Николай Николаевич Тобуроков: «Үөһээ Бүлүү улууһун түҥкэтэх тыа сиригэр төрөөбүтүм, аҕам туйаҕын хатаран, булчут буолуохтааҕым», – диэн кэпсиирэ.Ол эрээри, кини төрөппүттэрэ сырдык олох кэлбитин өйдөөн, оҕолорун үөрэттэрээри, үөс сир диэки дьулуспуттара. Онон оҕолоро бары үөрэхтээх дьон буолан өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр учууталлар династияларын олохтообуттара. Улахан уоллара Бүөтүр Тобуруокап саха норуотун тапталлаах, аатырбыт норуодунай поэта буолбута. Кырачаан уоллара, эдьиийдэрин-убайдарын араҥаччылааһыннарынан үүммүт киһи – Саха сирин улахан биллэр учуонайа.
Н.Н. Тобуроков – ф.н.д., профессор, СӨ наукатын үтүөлээх диэйэтэлэ, РАН СО үтүөлээх бэтэрээнэ, «За заслуги перед Отечеством» II истиэпэннээх уордьанынан, «Үлэтигэр үтүөтүн иһин» икки, «Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр үлэтигэр үтүөтүн иһин», «Аҕа дойду сэриитин 60 сыла» мэтээллэринэн, СӨ «Гражданскай килбиэн», РАН СО «Үрүҥ көмүс сигма», «СӨ наукатыгар киллэрбит кылаатын иһин» уо.д.а. бэлиэлэринэн, үгүс грамоталарынан наҕараадаламмыта. СӨ суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Эрилик Эристиин аатынан литературнай бириэмийэ лауреата. Чурапчы Чакыр нэһилиэгин, Үөһээ Бүлүү улууһун бочуоттаах олохтооҕо. 1993-1995 сылларга дойду уһулуччулаах учуонайдарын Арассыыйатааҕы фондатын стипендиата. 40-чэ кинигэ ааптара, 300-тэн тахса чинчийэр үлэ ааптара.
Н.Н. Тобуроков, бииргэ төрөөбүттэрин суолун батыһан, учуутал буолар баҕалааҕа. Дойдутугар сэттис кылааһы бүтэрэн баран, Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэнэ киирбитэ. Онтон 1951 сыллаахха 18 саастаах уол ыраах Абый оройуонугар учууталлыы ананан барбыта. Үс сыл бэртээхэйдик үлэлээбитэ, үөрэппит ыччаттара билиҥҥэ диэри махтана ахталлар. Чаҕылхай уол, чахчыта да, «первый парень на деревне» буолбута, ыллыыра, үҥкүүлүүрэ, байааҥҥа, балалаайкаҕа оонньуура, араас тэрээһиннэри ыытар көхтөөх киһи этэ. Ол иһин кинини оройуоҥҥа тэрийэр үлэҕэ хааллараары гыммыттарын хара күүһүнэн аккаастанан, икки атаҕынан куоппута.
Кини ыра санаата – Дьокуускай куорат, үрдүк үөрэх этэ. Университекка эмиэ биллэр-көстөр, актыыбынай устудьуон этэ, үөрэҕэр уһулуччу туйгун буолан Сталинскай стипендиат буолбута. «Ботуччу харчыбыттан, бэл, дьоммор ыытарым», – диэн күлэн кэпсиирэ. Манна кини бастакы уонна үйэлээх тапталын – нуучча тылын салаатыгар үөрэнэр Ленскэйтэн сылдьар нуучча кыыһын Валя Родченкованы көрсөн, устудьуон сыбаайбатын ньиргиппиттэрэ. Николай Николаевич уонна Валентина Максимовна – иккиэн филолог-учуонай, преподаватель, биир интэриэстээх дьон – өйөһөн-убаһан, 64 сыл бииргэ дьоллоох ыал буолан олордулар. Ыал буолбуттара 60 сыллаах үбүлүөйүгэр, СӨ ЗАГСата путёвка бэлэхтээн, Өлүөнэ Остуолбаларыгар бэркэ сынньанан, күүлэйдээн кэлэн үөрбүттэрэ-көппүттэрэ. Николай Николаевич оҕолорун, сиэннэрин, хос сиэннэрин наһаа таптыыра, киэн туттара. Араас дойдуларга олоро тиийбит оҕолорун, сиэннэрин кытта скайпынан күннэтэ билсэ, кэпсэтэ турабын диэн астынара. Оҕолоро төрөппүттэрин соҕотохсуппакка көрөллөр-истэллэр.
Учуонай быһыытынан Н.Н. Тобуроков чинчийэр эйгэтэ киэҥинэн сөхтөрүөҕүн сөхтөрөр – саха литературата, хотугу норуоттар литературалара, Сибиир уонна түүр тыллаах литературалар. Оттон чинчийэр хайысхата эмиэ араас – проза, поэзия, литературалар сибээстэһиилэрэ, хоһоон тутулун чинчийии. Кини үгүс саха суруйааччыларын айар үлэлэрин ырыппыта, элбэх ыстатыйаны суруйбута, кинигэни таһаарбыта. Олортон эдэр эрдэҕиттэн саамай ылсан туран үлэлээбит суруйааччытынан Эрилик Эристиин буолар, түөрт монографияны суруйбута уонна суруйааччы элбэх кинигэлэрин хомуйан, оҥорон таһаарбыта. Бииргэ төрөөбүт убайа Бүөтүр Тобуруокап сэрииттэн эргиллэн кэлэн, кыра быраатыгар саамай күндү кэһиитин аҕалбыта – Эрилик Эристиин «Маарыкчаан ыччаттара» романын. «Ону орой-мэник уолчаан чуумпуран, тартаран олорон, кинигэм лиистэрин арыйарбар саҥа кумааҕы илибириир тыаһыттан бэркэ долгуйан аахпытым», – диэн ахтара. Суруйааччыга, литератураҕа таптала итинтэн саҕаламмыта. Убайын хоһооннорун эмиэ наһаа сөбүлүүрэ, суруйааччы да, киһи да быһыытынан бэркэ ытыктыыра, уйаҕастык сыһыаннаһара. Ол да буоллар, хоһооннорун кыайан ырыппатаҕа, «ээ, убайын хайҕаабыт диэхтэрэ...» диэн кэмчиэрийэ санаабыта.
Н.Н. Тобуроков, этэргэ дылы, аан дойду учуонайдарын сөхтөрбүт үлэтинэн, наукаҕа оҥорбут хорсун быһыытынан, хоһоон тутулун ырытан, стихосложение курдук литературоведение уустук салаатыгар үлэлээбитэ буолар. Манна кини наука техническэй ситиһиилэрин туһаммыта уонна чинчийии олох саҥа ньымаларын айбыта, хоһоону научнай таһымҥа ырытыы ньымаларын киллэрбитэ. Ону ааһан түүр тыллаах поэзияны барытын ырыппыта. Төһөлөөх поэт айымньытын, төһөлөөх тыһыынча строканы, сүһүөҕү, дорҕоону аахпытын-ырыппытын киһи төбөтүгэр батаран киллэрбэт. Арай ф.н.д., профессор И.Е. Алексеев суруйбута: «Кини Кулаковскай, Алампа, Ойуунускай, Күннүк Уурастыырап, Эллэй, Баал Хабырыыс, И.Гоголев, Чаҕылҕан, С.Руфов, Сайа 32 тыһыынча дорҕооннорун, 18 тыһыынча сүһүөхтэрин, 6 тыһыынча (ол кырата) тылларын ырытан научнай түмүктэрин ылбыта». Онно эбэн кэбиһиҥ Сибиир поэттарын – Баинов, Укачин, Пюрбю, Узултыева, Доможаков, Кучияк, Суркашева, Палкин, Эредеев, Сюрюн-оол, Кинщегеш, Кобяков, Кильчечеков уо.д.а. хоһооннорун ырыппытын. Кини «Современная поэзия народов Сибири», «Хакасский стих», «Проблемы сравнительного стиховедения», «Якутский стих» диэн үлэлэрин омук учуонайдара олус үрдүктүк сыаналаабыттара. Науканы өрө көтөҕүү (прорыв в науке) диэбиттэрэ, наукаҕа хорсун быһыыны оҥорууга тэҥнээбиттэрэ. Докторскай үлэтин көмүскүүрүгэр тута икки специальноска истиэпэн иҥэрбиттэрэ – «Литература народов РФ» уонна «Теория литературы». Оннук түбэлтэ саха литературоведениетыгар суох. Николай Николаевич сыллата стиховедтар аан дойдутааҕы конференцияларыгар дакылааттыыр этэ, элбэх стиховедтары кытта билсибитэ – А.Жовтис, Б.Гончаров, Х.Усманов уо.д.а.
Н.Н. Тобуроков – тэрийэр, салайар дьоҕурдаах киһи. Кини дакылааттыырын дьон, ыччат эккирэтэ сылдьан истэллэрэ, ол курдук интэриэһинэйдик, тиийимтиэтик саҥарар дьоҕурдаах, мааны тыллаах-өстөөх, бэртээхэй куоластаах араатар быһыытынан биллибитэ. Кини үгүс сылларын салайар үлэҕэ анаабыта. Партия обкомугар үөрэхтээһин уонна наука салаатын сэбиэдиссэйинэн 1964-1974 сылларга үлэлээбитэ. Онно олорон оскуолаҕа саха тылын уонна литературатын чаастарын киллэрэр, элбэтэр туһугар охсуспута. Чугас доҕоро, эмиэ ф.н.к. М.А. Черосов ол кэмнэргэ национальнай оскуола институтугар дириэктэрдиирэ, онон биир хайысханан үлэлииллэрэ. Ол да буоллар, манна да кинини санаата батарбат этэ, науканан дьарыктаныан баҕарара.
Ол иһин тыл, литература уонна история институтугар үлэҕэ киирбитэ, үгүс сылларга дириэктэри солбуйааччынан үлэлээбитэ. Манна кини атын өрөспүүбүлүкэлэр филолог-учуонайдарын, научнай тэрилтэлэрин кытта сибээһи олохтуурга ылсан туран үлэлээбитэ, сири-сибиири кэрийбитэ. Ол түмүгэр институт тылга, литератураҕа үгүс учуонайдара Казахстаҥҥа, Бурятияҕа, Башкирияҕа диссертацияларын көмүскэнэр кыахтаммыттара. Саха литературоведениета атын омук учуонайдарын кытта киэҥ сибээстэрин олохтообута. Кини омук институттарын салайааччыларын – буряттар В.Найдаковы, А.Соктоевы, тувинецтар Ю.Аранчины, Д.Куулары, хакас В.Асачоковы, казах А.Ахметовы, башкир Р.Баимовы, чуваш В.Родионовы уонна нуучча улахан учуонайдарын кытта доҕордоһоро. Мин, көмүскэнээри уонна рецензент көрдөөн, араас куораттарга тиийдим да, Н.Н. Тобуроков оҕото буоларбынан салайааччылар, учуонайдар ытыс үрдүгэр түһэрэллэрэ.
Оттон үлэһиттэр кэпсэтиигэ Николай Николаевиһы наһаа хайгыыллара, элэккэйин, кэпсэтинньэҥин уонна ыллыыр талаанын сөҕөллөрө. Ону Николай Николаевичка: «Эн Арассыыйа норуодунай ырыаһытаҕын быһыылаах», – диэтэхпинэ күлээччи. Элбэх ырыа ылланнаҕа диэччи, лирическэй ырыалары ыллыыра, киэҥ күүстээх куолаһа ордук нуучча норуодунай ырыаларыгар табыллара.
Ордук чугас, бииргэ төрөөбүттэрин курдук санаһар доҕотторо В.Найдаков, А.Соктоев этилэр, элбэхтик көрсөллөрө, кэпсэтэллэрэ. Кинилэр, оччотооҕуга бастакы филолог-дуоктардар, дьээбэлэнэн бэйэлэрин: «Сибиир кииттэрэбит», – дэнэллэрэ. Ону мин: «Оччоҕо биһиги эмиэ кииттэрбит», – диирим. Ону Николай Николаевич: «Бу Варя истэригэр киһи ону-маны саҥарыа суох, барытын өйдүү, тиһэ сылдьар эбит», – диирэ. Үгүс табаарыстара суох буолбуттарын суохтуура, соҕотохсуйара.
Хакасияҕа, Туваҕа, Алтаайга кини научнай үлэлэрин салайан үүннэрбит учуонайдара үлэлии сылдьаллар уонна саха учуонайдарын кытта сибээстэрин сайыннараллар.
Н.Н. Тобуроков өрөспүүбүлүкэҕэ литературоведение наука быһыытынан сайдыытыгар муҥура суох улахан кылааты киллэрбитэ. Биһиги институппут оччотооҕу салайааччыта Г.Г. Филиппов, университеппыт ректора Е.И. Михайлова кини үлэтин-хамнаһын уһулуччу үрдүктүк сыаналыыллара.
Кини институттан биһиэхэ 1994 сыллаахха кэлэн, оччотооҕуга саҥа тэриллибит үөрэхпит кыһатын – төрөөбүт тыл, литература факультетын – таһымын үрдэппитэ, устудьуоннарга үөрэҕи иҥэриини дириҥэппитэ. Саҥалыы тииптээх үрдүк үөрэххэ туттуллар үөрэх кинигэлэрин таһаарбыта, академическай таһымнаах, дириҥ научнай ис хоһоонноох лиэксийэлэри ааҕара.
Университекка киллэрбит улахан кылаатынан билиҥҥэ диэри үлэлии турар наука кандидаттарын, дуоктардарын бэлэмниир диссертационнай сэбиэти тэрийиитэ буолбута. Онон истиэпэннээх учуонайдарынан үөрэх кыһаларын, наука тэрилтэлэрин хааччыйбыта.
Тус бэйэтэ үгүс ахсааннаах наука кандидаттарын, дуоктардарын бэлэмнээн таһаарбыта. Куруук «паапабыт» диэн үөрэ-көтө ааттыырбыт, кини халыҥ көхсүгэр хаххаланарбыт, көмүскэтэрбит.
Үүннэрбит оҕолоро үлэлии-хамсыы сылдьалларын көрөн дьоллоноро. Бу кэлин Валентина Григорьевна Семёнова дуоктар солотун ылар үлэтин көмүскээбитигэр муҥура суох үөрбүтэ. Олоҕун биир кэлиҥҥи үөрүүтүнэн үөрэнээччитэ Матрёна Петровна Попова дуоктар үөрэҕэр (докторантураҕа) киирбитин истиитэ буолбута.
Н.Н. Тобуроков олохтообут научнай оскуолата итинник сайда турар.
Аны биири булгуччу ахтыахтаахпын, ол умнууга хаһан да хаалбат, оччоҕо учууталым кэриэһин толорбут курдук сананыам. Николай Николаевич күүстээх булгуруйбат биир санаалааҕа – олоҕум тухары бэриниилээх хомуньууспун диирэ. Кини киһи буолбутугар, үөрэхтэммитигэр, дьоллоох олоҕу олорбутугар махтанан: «Тус бэйэм эрэ буолуо дуо, бүттүүн норуотум, хаалыыттан тахсан, маннык сырдык олоххо кэлбитэ», – диэн куруук сэбиэскэй былааһы, хомуньуус партиятын бэлиэтээн этэрэ.
Ил Түмэн кыһыл көмүс чаһынан иккиһин наҕараадалаабытыгар, оонньоон: «Икки илиигэр кэтииһигин, аны атаххар наада эбит», – диэбитим. Күлбүтэ.
Мээнэ-мээнэ тыллаахпынан уонна, саамай кылаабынайа, хомуньуустары сөбүлээбэппинэн мин Николай Николаевич саамай сөбүлээбэт үөрэнээччитэ этим. Ол да буоллар, мин ыар олохпуттан саллара, куруук көмөлөһөрө, өйүүрэ. Бүтэһик күнүгэр диэри «хайа хайдаххын, оҕолоруҥ этэҥҥэлэр дуо?» диэн ыйыталаһа олороро.
Саамай мааны, тапталлаах оҕолорунан П.В. Сивцева, Л.Н. Романова, В.Г. Семёнова, М.П. Попова буолаллара.
Икки аксакалбытын – Николай Николаевиһы уонна Василий Никитич Протодьяконовы – кырдьаҕастар диэбэт этилэр, атын кафедралар: «Эһиги наһаа үчүгэй эр дьоннооххут!» – диэн ымсыыраллара. Чахчыта да оннуга, Дьахтар күнүгэр умнуллубат кэрэ бэлэхтэри оҥороллоро, бырааһынньыктар бэрт көхтөөхтүк ааһаллара, көр-күлүү, ырыа-тойук оргуйара. Кафедрабыт күлүмүрдэс күннээх кэмнэрэ ааспыттара...
Үөрэппит ыччаттара тапталлаах учууталларын, Николай Николаевиһы, куруук өйүүллэрэ. Олоҕун тиһэх сылларыгар үлэтигэр акылаатын 0,25 чааһыгар сылдьыбыта. Онтуттан улаханнык кыбыстара. «Кэбис, абааһыны баран, ууратан кэбиһиҥ», – диирэ. Ол да буоллар: «Харчыны таах сиэбэппин, үлэлии сытабын, сыллата кинигэлэрим бэчээттэнэн тахса тураллар», – диэн үөрэрэ. Ол курдук, былырыын тиһэх монографиятынан «Чаҕылҕан айар үлэтэ» буолбута, ону намнар үбүлээн таһаарбыттарыгар махтанара. В.Б. Окорокованы кытта кыттыһан эбээн суруйааччыта А.В. Кривошапкин айар үлэтигэр таһаарбыт кинигэлэрэ быйыл кыһын күн сирин көрбүтэ. 2018 сыллаахха М.П. Попова эрэдээксийэтинэн, хомуйуутунан Н.Н. Тобуроков сүрүн үлэтэ күн сирин көрбүтэ – «Труды по тюркскому стихосложению». Бу – 32 бэчээтинэй лиистээх үлэ!
Ол эрээри, Николай Николаевич биир хом санаалааҕа – олоҕун анаабыт стихосложение курдук улахан наукаҕа салҕааччыта суох хаалбытыттан. М.Н. Дьячковская саха поэзиятын тутулугар үлэлээбитэ, кинигэтин таһаарбыта, ол гынан баран, ыалдьан, олохтон эрдэ туораабыта. Е.А. Архипова диэн чаҕылхай учуонай кинигэлэрин таһаарбыта, салайааччытын кытта олоҥхо хоһоонугар үлэлэспитэ, ол эрээри, наука эйгэтин хаалларан кэбиспитэ.
Кэлиҥҥи кэмҥэ учуонай олоҥхо хоһоонун үөрэтиигэ ылсыбыта, ол үлэтэ өйөммөтүттэн, бэчээттэммэтиттэн эмиэ санааргыыра. Сүрдээх улахан, кэскиллээх үлэ. Түүр омуктар эпостарын тэҥнээн ырытыахха сөп. Мин быйыл кыһын «рукопискын аҕал, бэчээттиэм» диэбиппин, «чэ, кэбис, кэлин, күһүн көрүөхпүт» диэбитэ...
Ол да буоллар, улахан учуонай Н.Н. Тобуроков олоҕун анаабыт, научнай хорсун быһыыны оҥорбут үлэлэрэ туһалыы сылдьыахтара, олортон кини үөрэҕин сомсон, кэлэр үөрэнээччилэрэ өссө да үөскүү, сайда туруохтара.
Варвара ОКОРОКОВА.
