“Прометей” түөлбэҕэ тутуллубут улахан саҥа оскуоланы “сахалыы эйгэлиэххэ” диэн туруорсуу бара турарын билэр буолуохтааххыт. Бу түөлбэҕэ анаан-минээн ыйытык ыытыллыбыта. Манна үксэ саха ыала, үксүлэрэ улуустартан көһөн кэлбит эдэр төрөппүттэр олороллор. Саха дьоно олорор түөлбэтигэр тутуллубут оскуола эмиэ “тоҥ” эйгэлээх, киһи кута-сүрэ тохтообот маассабай оскуолатыгар кубулуйар кутталлаах.
Быыбар иннинээҕи эрэннэрии дуо?
Ийэ тылбыт сүтэр-симэлийэр куттала тирээбит кэмигэр үөрэх салалтата “төрөөбүт тылы билии төрөппүттэн эрэ тутулуктаах” дии олороро, уопсастыбаннас этиитин өйөөбөтө, дьэ, дьикти! Бу үлүгэр сийиэс ыытыллыбытын, элбэх этиллибитин, туох эрэ уруккуттан олоҕурбут да, сонун саҥа да быһаарыы ылылла сатыыр, төрөөбүт тылы хайа сатанарынан өйүүр, харыстыыр, онуоха оскуола биир инники миэстэҕэ сылдьарын туһунан этиллэр кэмигэр ону утара олорор, истибэт буолар диэн тугуй?! Өйдөнөр буолбатах дуо ийэ тылларын олох билбэт эдэр төрөппүттэр оҕолорун эмиэ оннук иитэн таһаарыахтара диэн?
Бары да өйдүүргүт буолуо, соторутааҕыта Ил Дархан Айсен Николаев Ил Түмэҥҥэ Туһаайыы этиитигэр киин куоракка тутуллар оскуолалартан биир оскуола булгуччу сахалыы оскуола буолуоҕа диэбитин. Ханнык оскуола туһунан этиллибитэ өйдөммөт да буоллар, биһигини саамай үөрдүбүт ол этэ. Үрдүкү салайааччыбыт этиитэ туох да ыйааһына суох буолан тахсар дуо? Эбэтэр, били, мээр быыбарыгар мээргэ хандьыдаат Евгений Григорьев ““Прометей” оскуолата сахалыы буолуоҕа” диэн эрэннэрэн, уруй-айхал буолбутун курдук, быыбар иннинээҕи эрэннэрии эрэ буолар дуу?
Тоҕо “сахалыы үөрэтэр” да буолбатах, “сахалыы эйгэлээх” (ол аата, нууччалыы кылаастардаах эрээри, эйгэтэ сахалыы) оскуоланы тэрийии булгуччу маннык охсуһуунан доҕуһуолланыахтааҕый? Хаһан эмэ маннык киирсии бүтүө дуо? Бу кэннигэр туох турарый – “идеологическай” сэрэхэдийии, “сепаратистыы” быһыыга-майгыга буруйдуохтара диэн аһаҕас куттал, эбэтэр, ситэ-хото өйдөөбөт буолуу эбэтэр олох “тоҥ” өй-санаа, таһым-мэйии?
Сайаапканы эрэ учуоттуохпут
Тохсунньуга уопсастыбаннас, төрөппүттэр “Прометей” түөлбэ саҥа тутуллубут оскуолатын дириэктэрин э.т. Мария Леонидовна Прокопьеваны кытта көрсүһүүлэригэр кини олунньуга оскуоланы чопчу бу түөлбэҕэ сыһыарыы туһунан бирикээс тахсыахтаах диэбитэ. Оскуола бырайыактаммыт кыаҕа 990 миэстэ, оттон биһиги 1300 миэстэни оросчуоттуубут диэбитэ, ол эрээри ону “комплектование” көрдөрүөҕэ диэн турар. Муус устар 1 күнүттэн регламент быһыытынан, бастакы кылаас үөрэнээччилэрин суруйуу ыытыллыаҕа диэбитэ. Уопсайа, 6 маҥнайгы кылаас аһыллыахтаах эбит. Дириэктэр “онно төрөппүт сайаапката булгуччу учуоттаныаҕа” диэбитэ.
Ол эбэтэр, хаһан да буоларын курдук, эппиэт бэлэм – “төрөппүт бэйэтэ билиэ”, “төрөппүт бэйэтэ талыа”, “биһиги ону учуоттаабат буолар кыахпыт суох” уо.д.а. Биллэн турар, били, “Айыы Кыһатыгар” тахсыбыт айдаан хатыланыан ким баҕарыай! Буолаары буолан, быыбар иннинэ! Оттон ипэтиэкэҕэ, кирэдьииккэ ыктарбыт, хастыы да үлэҕэ сүүрэ сылдьар, кыһалҕаҕа баттаппыт төрөппүттэр төрөөбүт тыл эрэ, туох эрэ, ол туһунан саныахтара дуо? Чэпчэки суолу батыһаллара өйдөнөр буоллаҕа... Чэ сөп, онон оскуола “сахалыы үөрэтэр кылаастар сайаапканан тэриллэллэрэ” да махтал курдук буолар эбит.
Бу иннинэ кини оскуола профильнай хайысхата – ол аата, оҕолору идэҕэ туһаайар хайысхата диэххэ сөбө дуу – мэдиссиинэ, матымаатыка, информатика буолуо диэбитэ. Арааһа, сахалыы үөрэтии-иитии онуоха мэһэй эрэ буолуоҕа диэн санаалаах быһыылаах. Оттон ону сахалыы атын оскуолалар холобурдара туора сотор буолбатах дуо? Бастакы физмат-оскуолалар Саха сиригэр чуо тыа сиригэр тэриллибиттэрэ дии.
Оччотугар?
Оччотугар, үөрэтии-иитии бырассыаһын атыннык тэрийэр кыах эмиэ баар диэн санаалах “Ийэ тыл кэскилэ” уопсастыбаннай түмсүү салайааччыта Вилюяна Никитина эппититтэн быһа тардан аҕалабыт:
– Бу оскуоланы биһиги бүүс-бүтүннүү сахалыы буоллун диэбэппит. Нууччалыы эрэ билэр оҕолору хайдах да сахалыы үөрэппэт буоллаҕыҥ. Манна анаан-минээн ыыппыт чинчийиибитигэр көстөрүнэн, бу түөлбэҕэ улуустартан көһөн кэлбит дьон олороллор. Ол дьонтон сорохторо, саха тылын биридимиэт эрэ быһыытынан үөрэтэр кылааска биэриэхпит этэ диэбиттэр. Тоҕо оннук дииллэрин быһаарыахха сөп. Тыаҕа сылдьан, оннук кыһалҕа баарын өйдөөбөттөр, кинилэр төрөөбүт тылларын биридимиэт эрэ быһыытынан үөрэппит оҕолоро куоракка “нуучча” буолан хаалалларын билбэттэр. Биһиги булгуччу “саха эбэтэр нуучча буолар” эбэтэр “ханнык эрэ омук куһаҕан” эҥин диэбэппит – киһи икки тыллаах буолуохтаах, оттон саамай сүрүнэ, төрөөбүт тылын билэр оҕо икки тылынан толкуйдуур буолара. Икки тылынан санаатын толору этэр буолара. Икки тылынан толкуйдуур ньыманы баһылыыра. Бу баар – саамай үчүгэйэ.
Билиҥҥи сахалыы үөрэтии хайдаҕын элбэх төрөппүт билбэт, онон маны эмиэ быһаарар наада. Сахалыы иитии-үөрэтии диэн холобур, ЯГНГ-га хайдаҕый? Онно сахалыы учуобунньуктар алын эрэ сүһүөххэ бааллар, сахалыы учуобунньугунан “Тулалыыр эйгэни” уонна “Ахсааны” үөрэтэллэр. Орто кылаастарга үөрэтии барыта нууччалыы учуобунньугунан барар, ол эрээри сахалыы быһаарыы баар буолуон сөп. Онон саамай сүрүнэ – иитии, төрүт үгэстэргэ, төрүт култуураҕа сигэнэн, оҕоҕо бэйэтин кыаҕын арыйар кыаҕы биэрии. Онуоха оскуолаҕа төрөөбүт тыллаах иитэр эйгэ баара – ол буолуо этэ, бэртээхэй ньыма. Онон төрөппүттэргэ сахалыы иитии-үөрэтии туох суолталааҕын быһаара сатыахха. Саха тылын нэдиэлэҕэ биирдэ-иккитэ биридимиэт эрэ быһыытынан үөрэппит оҕо саха буолан тахсыбат, кини тус санаатын кыайан эппэт. Эйгэтин тэрийэр, сахалыы тыынныыр наада.
Өскө ыччаппыт сайдыылаах буолуон баҕарар буоллахпытына, сахалыы саҥарыыны, сахалыы үөрэтиини, сахалыы иитиини туруорсуохтаахпыт. Төрөппүттэр сахалыы үөрэттэриэхтэрин баҕарар буоллахтарына, тиһэҕэр диэри “сахалыы” диэн туруорсуохтарын наада. Туруорсуу суох буолла да, ити барыта тохтоон, сойон хаалар. Ол иһин эһиги “сахалыы иитиигэ-үөрэтиигэ баҕарабыт” диэн ирдиэхтээххит уонна ону көрдөрүөхтээххит.
Саха оскуолата – төрөппүт ситиһиитэ
Хамаганов Пурбо уола Түмэн диэн төрөппүт санаатын эппитэ болҕомтону тарта:
– Мин үөрэхпин бүтэрэн кэлиэхпиттэн бу маннык туруорсуулаах мунньахтары өйдүүбүн. Оҕолорум “Айыы Кыһатыгар” киирэллэригэр араас мунньах, көрсүһүү, тойоттору кытта киирсии бөҕө буолара. Кэлин түмүк оҥордоҕум дии. “Айыы Кыһата” – наһаа үчүгэй оскуола. Бу сэбиэскэй кэннинээҕи кэмҥэ сытыырхайбыт кыһалҕалар түмүллэн-түмүллэн, төрөппүттэр хамсааһыннарынан, кинилэр туруорсууларынан ситиһиллибит оскуола диэххэ сөп. Сахалыы тыыннаах кэнсиэпсийэ суруллубута. “Айыы Кыһата” үлэлии турдар да, билигин да ситэ быһаарылла илик кыһалҕа, араас ыйытыы баар диэххэ сөп. Онон “саха оскуолатын астыбыт да, барыта быһаарылынна” диир кыаллыбат.
Төрөппүт хас күн, хас мүнүүтэ аайы үлэлиэхтээх. Ити 2013 сыллаахха оҕобун киллэрэн баран, Аҕа түмсүүтүн тэрийбиппит, Николай Андреев диэн Ньурбаттан төрүттээх үтүө санаалаах учуутал баара. Көрүдүөргэ муста-муста аҕа түмсүүтүн тэрийэммит, мунньах, кэпсэтии бөҕөтүн ыытарбыт. Ол баччааҥҥа диэри үлэлиир, оскуола үлэтигэр биир сүрүн оруоллаах. Дьэ, онно итэҕэйбитим: төрөппүт оскуола олоҕор кыттыһара олус суолталааҕын. Учууталга эрэ найылыыр наадата суох. Бырагыраамаҕа найылыыр наадата суох. Үөрэҕинэн эрэ ол ситиһиллибэт. Саха оскуолатын астыбыт диэн баран, ыһыктан хаалар – сыыһа.
Бэйэм Майаҕа саха тылын биридимиэт эрэ быһыытынан үөрэтэр оскуоланы бүтэрбитим. Саха буоларбын Москубаҕа барбыппар “узкоглазый” диэбиттэригэр өйдөөбүтүм. Онон киһи оскуолаҕа киирдэ да, ону өйдүүр диэн сыыһа. Кини син биир киирдэҕинэ-таҕыстаҕына, эрэйдэнэн-буруйданан, түһэн-тахсан, кэннигэ тэбиллэн, баҕар, үөҕүллэн да, сахата уһуктар.
Саха эйгэтин дьиэ кэргэммэр үөскэтэр инниттэн ааппын кытта уларыппытым. Аат-суол диэн баар эбит суолу торумнуур. Урут Баишев Женя диэн эбит буоллахпына, билигин Хамаганов Пурбо уола Түмэн диэн буолабын. Төһөлөөх Женя баарый, аан ийэ дойдуга! Оттон Түмэн соҕотохпун. Бу ааппыттан кыбыстыбаппын. Оҕолорбун эмиэ барыларын сахалыы ааттаабытым. Оччолорго сокуон суоҕа, кэлин сокуон киирдэ. Онон ааттан эйгэ саҕаланар эбит диэн эмиэ өйдүүр наада. Өскө оҕолорбутун саха гынан иитиэхпитин баҕарар буоллахпытына, бастаан бэйэбит саха буолуохпутун наада диэн этэбин. Ааттыын-суоллуун. Аат баар буоллаҕына, суолуҥ эмиэ тобуллар. Онон куттанымыахха.
Дириэктэр эттэ дии: “Арассыыйа Федерациятыгар олоробут, интэриэһин көмүскүүбүт диэн. Оннук, систиэмэ мэлдьи баар буолуоҕа, соҥнообутун соҥнуу туруоҕа. Үөрэх баарын тухары, бэйэтин сокуонунан үөрэтэри ирдиэҕэ. Онуоха биһиги испитигэр саха буолуохтаахпыт, таска буолбатах. Бэйэбититтэн саҕалыахтаахпыт.
Тоҕо мэһэйдиэй?
“Прометей” оскуолатын, истибиппит курдук, ураты хайысхалаах оскуола буолуоҕа диэн, дириэктэр киэн тутта эттэ. Оттон оскуола ол үлэтигэр, мэдиссиинэҕэ, IT хайысхатыгар саха тыла хайдах даҕаны мэһэйдээбэт ээ! Саха оҕолоро ити эйгэҕэ хайдах кудук ситиһиилэнэ сылдьалларын көрө сылдьабыт дии! Икки тыллаах, эргиччи иитиилээх оҕо туохха барытыгар ситиһиилээх буолара, ама, сымыйа дуо? Үөрэх салайааччылара итинтэн тоҕо куттаналларый? Дириэктэр Мария Леонидовна омук буоларга төрөөбүт тылы билии оруолун өйдөөн, бэлиэтээн туран, төрөппүт сэбиэтин кытта ыкса үлэлиииргэ бэлэмин биллэрбитэ, сотору көрсүһүөхпүт диэбитэ эрэли үөскэтэр. Онон төрөппүттэр күүскэ үлэлиэхтэрин наада.
Саҥа солбуйааччы ананан эрэр
Бу бүгүн Үөһэ Бүлүү үөрэҕин управлениета Спиридон Борбуев телеграмыгар сонун тахсыбыт: “Өр сылларга Үөһээ Бүлүү үөрэҕириитин сайыннарыыга сүҥкэн кылаатын киллэрбит, педагогическай билим хандьыдаата, Монголия Билимҥэ акадьыамыйатын акадьыамыга, араас сылга учууталынан, дириэктэринэн, үөрэх салаататын салайааччытынан, солбуйааччытынан үлэлээбит Олег Егорович Филиппов өрөспүүбүлүкэ саамай улахан оскуолатыгар, Дьокуускай куоракка “Прометей” түөлбэтигэр саҥа арыллыбыт оскуолаҕа дириэктэри солбуйааччынан ыҥырыллан көстө”, – диэн.
Ол эрээри Олег Филипповтан тугу эмэ ыйытар-хайыыр кыаллыбата. Онон саҥа ананан эрэр солбуйааччыттан эмиэ элбэх тутулуктааҕын өйдөөн туран, кинини кытта кэпсэтиини күүтэбит.
Дьэ, онон, арааһа, син туох эрэ хамсааһын тахсаары гынна дуу дииргэ тиийэҕин. Муус устарга оҕолору маҥнайгы кылааска суруйуу саҕаланаары турар. Төрөппүттэр, эһигиттэн оҕоҕут дьылҕата эрэ буолбакка, норуоккут дьылҕата тутулуктаах диэн өйдөөн туран, итиннэ эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһаргытыгар ыҥырабыт! “Прометей” түөлбэ оскуолатын, атын тутуллаары турар оскуолалар инникилэрин кэтээн көрөн, сырдата туруохпут.
Нина ГЕРАСИМОВА.
