Кэнники күннэргэ Бүлүү өрүс уута өҥө уларыйыар диэри киртийбитэ дьону-сэргэни аймаата. Бу боппуруоска анаан, атырдьах ыйын 28 күнүгэр Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин Уопсастыбаннай сэбиэтигэр суһал мунньах буолла. “Дьону иһэр уута суох хаалларбыт быһылааны экология алдьархайа диир сөп” диэн Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин Уопсастыбаннай сэбиэтигэр эттилэр.
Уопсастыбаннай сэбиэккэ тутулуга суох уопсастыбанньыктар киирбиттэрэ Сэбиэт үлэтин-хамнаһын биллэ сэргэхсиппитэ, уларыппыта көстөр. Мунньахтара сытыы киирсиилээх, быһаарыылара ирдэбиллээх буолбукка дылы.
Тоҕо, туохтан?
Сүрүн быһаарсыы бу ыйытыыга буолла. “Иирэлээххэ үлэлиир уста сылдьар дыраагалар котлованнарын даамбата тоҕо барбыт” диэтилэр. Иирэлээх, Аччыгый Ботуобуйа, Бүлүү өрүс ууларын болоорхой өҥө ардах уута кумаҕы, ньамаҕы суурайбытыттан тахсыбыт.
Биир сүрүн ыйытыы: иһитиннэрии тоҕо хойутаата диэн. Бу түбэлтэ атырдьах ыйын 17 күнүгэр тахсыбыт. Министиэристибэҕэ атырдьах ыйын 19 күнүгэр биллэрбиттэр, министиэристибэ оробуочай мунньаҕа 20 чыыһылаҕа буолбут. Лена Волкова, мониторинг киинин (РИАЦЭМ) дириэктэрэ:
– Бастааҥҥыттан сир баайын хостооччу “маннык буолла” диэн айдаан таһаарыахтаах этэ. Сөп, чэ, айылҕа алдьатыыта буоллун. Ол эрэн дыраага полигоннара алдьанан, кирдээх уу киирдэ диэн кэтиир-маныыр уорганнары, Мииринэй дьаһалтатын, Сунтаар улууһун дьаһалтатын хайаан да биллэриэхтээх этилэр. Биһиги министиэристибэҕэ атырдьах ыйын 20 күнүгэр онлайн-мунньах ыыппыппыт кэннэ биирдэ биллибиттэрэ. Ол иннигэр туох да диэбэккэ олорбуттара. Билигин ууга төһө буортулаах бэссэстибэ баарын ааҕар мэтиэдьикэни туттан, Гидромет сулууспаны кытта Сунтаарга, Миринэйгэ үлэлэһэ сылдьабыт, хоромньуну ааҕар наада.
Учуокка суох эбийиэктэр
Росприроднадзор салайааччытыттан “эһиги тугу гынныгыт?” диэн ыйыппыкка, «биһиги боломуочуйабыт буолбатах, бу өрүстэри (Иирэлээх, Ботуобуйа) көрүү – министиэристибэ боломуочуйата» диэтэ. Аны Ростехнадзор эппиэттээх үлэһитэ: “Ити “гидротехническай сооружениелар” Арассыыйа анал реестригэр регистрациялара суох. Онон кинилэри хонтуруоллаабаппыт”, – диэтэ. Ол аата, ирдиэхтээх тутаах федеральнай уорган тумсун дулҕаҕа соттон кэбистэ. Уопсайынан даҕаны, федеральнай уорганнар дэнээччилэр тугу гынар, тугу кэтиир-маныыр тэрилтэлэрий? Сүрүн соруктара: миэстэтигэр Арассыыйа сокуоннара туолууларын көрүөхтээхтэр-ирдиэхтээхтэр этэ диэн буолбатах дуо? Ону тоҕо ирдээбэттэр? Тиис хотордуу, наар министиэристибэ үрдүгэр түһэбит.
Ханна да учуокка турбат буоллаҕына, ол аата ханна да бэлиэтэммэтэх, кимиэнэ буолара биллибэт эбийиэк буоллаҕа дуу? Эмиэ да тутуллубута ырааппыт диэтилэр. Быһата, тэрилтэ бэйэтэ билэринэн “хонтуруоллуур” үһү. Эбиитин, ол реестргэ бас билээччи бэйэтэ баҕаран, сайаапка биэрдэҕинэ эрэ регистрацияланар диэн буолла. Онон күһэйэр да кыаҕыҥ суох буолан тахсар дуо? Оччотугар сир баайын хостооччулар “бэйэлэрэ тутталларыгар” диэн сир-сир аайы ол бу кутталы үөскэтиэн сөптөөх бу курдук тутуулары, эбийиэктэри туруортаатыннар – ону ким быһаччы хонтуруоллуур? Ким дьону-сэргэни көмүскүүр?
Туох дьаһал таҕыста?
«Бу үлүгэр бассаап, атын социальнай ситим үйэтигэр иһитиннэрии-биллэрии бытааннык барбыт» диэтэ эколог-уопсастыбанньык Иван Степанов. Кини Гидрометеосулууспаттан: “Төһө чаастатык маннык сөҥүү (160%-ны куоһарар) түһээччиний уонна ол туһунан АЛРОСА хампаанньаны сэрэппиккит дуо?” – диэн эмиэ ыйытан көрдө да, аат эрэ харата “суох, сэрэппэтэхпит” диэтилэр. Маннык элбэх сөҥүү төһө чаастатык түһэрин да кыайан эппэтилэр.
Роспотребнадзор үлэһитэ: “Биһиги иһэр уу хаачыстыбатын чинчийэ сылдьабыт”, – диэтэ. Атырдьах ыйын 25 күнүгэр Бүлүүчээҥҥэ ылбыт уу боруобатыгар ПДКны төһө эмэ куоһарар бэссэстибэ баарын бэлиэтээбиттэр. “Взвешеннай бэссэстибэ” диэн ПДКны 110-чача төгүл куоһарбыт” диэн буолла. Биллэн турар, маннык ууну иһэрдээҕэр буолуох, букатын да туттуллубат уу буоллаҕа. Ол тухары, дьэ туох дьаһал ылылынна?
Итинтэн сиэттэрэн Любовь Киприянова, Уопсастыбаннай сэбиэт чилиэнэ, этиитин холобурдуохха сөп: “Бу түбэлтэҕэ улуустааҕы уонна нэһилиэктээҕи муниципальнай баһылыктар бэйэлэрин көрдөрөр, олохтоохторун иннигэр эппиэттиир түгэннэрэ үүннэ. Кинилэр бырамыысыланнастан ирдииргэ, ыйытарга, туруорсарга хас биирдиилэрэ сүрдээх билиилээх-таһымнаах буолуохтаах, тугу эрэ билбэппит диир буоллахтарына, баһаалыста, биһигини да кытта, министиэристибэни да кытта сүбэлэһиэхтээхтэр”.
Кырдьык, олохтоох былаас салайааччылара хайдахтара бу түбэлтэҕэ көстүбүт буолуохтаах. Ньурбаҕа дьон миитиҥҥэ тахсан, улуус киинин баһылыгын “таҕыс!” диэн хуорунан ыҥыра турар видеолара тарҕанна. Маладьыастар эрэ дии саныыгын. Баһылыктара тахсан кэпсэппит, дьону истибит диэн суруйбуттар.
Олохтоох былаас ЧС биллэрэр боломуочуйалаах. Ол эрэн, биһиги дьоммут үөһээ салалта туох диирин күүтэн олорорго үөрэнэн хаалбыттар. Биир эмэ нэһилиэнньэлээх пуун ЧС биллэрбит дуо? Суох. Сыччах Үөһээ Бүлүүгэ диэтилэр дуу – ЧСка бэлэм буолуу балаһыанньатын биллэрбиттэр диэн буолла...
Дьиҥинэн, бу даамба бүгүн алдьаммытын иһин, Бүлүү өрүс бырамыысыланнастан киртийбитэ ыраатта. Онуоха туох анал бырагыраама баарый? Хампаанньа туох экология бырагыраамалааҕын ким эмэ билэр дуо? Ол төһө туоларый? Уопсастыбаннай ирдэбил баар дуо? “Бүлүү” кэмитиэт үлэтэ уруккулуу уоттаах-күөстээх буолбатах, атын туруорсааччылар бааллара иһиллибэт. Уопсастыбаннай экологтары хайаан даҕаны “оппозицияҕа”, “өстөөхтөргө”, “үспүйүөннэргэ” холуу көрөр кэмнэригэр дьон бары тэйэн хаалбыт дуу диэҕи баҕараҕын. Дьэ, хата, бу түгэни туһанан, билигин Бүлүү бөлөх уопсастыбаннаһа уһуктуо, өрүһүн, айылҕатын, сирин-дойдутун көмүскэлигэр турунуо диэн эрэнэ саныыгын.
Аны 90-с сылларга алмаас бырамыысыланнаһын дохуотуттан 2% бу улуустарга экология хоромньутун курдук барар диэн быһаарыы ылыллыбыта. Итиччэ кэмнэр тухары – 30-ча сыл ааста – онтон ыла, үчүгэй водозабору сол Бүлүүчээҥҥэ да буоллун, тутар кыах суох этэ дуо? Судургу водозабору буолбакка, дириҥ хаһыылаах, үчүгэй уунан хааччыйар водозабору? Мииринэйдэр 2013 сыллаахха Сунтаар улууһугар 55 мөлүйүөнү биэрбиппит диэбиттэр. Экология хоромньутун толуйарга диэн ис хоһоонноох сөбүлэҥинэн. Ол харчы туох сыалга-сорукка туттуллубутуй? Ону ким эмэ ханна эмэ отчуоттаабыта дуо?
“Боломуочуйаҕытын туһаныҥ!”
Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр федеральнай былаастан быһаччы боломуочуйалаах кэтээн көрөр, ирдиир (надзор) уонна хонтуруоллуур уорганнар бааллар. Добуочча элбэхтэр. Ростехнадзор, Росприроднадзор, Роспотребнадзор... Онно эбии Өлүөнэтээҕи уу бассейнын управлениета, Гидрометкиин, МЧС сулууспата. Федеральнай улахан судаарыстыбаннай тэрилтэ эрэгийиэн таһымнаах хонтуруоллуур уорганы үлэлиир эбийиэктэригэр киллэрбэппин диэтэҕинэ, онтон тугу да булан ылбаккын. Онтон бу федеральнай уорганнар киириэхтэрин сөп. Уопсастыбаннай сэбиэт салайааччытын солбуйааччыта, биология билимин дуоктара Михаил Черосов федеральнай кэтиир-маныыр уорганнарга туһаайан маннык диэтэ: “Биһиги эһигиттэн бэйэҕит былааскытын туһаныҥ диэн көрдөһөбүт. Бу – эһиги боломуочуйаҕыт, эһиги, бэл, лиссиэнсийэни бопторор туһунан боппуруоһу туруорар кыахтааххыт! Ол – өрөспүүбүлүкэтээҕи министиэристибэ боломуочуйата буолбатах. Москубаҕа кини кумааҕытын көрө да барыахтара суоҕа, элээрдэн кэбиһиэхтэрэ. Оттон эһиги федеральнай уорган буоларгыт быһыытынан, эһигини истиэхтэрэ, кумааҕыгытын көрүөхтэрэ. Хайдах бу АЛРОСА ханна да регистрацияламматах гидротехническэй тутуулардааҕый? Ким да билбэт, хонтуруоллаабат буоллаҕа, ол аата?
Ытыктабыллаах федеральнай уорганнар! Боломуочуйаҕытын туһаныҥ! Эһиги өрөспүүбүлүкэ сиригэр сокуону тутуһары көрөр-ирдиир аналлааххыт. Оттон билиҥҥи туругунан экология туһугар өрөспүүбүлүкэтээҕи уорганнар эрэ мөхсөр, кыһаллар курдуктар. Тоҕо диэтэххэ, биһиги кинилэргэ дьайар кыахтаахпыт: былаас үрдүкү уорганнарынан, уопсастыбаннаһынан”.
Саамай сөпкө эттэ диир наада.
***
Дмитрий Дмитриев, Уопсастыбаннай сэбиэт чилиэнэ, Росприроднадзор Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр баар территориальнай управлениетыгар Уопсастыбаннай сэбиэт тоҕо суоҕун ыйыталаста. Онуоха салайааччы Виктор Рюрикович: “Уопсастыбаннай сэбиэт Арассыыйатааҕы Росприроднадзорга баар. Онтон территориальнайга суох буолуохтаах диэн үөһэттэн сурук кэлбитигэр, суох гыммыппыт”, – диэн хоруйдаата. Быһата, Арассыыйаҕа баар, биһиэхэ оннук көҥүллэммэт диэтэ. Тоҕо? Уопсастыбаннас ону-маны “чыып” диириттэн тэйэн биэрэр буоллахтара дуу? Дмитрий “биһиги ону кинилэртэн ыйыталаһыахпыт” диэн эрэннэрдэ.
***
Бүлүүчээнтэн төрүттээх суруналыыс Елизавета Егорова долгуйан туран тыл эттэ: “Бу улахан экология катастрофата. Эһиги этэргит курдук, АЛРОСАҕа оннук “курутуой уолаттар” олорор буоллахтарына, Арассыыйа бэрэсидьиэнигэр тахсыахха. Бүлүү бөлөх улуустарга булгуччу ЧС биллэриэххэ. Министиэристибэ бу айылҕа дьайыытыттан маннык буолла диир. Бэссэстибэлэр ПДКларын үрдээһинэ бэлиэтэнэр диэтэ. Ол эрээри, холобур, Бүлүүчээҥҥэ олохтоохтор ардах уутун иһэ олороллор. Оттон ардах уута син биир бу өрүс уутуттан көтөр сөҥүү буоллаҕа.
Сунтаартан Бүлүүчээҥҥэ ууну 25 тыһыынчаҕа анал бодобуос таһар. Этиллибитин курдук, туох да атын уу “альтернативата” Бүлүүчээҥҥэ суох. Билигин ол ууну ылыахтаах күөлгэ суолу саҥа оҥоро сылдьаллар. Онон массыына кэллэҕинэ – улахан уочарат. Өрүс сытар, оттон дьон кэлии ууну атыылаһарга уочараттыыр...”
Суруналыыс официальнай дааннайдары дьон итэҕэйбэт диэтэ.
Бүлүү экологиятын
харчыта ханнаный?
Валентина Дмитриева, уопсастыбаннай эколог: “Муниципальнай тэриллии баһылыктарын эмиэ бу боппуруоһу быһаарыыга ыҥырар наада. Тоҕо диэтэххэ, 1992 сыллаахха СӨ Үрдүкү Сэбиэтэ уураах таһаарбыта. Онно Бүлүү экологиятын туох баар кыһалҕата барыта ыйыллыбыта. Ол тиһиктээхтик олоххо киириэхтээх этэ. Туолбата. Пуонда тэриллибитэ. Ону бырабыыталыстыба суох оҥорбута. Ити Бүлүү кыһалҕата атырдьах ыйын 17 күнүгэр эрэ саҕаламмата. Ол кыһалҕа ааҥнаабыта ыраатта. Ону быһаарарга үп-харчы көрүллүбүтэ. Ол харчыта САПИга көһөрүллүбүтэ. Харчы барыта сиэммитэ. Онтон хас биирдии улууска 2% биэрэргэ диэн быһаарыы ылыллыбыта, бу кыһалҕаларын быһаардыннар диэн. Ол ханна баарый? Кыһалҕаларын төһө быһаардылар? Ол үп-харчы туохха туттулунна? Онон бу мунньахтарга муниципальнай тэриллиилэр салайааччыларын эмиэ ыҥырыахха наада диибин. Бу үп-харчы туохха уонна хайдах туттуллубутун отчуоттуулларын курдук. Ону кытта кинилэр бэйэлэрин “локальнай” миэстэтигэр экология бырагыраамаларын ылыналларын ситиһиэххэ. Хайдах баччааҥҥа диэри нэһилиэнньэлээх пууннарга ыраастыыр забордар суохтарый?!”
Хамыыһыйа тэрилиннэ
Мунньах түмүктэниитэ миниистир 1 солбуйааччыта Семен Яковлев кэлэн (үөрүүлээх диэххэ дуу?) иһитиннэрии оҥордо: “Бэрэсидьиэн уонна бырабыыталыстыба дьаһалтатын салайааччыта Федор Борисов сибилигин мунньахха бырабыыталыстыба хамыыһыйатын тэрийэр туһунан быһаарда. Бу – министиэристибэ үлэтин түмүгэ. Онно киириэхтэрин баҕарар дьон, Уопсастыбаннай сэбиэт салайааччытын аатыгар сайаапката түһэриҥ. Хамыыһыйа суһаллык улуустарынан барыаҕа, үлэлиэҕэ”, – диэтэ.
Бу “Кыым” хаһыат “Күн тоҕо өллө?” диэн төгүрүк остуол тэрийбитигэр уопсастыбаннас уонна исписэлиис-экологтар “тоҕо анал хамыыһыйа тэриллибэтэ?” диэн кириитикэлэрин истибиппит. Онон бу сырыыга бырабыыталыстыба хамыыһыйаны тэрийбитэ үчүгэй.
***
Хомойуох иһин, Семен Илларионович ити сонунун “уопсастыбаннас айдааны мээнэ таһаарар” диэн буортулаан кэбистэ. Ханнык уопсастыбаннас уонна “хайа баартыйа” диир оруннаах буолуо. Михаил Черосов боппуруоһу бэлиитикэҕэ сыһыарымыахха диэн туруорсубута оруннаах курдук буолла. Николай Барамыгин: “ЕР хандьыдааттара А.Акимов уонна Ю.Николаев баран онно бөртөлүөтүнэн сылдьыһаллара бэйэтэ быыбар аҕытаассыйата! Син биир бэлиитикэ”, – диэн этэн көрдө. Оттон ОНФ мунньаҕар Федот Тумусов тыыллан-хабыллан туран АЛРОСА чунуобунньуктарын уонна “Экология миниистирин уһулуохха!” диэн уоттаах-төлөннөөх тыл эттэ. Хомуньуустар да “уһуктубуттар”.
Хомойуох иһин, бэлиитикэ луоһуннарынан саптан, көннөрү дьон кыһалҕатын умнумуохха баара. Кыһыл тылынан мээнэ кыырбакка, дьону-сэргэни ыраас уунан хааччыйары, хампаанньа ол төлөбүрүн толуйарын, анал бырагыраама ылылларын ситиһиэххэ. Федеральнай уорганнар эппиэтинэстэн куотумматтарын курдук усулуобуйаны үөскэтиэххэ. Муниципальнай тэриллиилэр бү үлэҕэ көхтөөхтүк кытталлара наадатын өссө төгүл санатыахха. Уйаммыт-хатаммыт көстөр кэмэ кэллэ.
Нина ГЕРАСИМОВА.
