Төрөппүт сугулааныттан санаалар

Оҕо сүрэҕинэн сэрэйэр

Бары да саҥа уонна сонун ньымалары, үөрэҕи көрдүүр кэммитигэр "Төрөппүт сугулаана" диэн иитэр эйгэни сахатытыыга  хас да холбоһук кыттыгастаах бэрт сэргэх икки күннээх тэрээһин буолан ааста.

Төрөппүт (ийэ, аҕа, эбээ, эһээ) билиҥҥи кэмҥэ бэйэтигэр хайыһан, кырдьыга да тугу тобулар, хантан хайдах саҕалыыр, кими батыһар, туох үчүгэй баарын билиэн баҕарар кэмигэр бу курдук сүбэ-соргу, кэпсэтэр, ырытыһар уонна санаа атастаһар түһүлгэлэр тэриллэллэрэ саамай оруннаах.

Сүрүн тэрийээччилэринэн СӨ Үөрэҕин уонна билимин министиэристибэтэ, “Ийэ тыл кэскилэ”, “Күөрэгэй”, Олоҥхо Ассоциацията, “Ааҕар Саха сирэ” уопсастыбаннай тэрилтэлэр, Н.К. уонна А.Г. Чирээйэптэр ааттарынан Дьокуускай куорат национальнай гимназиятын сомоҕо күүһэ буолла.

Күндү ааҕааччы, бу сырыыга мин ордук төрөппүт быһыытынан бу тэрээһинтэн тугу иҥэриммиппин, ол кэннэ туох санаалары ылыммыппын үллэстиэм диэн бу суруйа олоробун.

Тэрээһин пленарнай мунньахтаах. “Ийэ тыл кэскилэ” өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһын салайааччыта Вилюяна Никитина инники соруктары, ааспыт кэми уонна билиҥҥи кэми силбии тутан сахалыы эйгэни тэрийии үлэтин туһунан сырдатта. Ол кэннэ бу курдук этиилээх бас дьоммутун иһиттибит. 

Туохха болҕомтону уурар ордугуй?

Еремей Константинович Чиряев, норуот педагогикатын ассоциациятын салайааччыта:

—Бастатан туран, оҕо доруобуйата аһылыктан тутулуктаах. Ол аата төрөппүт улахан болҕомтотун манна уурара тоҕоостоох. Аһылык—бу доруобуйа, уһун кэмҥэ олоруубут бэлиэтэ.

Хас оҕо үөрэҕэр кэлэригэр дьиэтигэр итии аһы аһаан кэлэрий ? Улахан дьон үксүбүт сарсыардааҥҥы кофе диэҥҥэ көстүбүт. Оскуола иһинэн төрөппүккэ ыйытыктары ыытыахха, чинчийиэххэ. Оҕолорбутун үчүгэй аһылыгынан, бэйэбит оҥорон таһаарбыт бородууксуйабытынан аһатары тэрийиэххэ, күннэтэ.

Иккиһинэн, төрөппүт оҕотун кытта бииргэ буолуута. Ас астаан, сир аһын хомуйан, оҕуруокка-окко, уһанан, иистэнэн—үлэни бииргэ тутан.

Үсүһүнэн—Айан диэн баар. Эппиппит курдук от оттооһунугар, мас хайытыытыгар, айылҕаҕа хонуктаах сырыылар, экспедициялары тэрийиибит буолар. Онно бэйэтин көрүнэ үөрэниэхтээх, сэрэхтээх буоларга, айылҕаҕа сыһыанын, ситимин олохтуур—төрөппүтүн кытта.

Салгыы—“Ийэ үөрэҕэ” диэн баарын уруккуттан билэбит. Онно Ороһуларга бэрт элбэх тэрээһин ыытыллар. Бу төрөппүт бэйэтин сыаналаныыта. Уонна эдэр киһи бэйэтин Ийэтин туһунан кэпсиирэ ордук суолталаах.

Бэсиһинэн, ФГОСТ чаастарын маныаха хайдах туһанабытый? Манна сүбэлэһиэххэ, тугу ханнык предмеккэ киллэрэри. Табыллар суол буолуон сөп. Холобурга диэн, 1-6-с кылаастарга “Төрүт култуура” уруогар дьон олоҕор-дьаһаҕар, дьон бэйэ икки ардыгар  сыһыаннаһыыларыгар сөптөөх уруоктары элбэтиэххэ.

Оҕолору кытта дьарыктары ис хоһооннуохха, дириҥник уонна киэҥник көрөн. Илим баайыыта, таҥаһы таҥастааһын, миэбэли өрөмүөннээһиҥҥэ тиийэ.

Владимир Шиндикеевич Ю, "Айыы кыһатын" Аҕа түмсүүтүн салайааччыта:

—Куйаар ( гаджет) ситимиттэн оҕолорбутун хайдах харыстыыбыт. Манна саамай улахан болҕомтобутун ууруохтаахпыт дии саныыбын. Хааччахтары киллэрэн дуу, сөптөөх үлэни тэрийэрбит буоллар, биирдик тэҥитэн ыытар курдук.

Биһиги кыһабытыгар оҕолорбутун иитиигэ бары өттүттэн ситимнэһэр сөптөөх программалаахпыт. Сылы эргиччи үлэлиибит, ордук “Аҕа” түмсүүтэ манна улахан түмэр уонна тэрийэр оруоллаах. Сайыҥҥы лааҕырдары тэрийэбит, ол оҕолорбутугар элбэх үөрэҕи биэрэр. “Мандар лааҕыра”, ытык-кэрэ сирдэринэн айан, уус, иис дьарыктарын этэ да барбаппыт. Ол барыта баар.

Билигин мин санаабар, Киһилии Киһини  (человечные люди)  иитиэхтээхпит. Эр киһи бу сирдээҕи олоххо оруолун үрдүктүк тутан туран. Биһиги куйаар тутулугун билэбит, үс бүк өрдөк турабыт.  Маныаха “Уолу уоллуу” көрөн  иитиибит тахсан кэлэр. Онон, хас биирдии гимназияҕа да буоллун, оскуолаҕа Аҕа түмсүүлэрин үлэтин күүһүрдүөххэ.

Педагогическай наука кандидата, профессор  Галина Семеновна Попова-Санаайа:

— Оҕо бэйэтэ сайдар эйгэтин сөптөөхтүк тэрийии (бэйэтэ булунар, дьаһанар) диэҥҥэ болҕомтону уурар кэммит. Онуоха билигин ис хоһооммутугар арыычча таһынан сылдьабыт. Бэйэ сайдарын инники күөҥҥэ тутар ордук дьайыылаах буолар. Айах ииттэр култууратын иитиэхтээхпит. Толкуй уонна дьарык эйгэтэ диэн баар буолуохтаах.

Сыһыан эйгэтэ ( педагогика сотрудничества) —бу эмиэ биир ураты салаа быһыытынан тардыллыахтаах. Маны олохтуохха , киллэриэххэ, инники күөҥҥэ таһаарыахха. Эбээ, Эһээ түмсүүлэрэ, Ийэ, Аҕа түмсүүлэрэ кыттыстыннар уонна  “Эркээйи эргииринэн” үлэлиэхтэрин сөп. Барыта “Ыал олоҕор” олоҕурабыт.

Оҕолорбутугар доҕордуу сыһыаны, эрэнсэр буолуу култууратын иҥэриэххэ, “Бүтүн Киһи буолбуут” диэн этэр буоллахпытына , дьэ ол аата үлэбит түмүгэ биллибит. 

Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй дириэктэрэ Иван Иванович Шамаев:

— Маннык диэн баар, отой сотуу диэн буолбатах, урукку сиэр-майгы киэбиттэн (стереотипы) тахсыахха наада. Эһигини төрөппүттэри манна агитациялыыр , сахалыы саҥарыҥ диэн үөрэтэр тутах, олус үчүгэйдик бу наадалааҕын билэн олороҕут. Арай, улуустан, нэһилиэктэртэн кэлбит ийэлэр, аҕалар, эбээлэр, эһээлэр толкуйга түһэбит—хайдах бу үлэни тэрийиэххэ сөбүй диэн.

Биири холобурдаан көрүүм эрэ, биһиги оскуола хайдаҕый диэн.

Лиссиэйбитигэр киириигэ  X-XI кылаастарга өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ылабыт, онно араас оҕолор кэлэллэр. Саха эрээри нууччалыы саҥарааччы элбэх.  Үөрэх ирдэбилинэн бу кылааска литератураҕа 2 чааһы үөрэтэбит. V кылааска 2 чаас тыла, 1 чааһа литература, оттон IX 2 чаас тыл уонна 3 чаас литература. Аны маннык, 5-6-7-8 -с кылааска бары сахалыы билэллэр, ол гынан баран нуччалыы кэпсэтэллэр. Тоҕо манныгый диэн кэпсэтэбит. Ол туһунан мин А.Г уонна Н.К Чирээйэптэр ааттарынан Дьокуускай куорат национальнай гимназиятыгар ыытыллар кэпсэтиһиигэ төрөппүттэргэ этэн көрүөм.

Ол түгэх өйү кытта ситимнээх ( подсознание) ...

Өрөспүүбүлүкэтээҕи Төрөппүт сугулаанын тэрийсэргэ саамай өйөбүл буолааччы— А.Г уонна Н.К Чирээйэптэр ааттарынан Дьокуускай куорат национальнай гимназията. Дириэктэр—Валентина Семеновна Пермякова, төрөппүт кэмититэтин салайааччыта —Вилюяна Николаевна Никитина буолаллар.

Улуустартан быыстапкаҕа анаан бэйэлэрин үлэлэрин көрдөрө бэрт элбэх кыттааччы кэлбит, оҕо айдарыгар анаммыт араас эгэлгэ остуол оонньуута тэлгэннэ, дьиэ кэргэн дьарыгар анаммыт кэрэ көстүүлэр ураты истиҥ тыыны эптилэр—эйгэни олохтоотулар.

Түмүккэ бастыҥнары бу курдук ааттаталаатылар: Уус Алдан Баатаҕай, Бэйдиҥэ, Мындааба  оҕо уһуйааннара. Чыпчаал бирииһи “Сулусчаан” (Амма), “Туллукчаан” (Маҕарас, Горнай) уһуйааннара ыллылар. Нэһилиэк бүттүүн хабыллан биир ситимнээхтик бары эйгэҕэ олоҕуран үлэлиир  “Дьөһүөл” бырайыак (Н.Неустроев аатынан Бэдьимэ оскуолата, Мэҥэ Хаҥалас) эмиэ биир бастыҥынан ааттанна.

Биири саамай биһирээбитим диэн, бу сырыыга уруккуттан атына диэн  аныгы ньымаларынан, аныгылыы көрөн, аныгытытан иитии көрүҥнэрэ хайдаҕый диэн буолла. Маныаха билигин  бу эйгэни иилии тутан “Күөрэгэйдэр” олус бэркэ үлэлииллэр .

Иккис күҥҥэ төрөппүккэ аналлаах “Аныгы кэм сатабылларын сахалыы тиэрдэбит” диэн маастар-кылааһыгар гимназия үлэһиттэрэ  "Кэскиллээх төрөппүт кэмитиэтэ" (саҥа бырайыак технологиятын) ыыппыт бөлөхтөрүнэн үлэтигэр иитии эйгэтигэр саҥа сүүрээннэрбитин барытын киллэрдибит, оонньоон, өйбүтүн сынньан толкуйдаан, тобулан таһаардыбыт. Бырайыактарбытын көмүскээтибит.  Бу тэрээһин биир сүрүн уратытынан бары бииргэ диэн буоллубут. Бөлөҕүнэн үлэни гимназия педагога Айталина Петровна Иванова иилээн салайан  ыытта.

Төрөппүт сугулааныгар бэрт элбэх ийэ, аҕа, эбээ, эһээ сырытта, ол харахха быраҕыллар. Бэйэтигэр тугу эрэ көрдөөбүтүн, биһирии көрбүтүн булла дии саныыбыт.

СӨ Үөрэҕин уонна билимин миниистирин бастакы солбуйааччыта А.П.Аргунова бэйэтинэн кэлэн көрөн-истэн, түмүккэ тэрийээччилэргэ анаан барҕа тылларын эттэ. Кэпсэтии түһүлгэтигэр СӨ Ил Дархан А.С.Николаев ийэтэ

Үөһээ Бүлүү бочуоттаах олохтооҕо, СӨ уонна Россия үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ Тамара Сергеевна Николаева кытынна, ийэлэри , аҕалары кытта бииргэ буолла.

Кэпсэтии түһүлгэлэрэ бу курдук бардылар.

«Аныгы кэм сатабылларын сахалыы тиэрдэбит»

Маастар-кылаастар манныктар.

Хас биирдии маастар-кылааһы ыыппыт дьон— билиҥҥи Кэм дьоно,

бэйэлэрэ төрөппүттэр. Сахатытыыга, ыал эйгэтигэр иитэр ньымалары тобула сатыыр ыра санаалаах дьон. Тэрээһин кэннэ маннык ис сүрэхтэн тардыллыбыт сурук баар (отзыв). 

“Бүгүҥҥү төрөппүт сугулааныгар хас да сиринэн маастар-кылаастар ыытылыннылар. Барыта олус наадалаах, туһалаах тиэмэлэр.

Ол эрээри, бары биир бириэмэҕэ ыытыллар буолан, бэйэм уол оҕолоох буоламмын, “Барҕа уһуйаан: уол оҕону сахалыы иитии" диэн Дорҕоон Дохсун ыыппыт дьарыгар сырыттым, көрдүм-иһиттим.

Олус интэриэһинэйдик кэпсиир, сахалыы санаалаах, киэҥ көрүүлээх, дириҥ толкуйдаах эдэр киһи эбит.

Тэрис уо.д.а.биллэр дьон үлэлэригэр олоҕуран “Барҕа” диэн уол оҕону төрүт угэһинэн иитиигэ анал программатынан үлэлиирин наһаа сэргээтибит.

1. Төрүт тылтан саҕалаан дьарыктыыр (бэйэлэрин туһунан уо.д.а.топик-стайл, олоҥхону күн аайы хастыы эмит строканы илиилэринэн суруйтарар )

2. Каллиграфия (А4 кумааҕыга көнө сурааһыны тардыы уо.д.а)

3.Сурук үөрэҕэ

4. Эт-сиин ("Сарыал хамсаныыта”, “Хотуур хоһууна" курдук дьарыктар).

Үлэтигэр араас ньымалары туттар эбит. Оҕо төһө  бириэмэ гаджетка олорор да, соччо бириэмэни үөрэнэригэр, сайдарыгар ыытыахтаах диэн олоҥхону  уһултарар. 3,7,9 төгүл  диэни туттабын диир. Бу сахаҕа олус дириҥ суолталаах бэлиэ-сыыппаралар.

Ити курдук, бу дьарыктар кырдьыга да хас биирдии төрөппүккэ элбэх туһаны аҕалла диэн үөрэбин. Тэрийээччилэргэ махтанабын, инникитин да бу курдук тэрээһиннэр ыытыллаллара буоллар.

ИЙЭ.

Оттон биһиги гимназиябыт үлэһиттэрэ бэйэбит эйгэбит быыһын арыйан иитэр, үөрэтэр үлэбитин сырдаттыбыт, “Сатабыл” диэн дьыл эргииринэн үгэстэри батыһан ыытар бырайыактарбытын кэпсээтибит. Онтон биир саамай сэргээбиттэрэ—үөрэнээччи статуһун, ол эбэтэр таһымын көрдөрүүтүн шкалаларынан таһаарыыбытын биһирээтилэр. Ол бастатан туран, үөрэнээччи бэрээдэктээх буолуутун сааһылыыр.

Бу икки күн устата олус элбэх ыалдьыт кэлэн барда, бэтэрээн учууталларбыт, гимназия бастакы саҕаланыытыгар өй-санаа өттүнэн күүс-көмө, бөҕө тирэх  буолбут күндү дьоммут. Валентина Семеновна барыларын олус истиҥник сахалыы сиэринэн көрсөн, кэпсэтэн, биир өттүнэн көлүөнэни ситимниир курдук эйгэ тэрилиннэ.

Күндү ааҕааччы, аныгыскы сырыыга биирдиилээн маастар кылаастары сырдатыахпыт диэн эрэннэрэбит.

Сугулаан түмүгүнэн , бары биир санааҕа кэллибит уонна сылга биирдэ өрөспүүбүлүкэбит улуустарынан ыытах буолан бары сүбэлэстибит.

Онон, эһиил баччаларга Мэҥэ Хаҥаласка бу курдук түһүлгэлиэхпит.

Төрөөбүт тыл—сахалыы иитии—ыал, ол тула Олох үөрэҕэ.