Тохсунньу 13 күнэ – Арассыыйаҕа Бэчээт күнэ. Онтон сиэттэрэн, хаһыаппыт бү нүөмэригэр “Кыым” хаһыат успуорка, этнографияҕа, устуоруйаҕа, саха былыргытын билиигэ идэтийбит суруналыыһа Федор Федорович Рахлеевы кытта кэпсэтиини таһаарабыт.
Даҕатан эттэххэ, кини бу күннэргэ “Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх суруналыыһа” үрдүк аатын ылла! Саамай сиэрдээхтик! Ону эҕэрдэлииргэ “Кыым” хаһыат ааҕааччылара бары кыттыһалларын саарбахтаабаппыт...
– Федор, Бэчээт күнэ чугаһаабытынан, быһаччы суруналыыстыкаҕа сыһыаннаах кэпсэтиибитин саҕалыахха. Хаһыакка бастакы матырыйаалыҥ хаһан тахсыбытай?
– Бастакы матырыйаал диэ... Бээ, ити хаһыакка бастаан үлэлии киирэрбэр буолбатах этэ. Бастакы матырыйаалым 1977 дуу, 1978 дуу сыллаахха бэчээттэммит эбит. Саас, ыам ыйыгар 7-с кылааһы бүтэрэрим саҕана быһыылааҕа. Биир үтүө күн дьиэбэр ороҥҥо тиэрэ түһэн, саҥа кэлбит “Бэлэм буолу” ааҕа сыппытым. Ол сытан хараҕым “Федя Рахлеев, Бордоҥ орто оскуолатын VII кылааһын үөрэнээччитэ” диэн илии баттааһыҥҥа хатана түспүтэ. Уокка оҕустарбыттыы ороммуттан тура эккирээбитим. Бастакы санаам: “Тыый, мин ааппыттан ким хаһыакка суруйбутуй?!” – диэн соһуйуу-өмүрүү этэ. Онтон, уоскуйан, ол матырыйаалы дьэ наҕылыччы аахпытым. Саас аайы үтүө үгэс быһыытынан ыытыллар Бордоҥ оскуолатын туризмҥа слетун туһунан суруйуу этэ. Бэйэлээх бэйэм суруйуум. “Бэлэм буолга” саха тылын учуутала Николай Гаврильевич Алексеев ыыппыт этэ. Билигин Мииринэйгэ олорор, үлэлиир суруналыыс Станислав Алексеев аҕата.
– Бастакы үлэлээбит хаһыатыҥ “Сунтаар сонуннара” буоллаҕа дии?
– Оннук. Хаһыакка үлэлии киириим этнографияны кытта быһаччы сыһыаннаах. Университет I кууруһуттан, оччолорго устуоруйа билимин хандьыдаата Анатолий Игнатьевич Гоголев салайар “Этнография” куруһуогар дьарыктаммытым. Сайын аайы кини салайар этнография-археология эспэдииссийэлэригэр сылдьыбытым (барыта түөрт төгүл). Ардыгар: “Атын оҕолор курдук устудьуоннар тутар этэрээттэригэр киирбит киһи-и-и”, – диэн санаа охсуллара. Ол эрээри “саҥаны, сонуну булбут киһи” диэн санаа баһыйа тутара. Дьупулуоммун, биллэн турар, этнография тиэмэтигэр көмүскээбитим. Онон, бэйэбин этнограбынан ааҕынабын.
Баҕарбытым буоллар, ити да хайысхаҕа үлэлиэм эбитэ буолуо. 1993 с. үүнүүтүгэр этнографтар Екатерина Романова уонна Розалия Бравина университекка лабараанынан ыҥыра сылдьыбыттара. “Салгыы суолу-ииһи тобулуоҥ”, – диэн туран. Онно барарым, кэккэ төрүөттэринэн, кыаллыбатаҕа.
1994 с. үөрэх управлениетыгар үлэлии сылдьан улуус хаһыатыгар матырыйаал суруйбутум. Онтум лоп курдук 1 сыл буолан баран бэчээттэммитэ. Ити – 1995 сыл атырдьах ыйыгар. Ити кэнниттэн сотору буолаат улуус хаһыатын эрэдээктэринэн саҥа анаммыт, “Якутия” хаһыакка үлэлээбит Галина Филиппова уонна суруналыыс Лариса Семенова эрэдээксийэҕэ кэлэ сылдьарбар ыҥырбыттара. Тиийбиппэр: “Хаһыакка үлэлии кэлиэҥ этэ дуо?” – диэн ыйыта тоһуйбуттара. Тута сөбүлэспитим. Ити курдук 1995 сыл алтынньы 1 күнүттэн улуус хаһыатыгар үлэлээн барбытым.
"Сунтаар" сонуннара хаһыат кэлэктиибэ
– Бастаан үлэлииргэр туохтан соһуйа санаабыккыный?
– Оччолорго “үрдүк бэчээт” (высокая печать) этэ. Аны санаатахха, быдан былыргы кэм курдук. Билиҥҥи “сыыппара” үйэтин кытта хайдах да тэҥнээбэккин. Нууччалаатахха – “небо и земля”. Бастаан суруналыыс матырыйаалы кумааҕыга суруйар. Онтон машинисткаҕа бэчээттэтэр. Ол тиэкиһи эппиэттиир сэкирэтээр ааҕан-суоттаан, илиниэйкэнэн уһаты-туора кэмнээн, ордугу-хоһу быһан-отон баран линотиписткаҕа биэрэр. Кини линотип массыынаҕа итини барытын саҥаттан бэчээттиир. Ол бэчээттээбитэ сибиниэс устуруокалар буолан анал иһиккэ кутуллаллар. Ол устуруокалары метранпаж анал араамкаҕа сааһылыыр, эппиэттиир сэкирэтээр былаанын көрө-көрө. Матырыйаал төбөтүн буукубаларын (заголовок) анал каассаттан ылан бэйэтэ таҥар. Буукубалары биирдии-биирдии уурталаан.
Эрэдээксийэ уонна типография биир дьиэҕэ бааллара. Мин иллэҥсийдим да, типография өттүгэр сылдьарбын сөбүлүүрүм. Бэчээтинньик үлэлиирин бастаан көрөн баран, олус сөхпүтүм. “Тыый, бастакы кинигэни бэчээттээбит Иван Федоров кэмиттэн ырааппатах эбиппит дии”, – диэн. Бэчээтинньик хас биирдии хаһыат лииһин илиитинэн тутан-хабан бэчээттиир станокка түһэрэрэ. Ол кэнниттэн эргитэ тутан аны хаһыат аҥаар өттүн бэчээттиирэ. Били метранпаж таҥмыт сүр ыарахан араамкаларын станок валига кыраасканан сотон ылара.
– “Үрдүк бэчээт” да саҕана сыыһалар мүччү туттараллар буоллаҕа?
– Оннук. Хаһыат корректора типография сыаҕыттан тахсыбакка үлэлиирэ. Кини, холобур, сыыһаны буллаҕына – линотипистка биир эрэ буукубаны көннөрбөт, устуруоканы барытын саҥаттан таҥар. Ол таҥарыгар сыыһаны көннөрөн баран, аны атын тылга сыыһыан сөп. Онон, төттөрү-таары бэрэкэйдэнии бөҕө буолара.
– Сыыһа тахсыбыт ханнык түгэнэ ордук өйдөнөн хаалбытай?
– Хаһыат бастакы балаһатыгар: “Маннык оҕонньоттору ааттаталыахха сөп”, – диэн баран, элбэх соҕус киһи аатын, араспаанньатын суруйан кэчигирэппитим. Онтум хаһыакка: “Маннык оҕонньоттору аттаталыахха сөп”, – диэн бэчээттэммит этэ.
70-с сыллар саҥаларыгар тахсыбыт биир түгэни уос номоҕо гынан кэпсииллэрэ. Төлөпүөнүнэн некролог ылбыттар, хаһыакка бэчээттээбиттэр. Сарсыныгар араллаан бөҕө буолбут. Некролог суруллубут киһитэ тыыннаах буолан тахсыбыт. Ол кэнниттэн хас да сылы быһа: “Төлөпүөнүнэн некрологы ылыллыбат!” – диэн кытаанахтык сэрэтэр буолбуттар.
Биир кэмҥэ эрэдээксийэ уонна типография үлэһиттэригэр “диверсия” диэн тыл уос номоҕо буола сылдьыбыта. Туох эмэ табыллыбата, сатаммата да тута: “Диверсия”, – дэһэ түһэрбит. Ол – типография линотип массыыната алдьанан турдаҕына – быыбардыыр ыстаап дьоно кэлэн хаһыытаспыттарыттан сылтаан.
1999 сыл. "Сунтаар сонуннара" хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ
– Хас сыллаахха улуус хаһыатын эрэдээктэринэн буолбуккунуй?
– 1999 с. Бэчээт департаменын дириэктэрэ Филипп Пестряков уонна “Сахаполиграфиздат” генеральнай дириэктэрэ Тит Сивцев (суруйааччы Таллан Бүрэ уола) Сунтаарга анаан-минээн кэлэн мунньах оҥорбуттара. Ол мунньах кэмигэр үлэһиттэр сүрүн эрэдээктэринэн талбыттара.
– Дьокуускайга кэлэн “Өрөспүүбүлүкэ бүттүүнэ” хаһыакка үлэлээбиккин билэбин.
– Оннук, 2001 сыл күһүнүттэн. Үлэбин эппиэттиир сэкирэтээринэн саҕалаабытым. Хаһыат нууччалыы-сахалыы тылынан тахсара. Сахалыытын (“Өрөспүүбүлүкэ бүттүүнэ”) эрэдээктэрэ Данил Макеев, оттон нууччалыытын (“Вся республика”) эрэдээктэрэ Марина Колбасина этилэр. Оттон сүрүн эрэдээктэр – Галина Бочкарева. Күүстээх састаап үлэлээбитэ. “Дьулурҕан” диэн успуорт хаһыата бастаан “Өрөспүүбүлүкэ бүттүүнэ” хаһыат иһинэн тахсыбыта (эрэдээктэр Петр Павлов, суруналыыс Геннадий Бечеряков). Кинилэртэн элбэх суруналыыс кэлин араас хаһыат салайааччылара буолбуттара. Холобур: Данил Макеев (“Эдэр саас”, “Чолбон”), Петр Попов (“Саха сирэ”), Александр Веревкин (“Забота-Арчы”), Борис Павлов (“Көмүөл” кинигэ кыһата), Александр Яковлев (“Туймаада”).
Галина Алексеевна олус ирдэбиллээх салайааччы этэ. Икки хаһыат хас биирдии балаһатын олус болҕомтолоохтук ааҕара. Матырыйаал тиэмэни арыйбатах, ситэтэ суохтук суруллубут буоллаҕына, суруналыыһы тута ыҥыран ылара. Уонна көннөрүү, эбии киллэрии үлэтэ барара.
2001 сыл. "Өрөспүүбүлүкэ бүттүүнэ" хаһыат эппиэттиир сэкирэтээрэ
– Ханна үлэлээбиккин саамай күндүтүк саныыгын? “Үчүгэй этэ” диэн.
– Бары ураты суоллаах-иистээх, истииллээх, хайысхалаах хаһыаттар буоллаҕа. “Сунтаар сонуннара” хаһыакка сүрүн эрэдээктэргэ тиийэ үүммүтүм. “Дьалхааннаах, өрө-таҥнары түһүүлээх 90-с сыллар” диэн буолар дии. Ол эрээри үлэлииргэ-хамсыырга, айарга-тутарга үчүгэй сыллар этэ. 1997 сыл сайыныгар Яна Угаровалаах тэрийиилэринэн аан бастакы “Молодая пресса” бэстибээл Хаҥалас Бэстээҕин аттыгар баар сынньалаҥ базатыгар тэриллибитэ. Онно сылдьыбыппын, өрөспүүбүлүкэ элбэх эдэр суруналыыһын кытта билсибиппин, алтыспыппын олус күндүтүк саныыбын. Ол бэстибээлгэ ОРТ суруналыыһа Александра Буратаева кэлэ сылдьыбыта. Күн аайы араас көрсүһүүлэр тэриллибиттэрэ. Бэрэсидьиэн Михаил Николаев, СӨ миниистирдэрэ бары кэриэтэ ол тэрээһиҥҥэ сылдьыбыттара.
Улуус хаһыатын эрэдээктэринэн үлэлиир сылларбар СӨ Бэчээтин департамена сотору-сотору сэминээрдэри тэрийэрэ. Улуус хаһыаттарын сүрүн эрэдээктэрдэригэр анаан. Онон, улуус эрэдээктэрдэрэ бары бэйэ-бэйэбитин билэрбит. Үгүстэр доҕордуу сыһыаннаахтара. Ол курдук: Владислав Касьяновы (“Эҥсиэли”, Нам), Василий Алексеевы (“Үлэ күүһэ”, Горнай), Гаврил Попову (“Саҥа олох”, Чурапчы), Марта Силигиянованы (“Үөһээ Бүлүү”), Андрей Яковлевы (“Олох суола”, Бүлүү), Георгий Васильев-Мандары (“Ньурба”) кытта ыкса алтыһан ааспыт кэмнэрбин олус күндүтүк саныыбын.
– Нууччалыы хаһыакка үлэлиир сахалыыттан туох уратылааҕый?
– Ис-иһигэр киирдэххэ, уратылаах бөҕө буоллаҕа. Син биир сахалыы толкуйдаах, санаалаах, көрүүлээх киһи нууччалыы толкуйдаах, эйгэлээх киһиттэн уратылааҕын курдук.
Тус бэйэм нууччалыы быдан түргэнник бэчээттиибин. Аныгы кэм сиэринэн көмпүүтэргэ бэчээттиир буоллахпыт. Сахалыы суруйууга бытаарабын. Сахалыы суруйбут тиэкиһиҥ быдан уһаан-кэҥээн тахсар. Ол нууччалыыттан сахалыы тылбааска да көстөр ээ.
Маны тэҥэ, сахалыы суруйар киһи, биир үксүн, этэргэ дылы, малтаччы, быһа-бааччы суруйбат. “Якутск Вечерний” хаһыакка үлэлии сылдьан, биир нэһилиэк баһылыгын кытта кэпсэппиттээҕим. Сахалыы кэпсэппиппит. Тыатааҕы “кыттыылаах”, киһи өлүүлээх быһылаан этэ. Баһылык быһылаан бары ымпыгын-чымпыгын сиһилии кэпсээбитэ, бэл, сабаҕалааһыннары оҥорбута. Ол кэпсээбитин хайдах баарынан нууччалыы суруйан эрилиттэҕим дии. Сарсыныгар маннык кэпсэтии буолбута: “Доҕоор, эн сахаҕын дии...” – “Сахабын”. – “Оччотугар тоҕо барытын суруйдуҥ? Мин эйиэхэ эрэнэн-итэҕэйэн кэпсээбитим ээ”. – “Оттон мин суруналыыс буоллаҕым, эн кэпсээбиккиттэн туораабатаҕым”. – “Чэ, өйдүүр буоллаххына өйдүөҥ, суох да суох, эн сахаҕын эбээт”. Ити курдук түгэннэр баар буолааччылар, этэргэ дылы, “өйдүүр киһи өйдүүр” диэбит курдук.
I "Эдэр пресса" бэстибээлгэ биллиилээх ыытааччы Александра Буратаеваны кытта
– Суруналыыс хайдах хаачыстыбалаах буолуохтааҕый? Бастатан туран...
– Суруналыыстар да араас майгылаах-сигилилээх, көрүүлээх-истиилээх дьон буоллахпыт. Тус санаабар, суруналыыс суруйар тиэмэтин төһө кыалларынан дириҥник билэргэ кыһаныахтаах. Киһи, биллэн турар, барыны бары, олох араас өрүтүн, салаатын үчүгэйдик билэрэ кыаллыбат. Ол да буоллар, чопчу тиэмэҕэ суруйарга сорудах ылбыт буоллаххына... үөрэтэ сатыахтааххын. Кыаллары билэн-көрөн, ааҕан, эбэтэр быһаарсар дьону, исписэлиистэри кытта кэпсэтэн.
– Кыах бэриллэрэ буоллар, кимтэн уонна туох туһунан интервью ылыаҥ этэй?
– “Спорт-Экспресс” хаһыат суруналыыһа, успуорт тиэмэтигэр 30-ча кинигэ ааптара Игорь Рабинертан. Олус интэриэһинэй, киэҥ хоннохтоох, далааһыннаах суруналыыс. 90-с сылларга АХШ-ка көһөн, үлэлии сылдьан баран Арассыыйаҕа төннүбүтэ. Кини: “Арассыыйаҕа успуорт тиэмэтигэр үлэлиир быдан интэриэһинэй”, – диир. Англия тылынан холкутук суруйар, кэпсэтэр буолан – ханнык баҕарар дойду бэрэстэбиитэлин кытта холкутук кэпсэтэр. Уонна Багдарыын Сүлбэ уолун Ньургуну кытта атах тэпсэн олорон сэһэргэһиэхпин баҕарабын. Дэлби бэлэмнэнэн, мунаарар топонимнарбын, гидронимнарбын өссө төгүл көрөн, үөрэтэн баран.
– Суруналыыс быһыы-тынан толору арылларга туох ирдэнэрий? “Тугум тиийбэт” дии саныыгын.
– “Спорт Якутии” хаһыакка, этэргэ дылы, “успуорт” диэн баран муннукка ытаабыт дьону кытта үлэлээбитим. Кэллиэгэлэрим Николай Бэстиинэп, Александр Посельскай ханнык баҕарар түгэҥҥэ, күнүстэри-түүннэри да, үлэлииргэ бэлэм буолааччылар. Оннук да үлэлиирбит. Араас улахан күрэхтэһиилэргэ, чөмпүйэнээттэргэ күннүктэри (дневниктэри) таһаартыырбыт. Күнү быһа күрэхтэһиигэ сылдьан баран, аны түүннэри үлэлиирбит.
Итиннэ “фанат” диэн тылы үчүгэй суолтаҕа туттуом этэ. Ис-искиттэн үлүһүйэн, ылларан туран суруйуу, кэпсээһин. Дьэ, оччотугар киһи толору арыллар буоллаҕа. “Тугуҥ тиийбэтий?” диэ. Дьэ, уустук ыйытыы. Оннук өрүттэр бааллар бөҕө буоллаҕа, ону ааҕан субурута турбат инибин.
– Сүрүн эрэдээктэр бөҕөнү кытта алтыһан аастаҕыҥ... Сүрүн эрэдээктэр хайдах буолуохтааҕый? Бастатан туран...
– Сүрүн эрэдээктэр хаһыакка, нууччалыы эттэххэ – “царь и бог”. Кини, бастатан туран, этэргэ дылы, сурук-бичик маастара буолуохтаах. Иккиһинэн, суруналыыстар бары ыйытыыларыгар тута хоруйдуохтаах. Ордук тылга-өскө сыһыаннаах ыйытыыларга. Үсүһүнэн, кини “байыастарын кытта окуопаҕа тэҥҥэ сытар хамандыыр” буолуохтаах. Ол аата, дьиҥнээх лиидэр. Төрдүһүнэн, кэлэктиип иллээх-эйэлээх буоларыгар төһүү күүс буолуохтаах, биир сыал-сорук тула дьону түмүөхтээх. Бэсиһинэн, үлэһиттэрин күүстээх өрүттэрин сөпкө туһаныахтаах. Чэ, сүнньүнэн ити курдук.
– “Саамай үчүгэй, улуу суруналыыстар” диэн кимнээҕи этэҕиний уонна тоҕо?
– Дьэ, ыарахан ыйытыы... Оскуолаҕа үөрэнэр сылларбыттан бастаан хоккей, онтон футбол ыалдьааччыта этим. ССРС хоккеистара 70-с сылларга адьас “хаама сылдьар таҥаралар” этилэр ээ. Валерий Харламов, Александр Якушев, Владислав Третьяк, Александр Мальцев... Онон, ирдэһэн туран ааҕар хаһыаттарым “Советский спорт” уонна “Футбол-Хоккей” этилэр. Ааҕар эрэ буолуом дуо, кырыйан ылан уопсай тэтэрээттэргэ сыһыартыырым. “Футбол-Хоккей” сүрүн эрэдээктэрэ Лев Филатов – успуорду таптааччыларга сүдү аат. Элбэх успуорт суруналыыһа учууталынан ааҕар, сүгүрүйэр киһилэрэ. Аны Константин Есенин диэн футбол статистига баара. Улуу бэйиэт Сергей Есенин уола.
Саха сиригэр: “Дьулурҕан” эрэдээктэрэ Петр Павловы, “Вечерка” суруналыыһа Михаил Романовы уонна Ньурба, Бүлүү хаһыаттарыгар үлэлээбит Георгий Васильев-Мандары ааттаталыыбын. Оттон “улуу суруналыыһынан” Багдарыын Сүлбэни ааттыыбын. Кини Саха сиригэр суруйбатах хаһыата, сурунаала диэн суох. Улуустар хаһыаттарын киллэрэн туран. Багдарыын Сүлбэ киһи аахтар ааҕа туруон курдук ураты истииллээх. Кини тыла-өһө олус дьэҥкэ, лоп бааччы, өйдөнүмтүө.
– “Сунтаар сонуннара”, “Өрөспүүбүлүкэ бүттүүнэ”, “Якутск вечерний”, “Спорт Якутии” хаһыаттарга үлэлээбитиҥ. Билигин – “Кыымҥа”. Ити хаһыаттар уратыларын кэпсээ эрэ.
– “Сунтаар сонуннара” – улуус хаһыата, онон, биллэн турар, улуус сонуннарын дьоҥҥо-сэргэҕэ тиэрдэр аналлаах. Улуус хаһыатыгар 1995–2001 сс. үлэлээбитим, онон, оччотооҕуну кэпсиир буоллаҕым. Ити сылларга дьон хаһыаты ааҕаллара. “Сунтаар сонуннара” 2500–3000 тираһынан тарҕанара. Ааҕааччыларбыт “почта кэллэ да, аан бастаан улууспут хаһыатын ааҕабыт” дииллэрэ. “Олус элбэх некролог бэчээттэнэр, төрдүс балаһа барыта некролог”, – диэн мэлдьи кириитикэлэнэрбит. Кэлэ-бара көрдөхпүнэ, итинник балаһыанньа күн бүгүнүгэр диэри баар. Дьиҥинэн, итилэр “кутурҕаны биллэрии” диэн ааттаныахтаахтара эбитэ буолуо. “Некролог” диэн хаһыат суруйуутун жанра буоллаҕа.
Оттон “Өрөспүүбүлүкэ бүттүүнүн” эрчимнээх уонна хамсатыылаах хаһыат этэ диэн сыаналыыбын. Суруналыыстар элбэхтик хомондьуруопкаҕа сылдьаллара. Хаһыат улуустар олохторун-дьаһахтарын киэҥник уонна күүскэ сырдатарга дьулуһара. Дөрүн-дөрүн чопчу ханнык эрэ улууска аналлаах балаһа тахсара. Хаһыат “А-2” форматынан тахсара, онон, биир балаһаҕа элбэх матырыйаал киирэрэ. Хаһыат “төгүрүк остуоллара” эрэдээксийэҕэ буолбакка, бырабыыталыстыба дьиэтигэр тэриллэллэрэ.
“Якутск вечерний” хаһыакка 2004–2010 сылларга үлэлээбитим. Бээтинсэ аайы дьон ити хаһыаты ылаары уочараттыыр кэмигэр. Арҕаа дойдуларга “таблоид” диэн өйдөбүл баар дии. Быһаччы эттэххэ, “желтай” хаһыат диэн. Бастакы балаһаҕа “хаһыытыы” сылдьар матырыйаал тахсара. Дьон болҕомтотун тардар “Криминал” балаһалара хас эмэ буолуохтарын сөбө. Ити балаһалар ааптардара Инна Федорова хайаан да икки өрүтү сырдатарга дьулуһара. 2006–2007 сс. быһыылааҕа: “Хаһыат тахсар ахсаана 70 000 буолла”, – диэн буолбута. Хаһыат “уста сылдьар” тиражтааҕа. Ол аата, хаһыат атыыга төһө барарынан көрөн тираһын үрдэтэн биитэр аҕыйатан биэрэллэрэ. “Вечеркаҕа” угуйук үлэһиттэрэ суруналыыстардардааҕар элбэх этилэр. Атыы-эргиэн тэрилтэлэрэ, хампаанньалара элбэх ахсааннаах хаһыакка угуйугу хото биэрэллэрэ. Угуйук салаата хаһыат үлэтигэр орооспот олох туспа “саарыстыба” этэ. Туһунан салайааччылаах, дизайнердардаах, угуйук балаһаларын таҥааччылардаах. Тус санаабар, “Вечерка” 2010 сылтан “ырыынагын” сыыйа ykt.ru диэн куйаар ситимин порталыгар былдьатан барбыта. Тоҕо эбитэ буолла, “Вечерка” куйаар ситимигэр күүскэ үлэлии сатаабатаҕа.
“Спорт Якутии” аата да ыйа сылдьарын курдук өрөспүүбүлүкэ успуордун сырдатара. Хаһыакка Александр Посельскай, Николай Бэстиинэп, Игорь Платонов, Михаил Мордовской-Михута, Александр Борисов, Степан Посельскай, Олег Марков, Сайыына Шеломова курдук күүстээх суруналыыстар үлэлээбиттэрэ. Билигин “Спорт Якутии” диэн куйаар ситимин саайта эрэ үлэлиир. Ону соҕотох суруналыыс Александр Посельскай үлэлэтэр.
Аны “Кыым”... Хаһыат уратытын сүрүн эрэдээктэргэ бэйэтигэр быһаарар уустук буолсу. Тус санаабар “Кыым” 2006 сылтан ыла биллэн-көстөн, сурутааччытын ахсаана биллэ эбиллэн барбыта. Хааһахтан хостонон эрэрдии дьэҥкэ, өйдөнүмтүө матырыйааллар тиһигин быспакка бэчээттэнэн барбыттара. Итиннэ сүрүн эрэдээктэр улахан оруоллаах. Уонна күүстээх суруналыыстар муһуннахтара дии: Мэхээс Сэмэнэп, Альберт Капрынов, Татьяна Захарова-Лоһуура, Туйаара Сиккиэр, Нина Герасимова, Диана Захарова-Клепандина, Дмитрий Иванов, Саргылаана Багынанова, Оксана Жиркова...
Хаһыат хас биирдии нүөмэрин тахсыыта сыраны-сылбаны ылар.
Хаһыат биир эппиэттээх үлэһитэ: “Хас биирдии нүөмэр үөскээн-төрөөн тахсарыгар – туох баар күүспүн-уохпун барытын биэрэн туран үлэлиибин”, – диэбитэ. Кини этиитин тылыттан тылыгар тиэрдибэтим быһыылаах да буоллар, этиитин сүрүн ис хоһооно итинник этэ. “Кыым” биир кистэлэҥэ итиннэ сытар дии саныыбын. Иккиһинэн, “Кыым” үлэһиттэрэ ааҕааччыларыныын мэлдьи биир ситимнээхтэр, сибээстээхтэр. Быһатын эттэххэ, нэһилиэктэри кэрийэ сылдьан ааҕааччыларбытыныын мэлдьи көрсөбүт, санааларын истэбит. Аны сурутуу хампаанньатыгар улахан болҕомто ууруллар. Үлэлээбит хаһыаттарбыттан “Кыым” биир уратыта итиннэ сытар. “Кыым” төрөөбүт тылбытын имитиигэ-хомутууга мэлдьи күүскэ үлэлиир. Элбэх тыл “Кыым” көмөтүнэн киэҥник туттуллар буолла.
– Саамай үчүгэй интервьюларыҥ, ыстатыйаларыҥ туохха сыһыаннаахтарый?
– Суруналыыс, этэргэ дылы, мэлдьи “көлүөһэ үрдүттэн” үлэлиир. Онон, матырыйаал эрэ барыта санаа хоту табыллар буолбатах. Матырыйаал табылыннаҕына, бэйэҥ эмиэ дуоһуйаҕын, астынаҕын. Итини маастар үчүгэй малы-салы оҥорбутуттан астынарын кытта тэҥниэххэ сөбө дуу.
Хаһыат үлэтэ диэн хотоҕостуу субуллар конвейер буоллаҕа. Хаһан да тохтообот, уостубат. Онон: “Табыллыбыт матырыйаалларым...”, – диэн ааттаталаан субурутарым уустук курдук. Холобур, былырыын кулун тутарга Татьяна Карпованы кытта кэпсэппитим (көҥүл тустууга ССРС успуордун маастара, сахалартан бастакынан ССРС уолаттарга чөмпүйэнээтин кыайыылааҕа Вячеслав Карпов кэргэнэ). Татьяна Петровналыын, чэй иһэ-иһэ, наҕылыччы кэпсэппиппит. Ол интервью – табыллыбыта. Татьяна Петровна кэргэнэ Вячеслав Павловиһы киһи быһыытынан арыйар түгэннэри кэпсээбитэ. Ол кэнниттэн элбэх киһи эрийэ сылдьыбыта. “Татьяна Петровна эйиэхэ урукку өттүгэр ханна да ахтыллыбатах түгэннэри кэпсээбит”, – диэн.
Арыт кыра да арыйыылары оҥордоххуна астынаҕын. Холобур, “чэчиэринньик” диэн тыл 15 туомнаах “Саха тылын улахан быһаарыылаах тылдьытыгар” суоҕа. “Көрдүүр көмүһү булар” диэбиккэ дылы, ити тылы Гавриил Сивцев 1979 с. Дьокуускайга бэчээттэммит “Сахалыы кылгас тылдьыт” диэн үлэтиттэн булбутум. Оччотугар “улахан тылдьыкка” тоҕо киллэрбэтэхтэрэ буолла? Гавриил Сивцев ити кинигэтин билигин тымтыктанан да булбаккын. Өрөбөлүүссүйэ иннигэр туттулла сылдьыбыт тыл эбит. “Чэчиэринньиги” өбүгэлэрбит “бырааһынньыктанар таҥара буолуон биир хонук иннинээҕи күн” диэн өйдөөбүттэр. Ол иһин Ороһуоспа да, Ньукуолун да, Сэмэнэп да бары чэчиэринньиктээхтэр.
– Хаһыат үлэтигэр саамай уустуга уонна үчүгэйэ туоҕуй?
– Омос көрүүгэ, суруналыыс үлэтэ олус судургу уонна интэриэһинэй курдук. Суруналыыс үлэтэ, чахчы, интэриэһинэй. Саҥаттан саҥа сирдэргэ сылдьаҕын, саҥаттан саҥа дьону кытта билсэҕин. Дьэ, ону дьон-сэргэ интэриэһиргээн ааҕарын курдук суруйуохха наада. Суруйуугун бастаан эрэдээктэриҥ ылыныан, сөбүлүөн наада, онтон – ааҕааччыларыҥ.
Ааҕааччылары кытта көрсүһүүгэ биир кэллиэгэм дьону сэргэхситээри: “Мин тугу баҕарар суруйуохпун сөп, ол суруйуубар син биир сүрүн эрэдээктэр эрэ эппиэттиир, миэрэҕэ тардыллар”, – диэбит этэ. Сүрүн эрэдээктэр, кырдьык, улахан эппиэтинэһи сүгэр.
Ол гынан баран идэтийэн туран суруйар киһи хас биирдии тылыгар эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыахтаах.
"Кыым" хаһыат кэлэктиибэ үбүлүөйдээх 2020 сылга
Күндү биир идэлээхпитин, кэллиэгэбитин Федор Федорович Рахлеевы 60 сааскын томтойо туолар дьоһун-мааны күҥҥүнэн, үрдүк наҕараадаҕынан, ис сүрэхпититтэн үөрэн-көтөн туран, эҕэрдэлиибит!
Бу сиргэ баар бары сырдыгы, үйэлээҕи баҕарабыт! Этэргэ дылы, сытыы бөрүөҥ сыппаабатын, суруйар дьоруойдарыҥ, биһирээн ааҕааччыларыҥ салгыы хаҥыы, халыҥыы турдуннар! Хайгыыр хара тыабыт чиргэл тиитин курдук чиҥ доруобуйаны, тус бэйэҕэр, дьиэ кэргэҥҥэр, аймах билэ дьоҥҥор толору дьоллоох олоҕу! Үөрүүҥ үксүү, ситиһииҥ эбиллэ турдун!
Иван ГАВРИЛЬЕВ.
