээхтэрин быһаарар уонна дойдуларыгар ыытар кииҥҥэ Айаал Г. өлүгэ туттарыллыбатах. Кини туһунан дьиҥнээх информацияны булар миэрэ барыта ылыллар” диэн суруйбут.
Сардаана Авксентьева көмөлөһөр
РФ Госдуматын судаарыстыбаны тутууга уонна сокуону оҥорууга кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы С.В. Авксентьеваҕа төлөпүөннээн: “Бу уол өлбүтэ 8 ый буолан эрэр. Аны кэлэн өлүгүн, жетонун булар кыаллыбат. Хайдах гынан кинини “сураҕа суох сүппүттэртэн” таһааран, байыаннай дьайыы кэмигэр өлбүт үтүө аатын тилиннэрэн, кэргэнэ судаарыстыба мэктиэлээбит үбүнэн, чэпчэтиилэринэн туһанарын ситиһиэхпитин сөбүй?” – диэн ыйыттым. Онно кини маннык хоруйдаабыта: “Айаал Г. туһунан кэргэнэ миэхэ инники ыыппыт суругар олоҕуран, РФ Оборуонатын министиэристибэтигэр ирдэбил ыыппытым. Онно “Айаал Г. ДНР сиригэр сураҕа суох сүппүт, көстө илик, өлбүтүн, билиэҥҥэ түбэспитин туһунан информация эмиэ суох” диэбиттэр этэ.
Билигин үлэлиир, 01.01. 2016 с. киирбит 310 №-дээх "О внесении изменений в статью 3 Федерального закона от 07 ноября 2011 г. № 306-ФЗ "О денежном довольствии военнослужащих и предоставлении им отдельных выплат" диэн сокуонунан, “2011 с. сэтинньи 7 к. 306 №-дээх Федеральнай сокуонунан ый аайы төлөнөр компенсация гражданин байыаннай хомуурга эбээһинэһин толоро сылдьан сураҕа суох сүттэҕинэ, дьиэ кэргэнин чилиэннэригэр төлөнүөхтээх” диэн суруллан сылдьар. Ону ситиһэр туһугар, байыаннай киһи өлбүтүн эбэтэр суох буолбутун туһунан суут быһаарыыта тахсыахтаах эбит. Оттон Украинаҕа байыаннай эпэрээссийэ кэмигэр бэрэсидьиэн ыйааҕынан төлөнөр сууманы, страховканы уонна Оборуона министиэристибэтин төлөбүрдэрин ылар туһугар хайаан да “кыргыһыыга өллө” диэн билинэр суут уурааҕа тахсыан наада. Сураҕа суох сүтүү түбэлтэтэ элбээн иһиэн сөп. Онон суут уурааҕынан, сураҕа суох сүппүт байыаһы анал байыаннай эпэрээссийэҕэ сылдьан өлбүтүн билинэр прецедент таһаартарыахха наада дии саныыбын. Суут нотариус бигэргэппит туоһуларын быһаарыыларын ылынааччы. Мин бэйэм өттүбүттэн Госдумаҕа РФ Гражданскай Кодексыгар чопчу ити боппуруоска уларытыылары киллэрэргэ үлэлэһиэм”, – диэтэ.
Ол эбэтэр, туоһулар көмөлөрүнэн суукка “сураҕа суох сүппүт” диэн статуһу “кыргыһыыга өлбүт” диэҥҥэ уларытыы кыаллыан сөп эбит..
Сардаана Владимировна салгыы бу боппуруоһунан Госдума кэмитиэтин бэрэссэдээтэлигэр П.В. Крашенинниковтыын кэпсэтэ сылдьыбыт. Дьиҥинэн, боростуой киһини суут өлбүтүнэн билинэрэ түргэн эбит. Оттон байыаннайдарга – ити уустук боппуруос. РФ Гражданскай Кодексын 45-с ыст. 2-с пуунугар “Военнослужащий или иной гражданин, пропавший без вести в связи с военными действиями, может быть объявлен судом умершим не ранее чем по истечении двух лет со дня окончания военных действий”.
Оттон Айаал Г. бу түгэҥҥэ хантараагынан сулууспалыы сылдьара. Ол аата, атын статустаах буолуон сөп курдук. Онон, баҕар, 6 ыйынан суут өлбүтүнэн билинэр диэн ити ыстатыйа 1 пууна үлэлиэн сөбө дуу? Аны иккис уустук боппуруос: суукка туоһулар көрдөрүүлэрэ. Нотариус бигэргэтиилээх сурук буолуохтаах дуу, видео эмиэ билиниллэр дуу? Дьиҥэр, бүрүкүрээтийэни аҕыйатан, байыаннай чааска туоһу саллааттар, эписиэрдэр көрдөрүүлэригэр олоҕуран, “маннык саллаат оннук кыргыһыыга өлбүтэ” диэн быһаарыы суругу көҥүллүүр сокуон тахсара наада дуу? Юристар наадалар.
Онон биһиги бу уустук дьыалаҕа РФ Госдума кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы С.В. Авксентьева көмөлөһөрүгэр махталбытын тиэрдэбит. “Сураҕа суох сүппүттээх” бүтүн Арассыыйа үрдүнэн аҕыйаҕа суоҕа чахчы. Билиҥҥи сэрии барыта – артылыарыйа, ракета, олор эстиилэриттэн киһи туга да хаалбат диэн этэллэр.
Ирдэһии салҕанар
Байыаннай эпэрээссийэ кэмигэр кыргыһыы хонуутугар сураҕа суох сүппүт дьоммут бойобуой суолларын ирдээн чиэһинэй, хорсун ааттарын тилиннэрии – барыбыт ытык эбээһинэспит. Бу дьыалаҕа көмөлөһүөн баҕалаах суут-сокуон үлэһиттэрин, дьокутааттары, былаас структураларын көмөлөһөргө ыҥырабыт.
Оттон өссө сураҕа суох сүппүттээх дьон баар буоллаххытына, “Кыымҥа” тахсыҥ, туох кыалларынан көмөлөһүөхпүт.
Владимир Степанов
