Балаҕан ыйын 10 күнүгэр, биир кэлим куоластыыр күҥҥэ, улахан быыбардар буолуохтара. Быйыл биир да нэһилиэнньэлээх пуун онтон ойдон туруо суоҕа, онон бары быыбарга барыахпыт. Уһук Илиҥҥэ бүтүн биэс эрэгийиэн баһылыгын талыахтара. Оттон дойду үрдүнэн 20 эрэгийиэн баһылыктарын быыбардара буолуохтара, ол эбэтэр үрдүк дуоһунастаах дьон түөрт гыммыт биирдэрэ саҥардыллыахтара. Ыһыах иннинэ, бэс ыйын 8–10 күннэригэр, күһүҥҥү быыбарга чопчу кимнээх киирсэллэрэ чуолкайданыахтаах. Быйылгы улахан быыбар туох уратылаах буолуоҕай? Бу туһунан биһиги быыбар хампаанньатыгар сыһыаннаах, онно үлэлэһэр уопуттаах политтехнологтартан, бэлиитиктэртэн, эспиэрдэртэн ыйыталаһан көрдүбүт.
Кимнээҕи талабыт?
Саха сиринээҕи Киин быыбардыыр хамыыһыйа иһитиннэрэринэн, быйыл 61 быыбар хампаанньата ыытыллыахтаах. Ол иһигэр Ил Дархаммытын талыахпыт. Маны таһынан Ил Түмэн сэттис ыҥырыылаах мунньаҕар дьокутааттары талыахпыт уонна киин куорат Дууматыгар дьокутааттар быыбардара буолуоҕа. Маны таһынан 21 улууска оройуоннааҕы дьокутааттар Сэбиэттэрэ саҥардыллыахтара – Алдаҥҥа, Аммаҕа, Анаабырга, Үөһээ Халымаҕа, Бүлүүгэ, Горнайга, Ленскэйгэ, Мэҥэ Хаҥаласка, Мииринэйгэ, Муомаҕа, Намҥа, Нерюнгрига, Ньурбаҕа, Өлөөҥҥө, Сунтаарга, Тааттаҕа, Уус Алдаҥҥа, Уус Майдаҕа, Хаҥаласка, Чурапчыга уонна Эбээн Бытантайга.
9 улуус баһылыгын быыбара буолуоҕа – Үөһээ Халымаҕа, Горнайга, Кэбээйигэ, Намҥа, Эбээн Бытантайга, Уус Алдаҥҥа, Усуйаанаҕа уонна Тааттаҕа. Маны таһынан 21 нэһилиэккэ баһылыктары уонна дьокутааттары талыахтара.
Сытыы киирсии күүтүллэр
Өссө Саҥа дьыл инниттэн араас аналитиктар, политологтар быыбардарга кимнээх туруохтарын, кинилэр сытыы киирсиилэргэ төһө кыахтаахтарын сылыктаабыттара. Мантан инньэ ол өссө күүһүрүө турдаҕа. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит парламеныгар быыбарга булкаас систиэмэ диэн туһаныллар. 35 – биир мандааттаах уокуруктартан талыллыбыттар уонна 35 дьокутааты – испииһэгинэн. Хас биирдии уокурукка быһа холоон 19 тыһ. быыбардааччы баар. Дьокуускай нэһилиэнньэтэ сыл аайы улаата турар. Инньэ гынан, быйылгыттан киин куораппытыгар өссө икки уокурук баар буолла – Автодорожнай уонна Строительнай быыбардыыр уокуруктар. Ол аата, Дьокуускайга 11 быыбардыыр уокуруктанныбыт.
Мантан сайын бэлитиичэскэй баартыйалар уонна быыбардыыр холбоһуктар сүпсүлгэннэрэ улаатыаҕа – хандьыдааттарын быһаарыахтара. Ол кэнниттэн хандьыдааттар быыбардыыр хамыыһыйаҕа бэлиэтэнэллэригэр, бэлэмнэнэллэригэр биир ый курдук бэриллиэҕэ. Сокуон быһыытынан хандьыдааттары быыбардыыр холбоһуктар эрэ туруораллар. Ил Дархан быыбарыгар бэйэ баҕатынан туруорунуу диэн суох. Арассыыйаҕа 27 бэлитиичэскэй баартыйа баар, олортон 17 баартыйа Саха сиригэр бэлиэтэммит салаалардаах. Бу баартыйалартан быйылгы быыбардарга төһөтө киирсэрэ биллибэт, арай аҥаара баҕас чахчы кыттыа диэн, элбэх киһи бэлиэтээтэ. Инньэ гынан, чахчы, күрэстэһиилээх сытыы быыбардар буолуохтарыгар саарбахтааһын суох.
Аны туран, баартыйалар хандьыдааттары туруорбуттарын кэннэ, “муниципальнай фильтр” диэни ааһаллар. Ол эбэтэр илии баттааһынын хомуйаллар. Төһө илии баттааһын хомуйуллуохтааҕа улуустааҕы уонна нэһилиэк дьокутааттарын ахсааныттан тутулуктаах. Быһа холоон 270 илии баттааһына буолар. Онтубут икки араастаах – муниципальнай дьокутааттар илии баттааһыннара уонна нэһилиэк дьокутааттара. Илии баттааһыннары ылаары кыра да нэһилиэктэргэ баартыйалар киирсэ сатыыллар. Кинилэр ыстаатыстарыттан, быыбарга кыттар оруолларыттан улаханнык тутулуктаналлар. Илии баттааһынын хомуйуу – саамай уустук, мөккүөрдээх. Ону бэрт кыра кэмҥэ – баара-суоҕа 27 күн иһигэр – хомуйан биэриэхтээхтэр. Онон биһиги атырдьах ыйыгар Ил Дархаҥҥа чопчу ханнык хандьыдааттар киирсэллэрин билиэхпит. Мэлдьи буоларын да курдук, хандьыдааттары бэлиэтээһин олус мөккүөрдээх буолар. Чуолаан илии баттааһыннартан сылтаан элбэх киһи туоратыллар. Бу да сырыыга бу чааһыгар улахан мөккүөр, бутуур тахсыа диэн сылыктыыллар. Онон хандьыдааттар манна улахан болҕомтону ууруохтарын наада. Уопсайынан, үгүс аналитик бу буолаары турар быыбардарга сууттаһыы, туорайдаһыы син биир тахсыаҕа диэн толору эрэллээх. Онто суох сытыы, тыҥааһыннаах киирсии тахсыбат.
Владимир Путин тохсунньу 13 күнүгэр от ыйын 1 күнүгэр диэри быыбардарга уопсастыбаннай хонтуруолу күүһүрдэргэ мэхэньиисими тобуларга сорудахтаан турар. Ону бэрэсидьиэн дьаһалтатын салайааччытын бастакы солбуйааччы Сергей Кириенко, Арассыыйа КБХ Бэрэссэдээтэлэ Элла Памфилова уонна Арассыыйаҕа киһи быраабыгар боломуочуйалаах Татьяна Москалькова иилиэхтэрэ-саҕалыахтара. Онон уопсастыбаннас кыраҕы хараҕынан быйылгы быыбардарга биир да “бырдах” ааһыа суоҕа дииллэр.
Ил Дархаҥҥа ким киирсиэй?
Эрэгийиэн баһылыгын болдьоҕор хааччах барыта көтүрүллэн турар. Холобур, Москуба мээрэ Собянин үһүстээн талыллан олорор, төрдүһүн да киирсиэн сөп. Ыаллыы Чукуотка баһылыга Роман Копин инньэ 2008 сылтан салайан олорор.
Биллэн турар, саамай суолталаах киирсии – Ил Дархан быыбара. Айсен Сергеевич ахсынньы бүтүүтэ сылы түмүктүүр пресс-кэмпириэнсийэтигэр быыбарга турарын туһунан иһитиннэрэн турар. Оттон кинини утары ким туруоҕай? Биллэн турар, быыбар буолан баран син биир утарсааччылаах буолар. Соҕотох киһи туран киирсэр кыаҕа суох. Онон Айсен Николаевы утары ким баҕарар турар кыахтаах. Ил Дархан быыбарыгар Арассыыйа хайа баҕарар гражданина утарыан сөп. Ол эрээри манна биири өйдүөххэ наада – хандьыдаат сокуон ирдииринэн элбэх докумуону туттарыан, муниципальнай фильтри ааһыан наада. Ону ылбычча киһи кыайбат. 270 киһи илии баттааһынын хомуйуу манан аҕай дьыала буолбатах. Илии баттааһыны уулуссаттан буолбакка, муниципальнай тэриллиилэр 3/4 ылыан наада. Онон хантан эрэ үөһэттэн соҥноммут кэлии киһи – “варяг” – өрөспүүбүлүкэ 27 улууһуттан итэҕэли, баһылыктар уонна олохтоох дьокутааттар өйөбүллэрин ылан, илии баттааһынын хомуйбата биллэр. Онон өрөспүүбүлүкэни иһиттэн билбэт киһи хайдах да баһылыкка ааһар кыаҕа суох. Онон аны сайыҥҥа диэри улуустарынан кэлии-барыы улаатар чинчилээх.
Биһиги ыйыталаспыт эспиэрдэрбит быйылгы Ил Дархан быыбара “күөх көрүдүөрүнэн” ааһар курдук холкутук барыаҕа диэн санааларын эттилэр. Онуоха Айсен Николаев эриэйтинэ үрдүгүн ыйдылар, быыһык кэмнэргэ бэйэтин күүстээх салайааччы быһыытынан көрдөрбүтүнэн, бөҕө тирэхтээх, нэһилиэнньэ уонна үөһээ салалта өйөбүлүн ылыа дииллэр. Кини сүрүн куоһура – Өлүөнэ күргэтин тутууга ылсыыта. Бастакы болдьоҕор олоххо киирбэтэҕин, күргэни тутуу көһөрүллэн, эрэннэриллибитин курдук харчыга былааннамматаҕа туох охсуулаах буолуой? Үгүстэр күргэ тутуутугар федераллары кытары сөптөөх үлэ барар, кураанах эрэннэрии буолбатах, ону нэһилиэнньэ билиҥҥи уустук балаһыанньаҕа сөпкө өйдөөн ылыныаҕа диэн бэлиэтииллэр.
Парламент быыбара
Уон сылга биирдэ парламент быыбарыгар уокуруктары “саҥардаллар”. Ол чэрчитинэн быйыл сэтинньигэ Ил Түмэн дьокутааттара саҥа уокуруктары сокуоҥҥа бигэргэтэн тураллар. Улуустарга уонна Дьокуускайга нэһилиэнньэ ахсаана уларыйбытынан, быыбардыыр уокуруктар эмиэ уларыйдылар. 35 улууска 640 тыһ. быыбардааччы олорор, ол эбэтэр биирдии уокурукка 18,5 тыһ. быыбардааччы тиксэр. Уокуруктары тыыралларыгар география эрэ балаһыанньатын буолбакка, устуоруйа үгэстэрин эмиэ учуоттууллар. Хоту киһи аҕыйаҕынан, кинилэри бииргэ холбууллар. Маны таһынан, холобур, Мииринэй улууһугар урут үс уокурук баар эбит буоллаҕына, билигин Удачнайы уонна Айхалы холбоон, биир уокурук оҥордулар. Хаҥалас улууһугар урут киһитэ элбэҕинэн тыытыллыбакка турбут эбит буоллаҕына, билигин Дьөппөн нэһилиэгин Мэҥэ нэһилиэктэригэр холбоотулар уонна Томмот уокуругар биэрдилэр. Саҥа сэттис ыҥырыылаах мунньахха парламент улаханнык уларыйыа диэн сылыктыыллар. Хас биирдии баартыйа кими туруорарын бэйэтэ билэр, онон ыйааһыннаах, күүскэ үлэлиир дьокутааттарын салгыы туруоруо диэн ким да саарбахтаабат. Ол эрээри билигин аан дойдуга, Арассыыйаҕа балаһыанньа чыҥха атын, ол да сиэринэн биһиги парламеммытыгар саҥалыы көрүүлээх, балаһыанньаҕа сөп түбэһэр дьокутааттар ааһыахтара. Онон быыбар биэтэгэр саҥа дьон кимэн киирэллэригэр саарбахтааһын суох. Билигин Украинаҕа буола турар анал байыаннай эпэрээссийэ кыттыылаахтара, Донбаска тиийэн үлэлээбит волонтёрдар эҥин былааска тахсыылара улаатыа диэн, федеральнай аналитиктар эппиттэрэ ыраатта. Онтон Саха сирэ да ойдон туруо суоҕа дииллэр. Билигин баартыйалар саҥа кэм дьоруойдарыгар төһүү уураары сөптөөх хандьыдааттары көрдүүллэр.
Оттон оппозиция хайдах үлэлиэҕэй? Саха сиригэр утарыта турар күүстэр суохтар дииллэр. Ол эрээри кэнники буолбут быыбардар көрдөрөллөрүнэн, биһиэхэ былааска утары турааччы, бытархай баартыйалар син биир баалларын биллэрэллэр. Хайа да быыбарга, уокуруктарга син биир киһи көһүппэтэх өттүттэн “алҕаска” ааһан хаалбыт хандьыдааттар бааллар. Бу да сырыыга ити хатыланыан сөп. Биир соҕотох киһи 19 тыһ. быыбардааччы сүрэҕин бүтүннүү сүүйэн ылара, итэҕэтэрэ – уустук дьыала. Онон оппозицияҕа бүтүн систиэмэ үлэлиэн наада. Быйылгы быыбардарга урукку курдук бөдөҥ бырамыысыланнай, үп тэрилтэлэрэ мандаат ылаары киирсиэхтэрэ суоҕа диэн, хас да киһи бэлиэтээтэ. “Интэриэстэрэ суох” диэн быһаардылар. Оппозиция араас хара бэлиитикэ оонньууларынан, кириитикэнэн эҥин киирсэр эбит буоллаҕына, быйыл ол улаханнык “ытыа” суоҕа дииллэр.
Түмүктээн эттэххэ, билиҥҥи ыҥырыылаах мунньах дьокутааттара үгүстэрэ мандааттарын тутан хаала сатыахтара, ол эрээри ол кыаллыа суоҕа – парламент састааба саҥардыллыа диэн ыйыталаспыт эспиэрдэрбит бары эттилэр.
Улуустар быыбардара
Үөһэ суруллубутун курдук, быйыл 9 улуус баһылыгын быыбардыахтара. Ол эрээри ити улаатыан сөп дииллэр. 35 улуустан биир эмэ баһылык боломуочуйатын устар түгэнигэр алта ый иһигэр хайаан да быыбар ыытыллыахтаах. Сорох эспиэр “тоҕустан элбэх улуус баһылыгын талыахтара, билигин түмүк оҥоһуллуоҕа” диэн сылыктыыр. “Улуус баһылыктара соччо уларыйыахтара суоҕа, билигин Ил Дархан кинилэри ыҥыртаан кэпсэтэр, чопчу көрөр-истэр уонна кыттарга “добуруо” биэрэр, онон сотору кэминэн чуолкайданыа”, – дииллэр. Маны таһынан 21 оройуон Сэбиэтин дьокутааттарын талыахтара итиэннэ биир улахан быыбар – Дьокуускай куорат Дууматын талыахтара. Итиэннэ 5-6 нэһилиэккэ, куоракка дьокутааттары талыахтара. Куорат Дууматын Бэрэссэдээтэлэ Альберт Семёновы “Ил Түмэҥҥэ турунар” диэн эппиттэрэ ыраатта, ол эрээри соторутааҕыта пресс-кэмпириэнсийэтин кэмигэр “Ил Түмэҥҥэ туруммаппын, Куорат Дууматыгар салгыы киирсиэм” диэн турар.
Быыбарга кыттыы
Быйыл быыбардарга кыттыы 50 бырыһыантан улаатыа, 60-ҥа тиийиэ дииллэр. Үгэс курдук бырамыысыланнастаах улуустарга быыбардарга кыттыы син биир улаханнык эбиллиэ суоҕа диэн сылык баар. Арай административнай ресурса кымньыытынан бүддьүөт, бырамыысыланнас тэрилтэлэрэ тахсыахтара дииллэр.
Өскөтүн 2018 сыллаахха буолбут быыбардарга куорат быыбардааччыта 6 бүлүтүөнү толорбут эбит буоллаҕына, быйыл Ил Дархан бүлүтүөнүн, Ил Түмэҥҥэ биир мандааттаах уонна баартыйа испииһэгинэн Куорат Дууматыгар биир мандааттаах уонна баартыйа бүлүтүөнүн – барыта 5 бүлүтүөнү тутуоҕа.
Туох да диэбит иһин, аны күһүн тыҥааһыннаах быыбардар буолаары тураллар. Билиҥҥиттэн онно бэлэмнэнии күүһүрдэ. Дьэ, мантан инньэ балаһыанньа өссө тыҥаан, күүркэйэн иһиэҕэ. Ол хаамыытын кыраҕытык кэтиибит...
Дмитрий ИВАНОВ.
