Дьуур барахсан бүгүрү үлэһит эр бэрдэ. Соболоох Дьуур диэн хос ааттыыллар. Итинник таптал аат киниэхэ мээнэҕэ иҥмэтэҕэ. Кыра сааһыттан тулаайах хаалбыт уолчааны иитэ ылбыт абаҕата собо илимигэр, муҥхатыгар мэлдьи илдьэ сылдьара. Онон, бэрт кыра эрдэҕиттэн көмүс хатырыктааҕынан аһаан-сиэн, бэл, атыылаан эргинэн кэлээхтээбит киһи диэтэхпинэ сыыспатым буолуо... Тас көрүҥүн кыргыттар куруук сирэн тахсаллара, балык хатырыгын курдук куура хаппыт бороҥ дьүһүннээх, күн күлүмүттэн симириктээбит курдук кыараҕас харахтаах, собо киэнигэр маарынныыр чараас сип-синньигэс уостаах, уҥуоҕа-иҥиэҕэ суохха айылаах бөкүнүк быһыылаах иэдэстээх. Ол эрээри, аныгы кэм сиэринэн син бэйэ бодотун тардынан, өтүүктэммит таҥас-сап, өрүү ыраас сирэй-харах, кырыллыбыт чөкө баттах буола түстэҕинэ, син эр бэрдэ элээмэтэ буолуоҕун сөп ээ, дьиҥэр. Ол эрээри тоҕо эрэ соччо көрүммэт, икки-үс ыстааннааҕын уларыта сылдьан кэтэр, чарааһаары гыммыт тапталлаах ырбаахытын, өҥө сүтэн эрэр кууркатын кэтэн кэбистэ да, бүтэр идэлээх. Чэ, ити хааллын.
Сайыҥҥы күн кылайа ойон тахсыыта Дьуур, үгэһинэн, илимин үтэ барда. Кынталдьыйбыт кыталыктыы мааны хатыҥнардаах кырдалы сыыйа түһэн, алаадьы курдук төгүрүк алааһын күөлүгэр киирдэ. Кытыл уҥуор халдьаайыга, били, ырыаҕа этиллэринии, «сүүһүнэн уот лаампалар» мичиҥнэһэллэр. Аҕыйах сыл иһигэр тэллэй курдук үүнэ охсубут дьиэлэр түннүктэрин уоттара чаҕылыйаллар...
Оо, хаһан эрэ Дьуур кыра эрдэҕинэ итиннэ хатыҥ чараҥ барахсан бэйэтэ эрэ оһуор түһэрэн саҕаҕы киэргэтээхтиирэ. Оччоҕо тыала суох уу нуурал, чуумпу киэһэ кини ити күөлгэ күлүгүн чуҥкуйбуттуу көрүнэр курдуга. Оннук эриэккэс нуһараҥ буолара... билигин бу илим үтэр алааһын анараа халдьаайытыгар саҥа ыаллар, оҕолор, ыччаттар...
Дьуур, илимин уураат, кытылын диэки оргууй хааман иһэн кэннин көрдө, күн уотуттан күлүмнээбит долгуннар «илимҥэр бүгүн эмиэ собочооннор кэлиэхтэрэ» диэбиттии сайыһа хааллылар. Уруккута эбитэ буоллар, сир ийэ иһийэн туруоҕун ити дьиэлэр диэкиттэн кимнээх эрэ ботур-итир кэпсэтэллэрэ, ыт үрэрэ, эрдэһит оҕо аймах саҥата-иҥэтэ уйгуурдар курдуга.
Киһибит куула тыа чараҥар киирэн иһэн иннигэр туох эрэ оччугуй кытаран көстөр мал сытарыгар хараҕа хатанна. Тиийэн көрбүтэ кып-кыһыл, кып-кылабачыгас үрдүк хобулуктаах дьахтар аҥаар түүппүлэтэ мэнээк сытар эбит! Хантан да кэлбитэ биллибэт соҕотох атах таҥаһа кинини наһаа дьиксиннэрдэ. Буолаары буолан, сабыс-саҥа, бэл, табаар сибиэһэй сыта ааспатахха дылы... Эчи, кэрэтин, уратытын, дьахтар аймах барахсан эбии киэргэйэн көстөөрү, хараҕы халтарытаары маннык уустук атах таҥаһын кэтээхтиир буоллахтараа! Дьуур барахсаҥҥа эргэрэн эрэр биир тирии бачыыҥкалаах. Онтуката быыллыйан турбута ыраатта...
«Бука, эдэр кыыс түүппүлэтэ быһыылаах... маннык саҥа атах таҥаһын манна хаалларан барбыта дьикти эбит. Хайдах гыныахпыный?» -- диэн баран, Дьуур түүппүлэни ылан көрөөрү гынан иһэн туттунна уонна сарсыардааҥҥы сииги кытта өссө эбии кылабачыйан көстүбүт кыһыл түүппүлэни одуулаамахтаата. Син тура түстэ уонна туох эрэ эриэккэһи, дьиктини куоттарымаары гыммыттыы, кэннин хайыһа-хайыһа барыахтаах сирин диэки хаамта.
Дьахтар атаҕын таҥаһа бүгүн күнү быһа кини өйүттэн сүппэтэ. Бэл, били сир астаан кэллэххэ, күнү быһа харах иннигэр үүнэн турар отон аалыҥныырын курдук, сыыр быарыгар сытар кыһыл түүппүлэ хараҕар субу-субу көстөн ылла.
Дьуур абаҕатын уһаайбатын иһигэр киниэхэ анаммыт быыкайкаан дьиэлээх. Киэһэ борук-сорук буолуута эрдэ оронун оҥостон, нухарыйан эрдэҕинэ, төлөпүөнүгэр баар-суох аллар атаһа Куоста эрийдэ.
- Дорообо, Дьуур! Хайа, тугу гына сылдьаҕын? – төлөпүөн анараа өттүгэр эр бэрдэ бөөҕүнэс куолаһа иһилиннэ.
- Утуйан эрэбин. Туох наада буолла? – Дьуур буоларын курдук тоҥуй, симик куолаһынан саҥарда.
- Дьэ, эмиэ утуйан эрэр бу киһи, наһаа да чуҥкук олохтооххун эн! Маннык сылдьаҥҥын хаһан ойохтоноргун саныырыҥ эбитэ буолла? Ыл, тур, сарсын төрөөбүт күнүм. Ол иннинэ бу түүн бырааһынньыктаан кээһиэх, мааҕын бытыылка ылан баран сарсыҥҥыбар хаһаана сыппытым уонна тулуйбатым. Чэ, мин гарааспар кэл! Аспытын аһыахпыт.
- Куоста, мин сарсын эрдэ илиммин көрө тахсыахтаахпын...
- Ол-бу буолума, үйэҥ тухары балыктаан хааллаххыный? Биирдэ киһилии сынньан, хата, хорсун буолбучча, кулуупка «Кому за 30» биэчэри тиийэн өҥөйүөхпүт, баҕар, биир эмэ сулумах кэрэ аҥаары булаайаҕын...
Дьэ ити курдук Куоста биһиги киһибитин кыһыл тылынан кыыран, аҥаардас ылыннарыылаах этиилэринэн иннин ылла. Дьуур соҕотох эрэллээх доҕоро кинини бу курдук хаста даҕаны кучуйан, ыҥыран турардаах. Атаһа буолары-буолбаты, санаатыгар туох баарын барытын ыһа-тоҕо кэпсиирин истээччи эрэ буолар этэ. Биһиги киһибит барахсан, улгум, көнө, судургу майгылаах буолан, сытыы-хотуу бэйэлээх Куостаҕа бэринэн кээһэрэ баар суол.
Табаарыстыылар хабыс-хараҥа гараас иһигэр муннукка дүлүҥ дуомугар олорон, биир буокканы өр гыммакка иһэн куллурҕаттылар. Биир кэм саҥата хам буолбат, баһын иһэ бап-баллыгырас Куоста, арыгыта охсон, саҥата-иҥэтэ өссө хойдон, сытыыта киирэн, Дьууру соһон кэриэтэ кулуупка илдьэ барда.
Тобус-толору кыймаҥнас киһи буолбут, муусука оргуйан олорор үҥкүүлүүр саалатыгар биирдэ баар буола түстүлэр. Ким да, кими да булан ылбат дойдута манна баар эбит. Дьуур барахсан, холуочуйан, хорсун санаата киирэн үҥкүүлээбитэ буола сырытта. Оттон атаһа, бэлиэр хайа эрэ эдэр дьахтардыын булса охсон, киһитигэр да кыһаллыбакка сырытта. Онон киһибит суос-соҕотох соччо билбэт дьонун быыһыгар сылдьымахтыы түстэ. Дьиҥэ, манна баар дьону хайдах билбэт буолуоҕай, бары кэриэтэ -- биир дойдулаахтара, уулусса устун хааман иһэн көрүтэлиир билэр сирэйдэрэ. Ол эрээри кини үгүстэрин кытта бодоруспат. Адьас аҕыйах киһилиин нэһиилэ дорооболоһон аастаҕына махтал. Олору даҕаны собо атыылыырынан дьарыгырар буолан, көрөн эрэ билэттиир.
Илиҥҥи муусука тыаһаабытыгар дьахталлар бэркэ сэргэхсийэ түстүлэр. Ким эрэ соҕотох, сорох эр киһилиин булсан, дьэ, эҥин араастаан хамсаныы үөдүйдэ. Дьуур барахсан мас курдук түөрэккэйдээн үҥкүүлээбитэ буола сылдьыбыт бэйэтэ сылайбыт курдук буолла, кытыы муннукка тиийэн дьонтон саһа олорунан кэбистэ уонна үҥкүүлээччилэри одуулаата. Арай, бу кэмҥэ кып-кыһыл мааны былаачыйалаах, муус маҥан сирэйдээх, хойуу хаастаах, күлэн мичилийэ сылдьар кэрэ бэйэлээх эдэр дьахтар имигэстик хамсана сылдьарыгар хараҕа хатанна. Хап-хара уһун будьурхай баттаҕа, синньигэс биилэ, көнө атаҕа, нарын илиилэрэ адьас уурбут-туппут курдук ураты буолан биэрдилэр. Аны туран, хамсанара астыгыан, бэл, сорох дьон туора турунан, кинини өрө мыҥаан турдулар. Сотору буолаат, ити бэйэлээх кэрэчээнэҕэ модьу-таҕа көрүҥнээх, орто саастаах эмиэ куруук сулумаҕынан биллэр Болуодьа обургу сыста түстэ. Көрүөххэ сүөргү диэхпитин, иккиэн, муусука абылаҥар ылларан, хайдах эрэ эрдэ бэлэмнэммит курдук, ураты эриэккэстик үҥкүүлээн, дьон болҕомтотун тартылар. Дьахтарбыт өттүгүнэн оонньуурун быыһыгар күлэн сыһыгырыыра иһиллэн ылар...
Дьуур барахсан ити дьахтартан адьас хараҕын араарбакка, айаҕын атан баран сөҕө-махтайа одуулуу турарын Куоста бэлиэтии көрдө.
- Дьуур, эн ити дьахтарга сананыма даҕаны, итинтикэҥ сулумах Болуодьабыт кэргэн ылыахтаах саҥа кыыһа... аата Муза диэн, маннааҕы буолбатах. Эйиэхэ уонна бу курдук «боруода” барсыбат. Кини – Болуодьаҕа эрэ хаптарбыт кыһыл көмүс балык... – дии-дии, табаарыһа киһибитин кулууптан көхсүтүттэн үтэн таһаарда.
- Тоҕо эн миигин таһаардыҥ? Муҥ саатар, харахпын сымнатыахпын эн эмиэ барытын дьаһайдыҥ! – диэн, Дьуур сөбүлээбэтэҕин биллэрдэ.
... Таһырдьа от ыйын сырдык соҕус түүнэ. Боруҥуйга туора-маары хаампыт икки хара күлүк уһун уулуссаҕа ыраахха диэри байааттаҥнаан көһүннүлэр.
Кыһыл түүппүлэ, кыһыл былаачыйалаах талба, мааны дьахтар... Дьуур барахсан, оронугар сытан, ити икки кэрэ көстүүнү санаан, сүгүн утуйбата. Холуочуйбута син ааһан, киһибит күөлүгэр илимин көрө тиийэргэ сананна. Нуһараҥ чуумпу түүн бүтэн-уостан, оргууй суһуктуйуу үгэнэ бу тирээн кэлбит. Кытархай саҕахха күн сардаҥата көстөр.
Киһибит оргууй аҕай күөл кытыытыгар кэлэн истэ. Арай, халдьаайы быарыгар чугаһаатын кытта, дьахтар часкыйара иһилиннэ. Онтон эр киһи бардьыгынаата, дьиэ аана күүскэ сабыллара, ол кэннэ ыксаабыт сыгынньах атах уулусса устун сүүрэн тыаһа иһилиннэ уонна бэрт түргэнник субу чараҥҥа чугаһаата. Уулусса уу чуумпу буолан, кыра да тыас олус улаатан иһиллэр эбит. Дьуур, бэттэх сүүрэн иһэр киһиэхэ көстүмээри чугуруҥнаан, халдьаайы оччугуй аппатыгар саһан хаалла уонна онно тоҕо эрэ субу манна анаммыт курдук сааһыланан турар эргэ хаптаһыннар быыстарынан туох буоларын кэтии олордо.
Сотору буолаат, хатыҥ чараҥ дуомуттан били кыһыл былаачыйалаах Муза диэн дьахтар ытыы-ытыы сүүрэн таҕыста. Мааҕыҥҥы күлбүт-үөрбүт көрүҥэ ханан да суох, будьурхай хара баттаҕа ким эрэ кумалаабытын курдук, дэлби ыһыллан хаалбыт... аны туран тоҕо эрэ атах сыгынньах эбит. Кимтэн эрэ олус куттаммыттыы куотан, аппаттан чугас хаптаһыннары кытта кэккэлэһэ турар баараҕай хатыҥ мас анныгар саһан, умса сытынан кэбистэ. Дьуур барахсан кинини чугастан быыһынан көрө сытта. Дьахтар олус аҕылаабыт, ытаан сыҥсырыйбытын туттунарыттан тырыттыбыт таҥаһын быыһынан аһаҕас маҥан санныта дьигиһийэр.
Кинини сырсыбыт Болуодьа халдьаайы үрдүгэр сүүрэн кэллэ. Аҕылаабыт-мэҥилээбит буолан, сыгынньах түөһэ өрө көппөҥнөөн олорор, арааһа, эттээх-сииннээх, халыҥ сыалаах буолан, дьахтартан ыраах хаалбыт быһыылаах. Кини иннигэр уһун ыллыгы уонна нэлэйбит алааһы сүрэҕэлдьээбиттии көрүтэлээтэ, көрдөөбүтүн булбакка кыйаханан, сутуругун бобо туттан, төбөтүн быһа илгистээт, төттөрү барда.
Болуодьа харах далыттан сүтэн, дьиэтигэр тиийэн аанын лаһырҕаччы сабара иһиллээтин кытары, дьахтар саспыт миэстэтиттэн ойон турда. Таҥаһын тэбэннэ, имигэстик туттан-хаптан туох да буолбатаҕын курдук, алаас уҥуор туһаайыытынан оргууй хаама турда. Дьуур кинини хаптаһыннар быыстарынан кэтии олорбутун сэрэйбэтэ даҕаны быһыылаах.
Дьахтар ааһан иһэн били кыһыл түүппүлэ сытар сиригэр хараҕа хатана түстэ. Сарсыардааҥҥы сииктэн өссө эбии кылабачыйбыт атах таҥаһын аҥаар атаҕар кэтэн кэбистэ. Дьэ, бу түгэҥҥэ Дьуур түүппүлэ хаһаайката ити сылдьарын биллэ. Ол иһин даҕаны иккиэн бу сиргэ туох да сыһыана суох курдук уратылар, кэрэлэр, олус атыннар уонна киһи хараҕын аалар чаҕылхайдар.
Ол эрээри дьахтар, атаҕын таҥаһа аҥаара суох буолан, алааһы биир гына сарсыардааҥҥы сиик туманын быыһынан доҕолоҥноон хаампыта кини кэрэ таһаатын симэлитэн кэбистэ, оттон ити дьэҥкирэ суох тумарык нөҥүө харахха быраҕыллар кыһыл былаачыйата өлбөөрөн көһүннэ...
Дьуур чыпчылыйбакка даҕаны ити Муза уҥуор тиийбит халдьаайытыгар турар дьиэлэри одуулуу турда. Төһө өр маннык турбута биллибэт, онтон дьэ өй ылбыттыы, туох эрэ көстүбэт сүтүгүн ирдээбиттии, кэннин хайыһан ыла-ыла, оргууй аҕай күөлгэ илимин көрө киирдэ. Кини дууһата бу кэмҥэ туохтан эрэ олус даҕаны туорхаһыйа быһыытыйда, элбэх балыктан сүргэтэ көтөҕүллэр бэйэтэ онно даҕаны кыһаммата. Тыытын ортотугар биир кэм лэһигирэс собону одуулуу олорон кытархай өҥнөөх ураты дьикти балыгы бэлиэтии көрдө. Чахчы, кыһыл көмүс собо! Маннык сөҕүмэр балык айылҕаҕа бэрт сэдэхтик көстөрүн истибиттээҕэ... Дьуур кыһыл көмүс хатырыктаах собону ылан сыныйан көрө турдаҕына, эмискэ төлө баран, ууга дьылыс гынан хаалла... Бүттэхпит, остуоруйаҕа курдук баҕа санаа да этиллибэтэ... Хата, аҥаардастыы ыһаарыланан, сиэниллэн хаалыахтааҕын төрөөбүт уутугар олоҕун салгыы уһуннаҕа...
Ираида Коркина-Чугдаара.
