Быйыл Саха сиригэр элбэх улуус, нэһилиэк таһымнаах быыбардар уустук кэмҥэ ыытыллаллар. Украинаҕа анал байыаннай эпэрээссийэ соругун ситтэҕинэ биирдэ тохтуура өйдөнөр. Аан дойдуга, Арассыыйаҕа да аска-үөлгэ, табаарга, өҥөлөргө сыана үрдээһинэ, олох ыарааһына бара турар.
Каадыр үлэтэ доҕолоҥноон кэллэ
Бу уустук балаһыанньаҕа дьон “Кими баһылыгынан талабыт, ким тула мустабыт, түмсэбит?” диэн сөпкө ыйытар. Кэлэр сылларга олохпут таһымын түһэрбэккэ, ас-үөл аҕыйыырыгар тиэрдибэт, дьону үлэлээх-хамнастаах оҥорор, чахчы улуустарын, нэһилиэктэрин сирдьитэ буолар кыахтаах дьону талыы бүгүҥҥү күн улахан кыһалҕата буолбута чахчы. Бүддьүөттээхтэри испииһэгинэн тахсан куоластыыр “байыаннай балаһыанньаны” биллэрэн, атыннык эттэххэ, уруккулуу ыга үктээн “биир ньыгылларга” куоластатан ылыахха сөп.
Элбэх дьону кытта кэпсэттэххэ, бу сырыыга баартыйа ыйыыта-кэрдиитэ суох, хаһаайыстыбанньык, олоҕу билэр, дойдутун туһугар дьонун хайыппакка үлэлиэн сөптөөх, бэйэтэ булгуруйбат санаалаах баһылыктары, дьокутааттары талар ордук диэн санаа элбэх. Чахчы, баһылыыр баартыйаҕа норуот саамай өйдөөх, талааннаах, көдьүүстээх үлэлээх, норуот сөбүлүүр салайааччылара муста сылдьаллар диир уустук. Туох дии саныыргыт буолла, кэлиҥҥи кэмҥэ бу баартыйаттан тахсан, бэйэлэрэ туруорунан эбэтэр атын баартыйаттан быыбарданар дуоһунаска киирсэр дьон элбээбитэ – баартыйа Саха сиринээҕи салаатыгар каадыры иитии үлэтэ улаханнык доҕолоҥнуурун көрдөрөр буолбатах дуо? Судургутук өйдөөтөххө, баартыйа иһигэр чаҕылхайтан чаҕылхай салайааччы тахсар күрэстэһиитэ, каадыры талыы кыайтарбат курдук. 2000 сыллар кэннэ ыытыллыбыт каадыр бэлиитикэтэ муҥур тойоҥҥо бэриниилээх эрэ дьону талар буолбута салайааччыны иитии систиэмэтигэр улахан охсууламмыта чахчы. Урут сэбиэскэй кэмҥэ салайар кыахтаах дьоҥҥо үлэ булуллан, каадыр саппааһа өрөспүүбүлүкэҕэ баара. 2000 с. кэннэ үгүс кыахтаах дьоммутугар сөптөөх үлэни биэрбэккэ, оппозиция диэн кыыллаан, өрөспүүбүлүкэ таһыгар барбыттара. Оннук элбэх холобуру аҕалыахха сөп. Аҕыйах хонуктааҕыта олохтон туораабыт В.В. Филипповы, дойдутугар элбэҕи оҥоруохтаах киһини, соҕуруу барарга күһэйбиттэрэ. Хата, Ил Дархан А.С. Николаев аҕалан, бэйэтигэр сөптөөх билими салайар үлэҕэ анаабыта. Билиҥҥи олус үчүгэйдик үлэлии сылдьар, федеральнай таһымнаах үлэҕэ сылдьыбыт постпредпыт А.С. Федотов манна оппозиционер дэнэн, өр кэм үүрүүгэ-үтүрүйүүгэ сылдьыбыта. Итинник бэлиитикэ уонунан сылларга ыытыллан, сорохтору үүртэлээн, аны элбэх кыахтаах эдэр ыччат өрөспүүбүлүкэҕэ үлэ булбакка, атын эрэгийиэннэргэ, аан дойдуга тиийэ баран, өрөспүүбүлүкэҕэ каадыр тиийбэт кыһалҕата үөскээн турар диир сымыйа буолбатах. Саҥаттан сааһылаан, каадыр үлэтин систиэмэ оҥорон, атаҕар туруорарга уонунан сыл наада.
Трутнев сорудаҕын хайдах толоробут?
Бэс ыйын 7 күнүгэр РФ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, Уһук Илин полпреда Ю.Трутнев арҕаа дойдулар Арассыыйаны сааҥсыйаларынан ыгар кэмнэригэр Уһук Илин аһынан бэйэтин хааччынарын ситиһэр, сыана үрдүүрүн тохтотор, аһынан хааччыйыыны быстыбат, туруктаах оҥорор, производствоны үлэлэтэр бырагырааманы оҥорор улахан соругу туруорда. Кини уокурукка сыаналар: саахар, ортотунан 37%, атын бородуукталарга – 2-17% үрдээбиттэр диир. Саха сирин маҕаһыыннарыгар сыана өссө ордук улааппыта көстөр. Уһук Илин эрэгийиэн этинэн – 63%, килиэбинэн – 30%, оҕуруот аһынан 8% хааччынар, ас-үөл 80%-на атын эрэгийиэннэртэн, омук сириттэн таһыллар эбит. Бэйэни сүрүн аһынан хааччынарга чахчы кытаанах үлэ күүтэр.
Маннык усулуобуйаҕа мээнэ, кимиэхэ эрэ бэриниилээх, ээҕи кытта сылдьар, тэрийэр кыаҕа суох киһини баһылык оҥоруу сатаммата өйдөнөр. Улуустарга, нэһилиэктэргэ быыбарга, сүрүннээн, “Биир ньыгыл Арассыыйа” чилиэннэрэ талыллан олороллор. Нууччалыы “положа руку на сердце” диэн туран, биир эмэ улуус баһылыга сэбиэскэй былаас кэннэ тыа хаһаайыстыбатын өйүн-санаатын ууран, түүннэри-күннэри сыралаһан үлэлээн Арассыыйаттан уордьан ылар гына сайыннарда дуо? Суох.
Үгүс баһылык бэлэм харчы кэлэр национальнай бырайыактарын, өрөспүүбүлүкэ тутууларын, социальнай хайысхалаах үлэлэри сүрүн дьарык (приоритет) оҥостон кэллэ. Ити дьиҥэ улуус, нэһилиэк да баһылыга суох оҥоһуллар үлэлэр. Хос сыҥаах буолар, “сыҥаланан үлэлээх буолан көстүү” уурайыахтааҕа өйдөнөр. Балаһыанньа оҕо оонньуута буолбатах, дьон олоҕун, доруобуйатын иһин эппиэттэнэр үлэ.
Аан дойду үрдүнэн ас-үөл кырыымчыгырыыта, аччыктааһын куттала улаатан иһэр. Санаабытын бөҕөргөтөн “Арассыыйа ньиэптээх-гаастаах, тутайыахпыт суоҕа” диибит. Ол эрээри харчыга да ас-үөл булбат кыһалҕа, өбүгэлэрбит “куулунан харчыны сүгэ сылдьан хоргуйан өлөр” диэбит курдук балаһыанньа эмиэ үөскүөн сөп. Инникитин аҕыйах да ыйынан туох буолуон “тымтыктанан” көрбөккүн.
Ол иһин, араас балаһыанньа үөскүөн сөбүн сэрэтэн, полпред Ю.П. Трутнев Уһук Илин бэйэтин аһынан хааччынар уустук соругун туруорбута өйдөнөр. Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбата барыс аҕалбат, судаарыстыба өйөбүлэ суох эстэр диэн өйдөбүл баһылаан олорор. Оттон өбүгэлэрбит бэйэлэрин төрүт ынахтарын, сылгыларын иитэн, бултаан, балыктаан тыһыынчанан сыл олорбуттарын умнан кэбистибит. Оччотугар диэххэ, оччотооҕу салайааччылар – кулубалар, кинээстэр ордук үчүгэйдик салайаннар, норуоттарын Саха сирин хабараан тымныытыгар эспэккэ аҕалбыттар диир сөп курдук.
От эрэ, туох эрэ: ыһыахтар
Кэлиҥҥи сылларга килиимэт уларыйан, сайын аайы мөлүйүөнүнэн гектары сиир ойуур баһаардара туран, өй-санаа сайын тыа хаһаайыстыбатыгар эрэ кыһаммат буолла буолбатах дуо? Хонтуораҕа хара сарсыардаттан баһаар туһунан кэпсэтии саҕаланара чахчы. Дьэ маннык уустук балаһыанньаҕа билиҥҥи баһылыктарбытыттан үгүстэрэ кыахтарынан, таһымнарынан Трутнев сорудаҕын толоруохтара диэн киһи эрэммэт.
Быйыл бырабыыталыстыба сорудаҕынан, атын эрэгийиэннэртэн от атыыласпаппыт. Бэйэбит сирбитин, үрэхтэрбит бастарыгар тиийэ тилийэ оттуохтаахпыт. Ол эрээри, байыаннай балаһыанньа туран, үп кырыымчытыйда. Быйылгы оппут былаанын толорорго тэрээһин үлэ баран иһэрэ иһиллибэт. Дьиҥэр, харчы эрдэттэн тыырыллан, оттонуохтаах сир мобильнай биригээдэҕэ эрдэ сыһыарыллыахтаах, бэл, сорох сирдэргэ суол оҥоһуута, хаар мунньан сири сиигирдэр эҥин, элбэх оту оттуур үлэ бара туруохтаах этэ. Оттуурга төһө тиэхиньикэ, ыччат күүстээх биригээдэлэрэ туруоруллуохтаахтара, астарын-үөллэрин, тиэхиньикэлэрин, тэриллэрин, уматыктарын бэлэмниир үлэ эмиэ эрдэ быһаарыллыахтааҕа да, туох да иһиллибэт. Дьон өйө-санаата – ыһыах.
Киһи сонньуйуох, 20-чэ сыллааҕыта бэйэни салайыныы киирбитин кэннэ, норуокка баһылыгы “сайын ыһыах тэрийиитигэр, кыһын мас тардыһыытыгар успуонсар көрдүүр үлэлээх” диэн эҕэлээн эппитэ баара билиҥҥэ дылы тоҕоостоох курдук.
Ил Дархан А.Николаев тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһинин саҥа мэхэньиисимин киллэрбитэ иккис сыла буолла. Сатаан үлэлэттэххэ, улахан көдьүүһү биэрэр мэхэньиисим. Ол эрээри, Ленскэй баһылыга Ж.Абильмановтан ураты дьоһуннаах эбии көмө, тэрээһин ыытыллара атын улуустарга иһиллибэт. Төттөрүтүн элбэх баһылык “арыы аҕыйаата” диэн быйылгы кыһыҥҥы “үүт харчытын элбэтэр” сантааска майгынныыр куолуга кыттыста буолбатах дуо? Дьиҥэр, т/х сайыннарар боломуочуйа улуустарга бэриллэн, саҥа мэхэньиисими илгэлээх ардах оҥорон, тыа хаһаайыстыбатын чэлгитэр үлэ сыарҕатын хамсатыы улуустар, нэһилиэктэр баһылыктарын өттүттэн барыахтааҕа олох бытаан. Бэчээккэ, бассаапка биир Үөһээ Бүлүү Балаҕаннааҕын баһылыга С.И. Дмитриев эрэ саҥа мэхэньиисими сайыннарыы туһунан суруйар. Атыттар бары ууну омурдубут курдуктар.
Саамай сөҕөрүм баар – Саха сиринээҕи “Биир ньыгыл Арассыыйа” баартыйа салаата т/х сайыннарар саҥа мэхэньиисими баартыйа бырайыага да оҥорбото. А.С. Николаев 2018 с. стратегическай ыйааҕынан, өрөспүүбүлүкэ 2024 с. үүтүнэн, үүт бородуукталарынан – 61%, этинэн – 30%, оҕуруот аһынан – 51%, сымыытынан 65% тиийэ хааччынар таһымҥа тахсыахтааҕа. Ити соруктары ситэргэ баартыйа салаата “тэрийээччи, пропагандист” буолбата. Эмиэ “арыы аҕыйаата” диэн кириитикэни кытта сөбүлэһэн олороллоро дуу?
Олигархтар бүтүөхтэрэ дуо?
Идеология суоҕа охсуулааҕын федеральнай таһымҥа да этэллэр. Украинаҕа кыһыл былаахтаах тахсыбыт эмээхсин Арассыыйа сэриилэрин кыайыытын сиимбэлэ буолла. Тааҥкалар кыһыл былаахтаах сылдьалларын элбэҕи көрөбүт. Төһө да, ити Кыайыы, Рейхстаг үрдүгэр ыйаммыт былаах диэн эттэллэр, кыһыл былаах Арассыыйа кыайыылаах-хотуулаах кэмин бэлиэтэ буолара өйдөнөр.
Дойдуга олигархтар хапыталыыһымнара тутуллубутугар либераллары буруйдууллар, ол дьон Госдумаҕа, дойдуга барытыгар баһылаан олороллор. “Биир ньыгылларга”, бэл, хомуньуустарга да суохтар диир уустук.
Күн-дьыл ааһан истэҕин аайы “В.Путин байыаннай эпэрээссийэнэн Арассыыйаны быыһыыр суолу арыйда” дииллэрин кытта сөбүлэһиэх санааҥ улаатан иһэр. Олигархтар баайдарын барытын арҕаа омуктар тутан ыллылар, Арассыыйа баайынан омук сыаналаах кумааҕыларын атыылаһыннаран кыраныысса таһыгар “уотабыт” диэн сытыарбыт 300-тэн тахса млрд дуолларбытын эмиэ туттулар. Дойду чулуу дьон буола сылдьан, норуот баайын халаабыт баай дьон, “көдьүүстээх менеджердэр”, ол иһигэр А.Чубайс, артыыстар эҥин уонунан тыһыынчанан кыраныысса таһыгар куоттулар. Таҥнарыы, дойдуну түһэн биэрии холобурун көрдөрдүлэр. Аны интэриниэт, IT-индустриянан дьарыктанар үгүс эдэр дьоммут аһыыр-сиир, хамнастанар кыһалҕаттан кыраныысса таһыгар бардылар. Ол эрээри, төһө да “көмүс миллиард” олорор арҕаа дойдулара Арассыыйаны абааһы көрдөллөр, кини дуоллар баһылаабыт олоҕун аан дойду үрдүнэн суулларарга соруммут соругуттан тэйбэтэ чахчы. Ол иһин, омуктар баайдары кигэн улахан таҥнарыыны, араас куһаҕаны оҥорторо сатыахтарын сөп.
Бу түгэҥҥэ биһиги бары үлэлээх-хамнастаах, астаах-үөллээх, тыа хаһаайыстыбалаах, собуоттардаах-фабрикалардаах бэйэбит олохпутун быр-бааччы оҥостон олоруохтаахпыт. Оччоҕо ханнык да хараҥа күүс булгу солуо суоҕа.
Быыбар иилинэр мэтээл буолбатах
“Биир ньыгыллар” праймеризтара саҕалана илик да, баһылык дуоһунаһыгар киирсии Мэҥэ Хаҥаласка, Ньурбаҕа ордук сытыырхайда. Ньурбаҕа тутуу “быраактара” хоруупсуйаҕа уорбаланар моһуоннанан, федеральнай кииҥҥэ тиийэ билиннилэр. Мэҥэ Хаҥаласка былаас туруорар үрдүк сололоох, «кыахтаах тэрилтэлээх атастаах-доҕордоох» киһиттэн атыттары “биир ньыгылларынан” баалкылаан туоратыы барыах чинчилээх. Баһылык быыбарыгар, бэл, Ил Түмэн биллэр, убаастанар дьокутааттарын А.Находкины, А.Григорьеваны уорбалаан “оппозицияҕа” умньааһыҥҥа холонуу, куттааһын кытта туттуллуох курдук. Атын да улуустарга быыбар киирсиитэ сытыырхайан иһэр.
Госдума бэйэни салайыныы саҥа сокуонун хайдах көрүҥнээхтик ылынара биллибэт. Ол да буоллар, түмүктээн эттэххэ, дойду, өрөспүүбүлүкэ иннигэр турбут ас-үөл бэлэмин, производствоны тэрийэр соруктары быһаарыы эрэгийиэн, куораттар эрэ соруктара буолбатах. Онон биһиги тыабыт улуустарыгар “социальнай” баһылыктары талыы тохтуохтааҕа, производственнай, харчыны, аһы-таҥаһы оҥорор үлэни кыайар кыахтаах, күүстээх тэрийэр дьоҕурдаах, кытаанах баһылыктары талыы ирдэнэрэ чахчы. Байыаннай аҥаардаах кэмҥэ ыытыллар быыбар барыбытыгар, эдэриттэн кырдьаҕаһыгар тиийэ улахан суолталаах. Ээҕи кытта сылдьар, инициативата, хараахтара суох, дьон сатаан хамсатан үлэлэппэт баһылыктардаах уһун сонноммот кэмнэрбит кэллилэр. Бэл, айылҕабыт уларыйбыта ыарахан уустук кэмнэри тэрээһиннээх, бэлэмнээх эрэ туоруохха сөбүн сэрэтэр курдук буолбатах дуо?
Владимир Степанов.
