Тохсунньу томороон тымныытын аахсыбакка, тутулуга суох эколог-уопсастыбанньыктар Бүлүү улуустарынан нэһилиэнньэни, олохтоох былаас уорганнарын, Мииринэйгэ тиийэн АЛРОСА ХБК салалтатын кытта көрүстүлэр, эбийиэктэргэ сырыттылар. Сырыылара туох түмүктээх буолла? Ол туһунан кинилэр пресс-кэмпириэнсийэҕэ кэпсээтилэр.
“Дьокуускай–алмаастаах түөлбэ” десаҥҥа анал үөрэхтээх эколог-инженердэр Кристина Егорова, Дмитрий Дмитриев, уопсастыбанньыктар Марина Платонова, Вера Афанасьева, Дмитрий Петров, суруналыыс Владислав Коротов, Ил Түмэн дьокутаата Сулустаана Мыраан кытыннылар.
Дьон-сэргэ дьаарханар
Сулустаана Мыраан бырабыыталыстыба хамыыһыйатыгар киирэн саахал тахсыбыт бастакы кэмигэр эмиэ бара сылдьыбыта. Алмаастаах түөлбэ дьоно туох санаалаах олороллор? “Бу сырыыга дьон санаата бэттэх кэлбит эрээри, кыһалҕаларын атыннык этэллэр. “Балыктаабат буолан, эр дьон иһэр буолла” дииллэр. Сорохтор “эбэбит биһиэхэ туох куһаҕаны оҥоруой” диэн өрүс уутун билигин да иһэ олороллор. Аны, сүөһүлэрин, ынахтарын этин-үүтүн иһиэхтэрин-сиэхтэрин куттанар буолбуттар. Онон Бүлүү иэдээнэ дьон олоҕун тутулун, төрүт дьарыгын кытта таарыйбыт”, – диэтэ дьокутаат.
“Хостуур хампаанньалары кытта үлэлэһэр юридическай структура наада. Биһиги сокуонунан эрэ тугу эмэ ситиһэр кыахтаахпыт”, – диэн дьон-сэргэ санаатын этэр диир дьокутаат.
“Дискриминация диэххэ сөп”
...Мииринэй Сүлдьүкээригэр сылдьыбытын С.Мыраан: “Бу аҕыйах ахсааннаах омуктар бэйэлээх бэйэлэрин дьиэлэригэр тиийээри кыраныыссаны туоруур курдук көҥүллэтэн ааһаллар. Айаннаан тиийбит суолбут суолга да майгыннаабат. Быраас суох. Эмискэ ыалдьыбыт оҕону-дьахтары, кырдьаҕаһы хайдах тиэйэллэрэ буолуой? Сайын уу суола эрэ хаалар эбит. Аны аһатан-хамнастаан, дьоннорун иитэн олорор сопхуостарын АЛРОСА сабабын диэн, дьон үлэтэ суох хаалар кутталлаахтар. Ыйы быһа иһэр уута суох олороллор. Оройуон, өрөспүүбүлүкэ салалтата, АЛРОСА бу кыра нэһилиэк иэдээнин көрө-көрө көрбөтөҕө буолалларын киһи эрэ бэркиһиир. “Дискриминация” диэнтэн атын тыл киһи өйүгэр кэлбэт.
Бу уопсастыбаннай түмсүү тэриллэн барбыта олус үчүгэй. Сир-сир аайы дьон уруйдуу-айхаллыы көрүстэ. Кинилэр интэриэстэрин туруорсуохтаах, көмүскүөхтээх араас көрөр-истэр тус эппиэттээх, боломуочуйалаах уорган-тэрилтэ бөҕөтө баар. Ол эрэн бэйэлэрэ эрэ хаалбыт курдук сананан олороллоруттан киһи хараастар”.
АЛРОСА интэриэстээх
Владислав Коротов, суруналыыс: “Урут АЛРОСА олох сабыылаах буолара, производственнай эбийиэккэ киллэрииһилэр дуо. Билигин бэйэлэрэ ыҥыран сырытыннардылар, докумуоннарын көрдөрдүлэр. Ол аата, кинилэр эмиэ биһигини кытта үлэлииргэ интэриэстээхтэр, норуот санаатын истэргэ бэлэмнэр”, – диэтэ.
Баран иһэн десант дьоно Сунтаар улууһугар баһылык А.Григорьевы, дьокутааттары, уопсастыбанньыктары кытта көрсүбүттэр. Сунтаарга, Элгээйигэ, Куокунуга, Кириэстээххэ көрсүһүүлэр буолбуттар. Бүлүүчээн уопсастыбанньыктара, бэл, анаан-минээн Кириэстээххэ айаннаан кэлбиттэр. Салгыы В. Коротов: “Дьиҥинэн, Бүлүү уута бу саахал эрэ кэннэ киртийдэ диир сыыһа – уруккуттан киртийэ турбута. Ол туһунан урукку экологтарбыт боппуруоһу көтөҕөн тураллар. И.С. Бурцев 80-с сыллартан итиннэ үлэлиир. Хас даҕаны ядернай дэлби тэптэрии оҥоһуллубута, Кратон билигин даҕаны радионуклидтары таһаара сытар.
Хомойуох иһин, дойдуга бүрүүкээн турар балаһыанньаҕа ким туохха эппиэттиирэ биллибэт. Хампаанньа “орто звено” үлэһиттэрин кытта кэпсэттэххэ – кинилэр дьон курдук дьон, чулуу профессионаллар, “биһиги манна үөскээбиппит, төрөөбүппүт” диэн ким да куһаҕаны баҕарбат. Ол эрээри корпоративнай дьиссипилиинэ диэн баар. Ол кинилэргэ аһаҕастык саҥаралларын көҥүллээбэт”. Бу иннинэ хампаанньа барытыгар “айылҕа, ардах буруйдаах” диэн кэлиилии кэбэр эбит буоллаҕына, уопсастыбанньыктарга күөл тоҕо барыытын “элбэх төрүөттэн биирдэстэрэ эрэ” диэбит. Ол аата, үлэтин-хамнаһын иһин эппиэтинэһи сүгэрин өйдөөтөҕө.
Саҥа технологияларга олоҕуран
В.Коротов: “Ааһан истэхпитинэ, уу боруобатын аҕалбыттарын, РИАЦЭМҥа анаалыска туттарбыппыт түмүгэ таҕыста: туох баар көрдөрүүлэр нуорманы 40% куоһараллар. Сүрүн түмүк тугуй? Хампаанньа ол 150 мөл. харчы биэрэрэ кыһалҕаны быһаарыа суоҕа. Кини алмааһы сууйарга туттубут уутун 100% ыраастаан эрэ баран, үрэххэ, өрүскэ ыытыахтаах диэн күүстээх ирдэбил туруохтаах. Нэһилиэктэргэ ууну ыраастыыр тэрили туруоруунан уоскуйан хаалар сыыһа. Саамай сүрүнэ – АЛРОСА аныгы технологияларга олоҕуран, производствотын ыытарын, рекультивацияны дьиҥнээхтик оҥорорун ситиһии буолуоҕа”, – диэтэ
Кэтиир пуостары олохтуохха
Дмитрий Дмитриев, десант кыттыылааҕа: “АЛРОСА экология бырагырааматыгар 7 сылга 35 миллиард солк. үбү көрөр эбит, сыл аайы 5 млрд. солк. Итиннэ үлэһиттэри үөрэттэрии, тиэхиньикэни уларытыы эҥин, о.д.а. – барыта киирэр. Кинилэргэ отчуот кэмэ буола турара. Онон экологияҕа сыһыаннаах докумуоннарын көрдөрдүлэр, ыйытыыларбытыгар хоруйдаатылар, эбийиэктэргэ да сырытыннардылар. Биллэн турар, ити “айсберг үрдэ” эрэ. Дьон-сэргэ кирдээх ууну кистии-саба ыыта олорор диэн айманар. Онон уопсастыбаннай хонтуруол чэрчитинэн, тутулуга суох кэтиир пуостары олохтоон, производственнай эбийиэктэргэ киирбэккэ, таһыттан кэтээн көрөр, ону бэлиэҕэ ылар наада эбит”, – диэтэ. Бу сырыы саамай улахан ситиһиитэ – АЛРОСАны кытта бииргэ үлэлииргэ сөбүлэһиннэрии түһэрсиллибитин бэлиэтээн эттэ.
Караат эрэ туһугар
Иван Бурцев, уопсастыбанньык-эколог санаатын үллэстэн: “Дьиҥинэн, ити ыраатта: Иирэлээххэ, Тымтайдаахха кирдээх ууну быраҕаллар этэ. “Сааскы ууга суураллар” диэн, аһан биэрэллэрэ. Оннук үлэлээн кэллилэр. Кинилэр норуокка да, бэйэлэригэр да кыһаллыбаттар. АЛРОСА генеральнай дириэктэрэ Сергей Иванов интервьютугар наар “Бачча карааты хостуубут, оччо карааты ылабыт”, – диэбит. Кинилэр барыс эрэ ылар интэриэстээхтэр.
...Өссө Бүлүү ГЭС саҕаланарыгар Непорожнай диэн киһи эппитэ: “Айылҕа харыстабылын быһаарбатаххытына, иһэр уута суох хаалыаххыт”, – диэн. Ол аата, уруккуттан маннык буолуо биллэр эбит. Онон биһиги хампаанньаны кытта сибээһи быспакка, тохтоппокко үлэлиирбит наада. Кэтээн көрөр пуостары тэрийэр наада”, – диэтэ.
“Иһэр уу” бырагыраама
Пресс-кэмпириэнсийэҕэ улуустартан олохтоох былаас бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар. Ульяна Попова, Сунтаар улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ: “Бу кэнники үс-түөрт хонукка уунан хааччыйыыга нэһилиэк баһылыктарын кытта атах тэпсэн олорон бырабыыталыстыба, ДьУоХХ министиэристибэтэ, ГУП Водоканал буолан ырытыстылар, кэпсэттилэр. Ити бырагыраамаҕа үбүлээһин ДьУоХХ, МСХ бырагыраамаларыттан, ол 150 мөлүйүөнтэн, анал бэйэбит дивидеммититтэн эмиэ киириэҕэ.
Сунтаарга тиийэ сылдьан Айсен Николаев дивиденд харчыта “маневреннай буолуохтаах, сөҥөн хаалыа суохтаах, харчы харчыны оҥоруохтаах” диэн улууспут баһылыгын этиитин кытта сөбүлэспитэ. Онон дивиденд үбүн инвестиционнайга 60%-нын хаалларан баран, 40%-нын атын сыалга-сорукка угуохха диэбитэ. Дивиденд тула мунньахтар буоллулар, улуустар этиилэрин болҕомтоҕо ыллылар.
Быйыл улууска доруобуйа уонна экология сыла. Биир дойдулаахпыт биллиилээх уопсастыбаннай эколог Эдуард Соколов төрөөбүтэ 75 сылын бэлиэтиэхпит. Доруобуйа, Айылҕа харыстабылын министиэристибэлэрин кытта нэһилиэнньэ доруобуйатын кэтээн, чинчийэн көрүүнү ыытыахпыт, динамиката барыта көстөн тахсыахтаах. Дьиҥэр, алмаас бырамыысыланнаһа хас сылын бэлиэтээтэ... Ол тухары биһиэхэ мониторинг ыытылла илик. Сууттаһарга эҥин дакаастыыр база буолуохтаах этэ. Ньурба бу боппуруоска ордук үлэлэспит. Биһиэхэ быйылгыттан ити үлэ саҕаланыа. Бэйэбит кэннибитигэр тугу хаалларабыт диэн ыйытыы барыбытын долгутар, онон уопсастыбаннас уонна былаас дьоммут туһугар холбоһон үлэлиэхпитин наада”, – диэн эттэ.
***
Спиридон Борбуев, Үөһээ Бүлүү дьаһалтатын бэрэстэбиитэлэ: “Элбэх эрэгийиэҥҥэ сырыттым, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ манна киирэр харчыттан улаханнык туһанан олороро тэҥнээн көрдөххө көстөр. Биһиэхэ биир даҕаны нэһилиэнньэлээх пууҥҥа оскуола, дьыссаат сабыллыбакка турар”, – диэтэ, улууска киирэр дивидентэн элбэх социальнай тутуу ыытылларын холобурдаата.
Эдуард Филиппов, Сунтаар нэһилиэгин баһылыга: “Билигин “Ыраас уунан хааччыйыы” бырагырааматын баар атын бырагыраамаларынан, онно эбии федеральнай бырагырааманан эбии үбүлээн, олоххо киллэрэр сорук турар”, – диэн иһитиннэрдэ.
Саҥалыы көрүөххэ
Бастакы экологтар туруорсуулара суверенитет тирэҕэ буолбута. Ол базатыгар САПИ тэриллибитэ. Билигин даҕаны ол үлэлии турар. Онон экологическай хамсааһын бэйэни салайыныыга сүрдээх улахан кылаатын киллэрбитэ. Итинник үп атын ханна да тиксибэтэҕэ.
Пресс-кэмпириэнсийэҕэ социология билимин дуоктара Ульяна Винокурова сырытта уонна бу баар кыһалҕаны саҥалыы көрөр наада диэтэ: “Кэнники чааһынайга охтуу түмүгэр уопсай суолталаах, тосту уларытарга наадалаах, улахан таһымнаах миэрэлэр харахпыт далыттан сүтэн хааллылар. Билигин Бүлүү өрүс кирдээх уута Хотугу Муустаах байҕалга түһэ турар. Дьон-сэргэ, айылҕа, тыынар тыыннаах барыта бииргэ көрүллэн, Бүлүү түөлбэтин “био-регион” диэн ааттаан, “күөл-өрүс-акыйаан” диэн тиһиктээн олохтоох проблематтан аан дойду проблематыгар таһаарар наада”.
Экология “беженецтэрэ”
У.А. Винокурова: “Аан дойдуга күүстээх өйдөбүллэр бааллар. Холобур, “экологический расизм”, “экологические беженцы” диэн. Арктика улуустара диибит-диибит да билигин 13 хотугу улууска 62 тыһ. киһи хаалла. Бүлүү улуустарыгар эһиилгиттэн төһө киһи хаалыай? Бары көһөн хааллахтарына ол дьэндьэспит оскуолалар, кутуу суоллар туохха наадалаах буолуохтарай? Арктика оннук буолан эрэр. Онон аан бастаан, нэһилиэнньэни оннугар хаалларыы, ол туһугар өйүн-санаатын олохсутуу соруга туруохтаах”, – диэтэ.
Нолуок туһунан
У.А. Винокурова: “Биһиэхэ биир эрэ мэхэньиисим баар – нолуок бэлиитикэтэ. Онуоха хостуур хампаанньаларга чэпчэтиини, туох эрэ преференция бөҕөтүн биэрэ олоруу төһө сөптөөҕүй? Таас Үрэххэ алта хампаанньа үлэлиир диэтигит. Бары нолуокка чэпчэтиилээхтэрэ буолуо диэн сэрэйэбин. Итини тохтотуохха, чэпчэтиини биэрэр да буоллахха, ол биһиэхэ эргийэн кэлэрин тобулуохха. Экологияҕа, айылҕаны харыстааһыҥҥа... Экология сэбиэтигэр баар эрдэхпинэ, хампаанньалар айылҕаны алдьаталларын кистииллэрин көрөрүм. Дьиҥинэн, лиссиэнсийэҕэ төһө үбү айылҕа харыстабылыгар, олохтоох омуктарга биэрэҕит диэн сурулла сылдьар да, ону кистииллэр. Дьокутааттарбыт итиннэ киирсиэхтээхтэр.
Биһиги төрдүттэн түөрэн үлэлиэхпитин наада. Ону өйбүтүнэн, правовой сыһыанынан эрэ кыайыахпыт. Үлэбит хас да таһымынан эриэ дэхситик, тиһиктээхтик, биир хайысхаҕа туһаайыллан барыахтаах”.
***
Түмүккэ тутулуга суох уопсастыбаннай экологтар түмсүүлэрин салайааччыта Алексей Егоров: “Биһиги иннибитинэ үлэлээн ааспыт экологтары кытта биир ситимнээхтик, кинилэри кытта сүбэлэһэн үлэлиибит. Инникитин даҕаны, сир баайын хостооччулар туох-хайдах дьаһанан үлэлии сылдьалларын, айылҕаны харыстыыр сокуоннары төһө тутуһалларын уопсастыбаннай хонтуруол чэрчитинэн көрө-билсиһэ диэн бу маннык десаннары оҥоруохпут”, – диэн түмүктээтэ. Десант кэнники сылларга биир дьоһун уопсастыбаннай экологическай бырайыак буолла. Кинилэр хоннохтоохтук ылсан, тиһиктээх үлэни тэрийэн, биир сомоҕо буолан салгыы үлэлиэхтэрэ.
(СӨ Уопсастыбаннай палаататыгар, салайааччы А.Е. Сергучевка, экология хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Н.А. Барамыгиҥҥа пресс-кэмпириэнсийэ тэрээһинигэр күүс-көмө буолбуттарыгар улахан махталбытын тиэрдэбит).
Нина ГЕРАСИМОВА.
