Бу күннэргэ Күөх Ньурба биир талааннаах кэрэмэс кыыһа, Суруйааччылар сойуустарын норуоттар икки ардыларынааҕы холбоһуктарын уонна СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, култуура туйгуна, поэт, эссеист, сценарист, тылбаасчыт, кириитик быһыытынан ураты суоллаах-иистээх Айыына Чэгиэн ыраах Москуба куораттан дойдутугар кэлэн ыалдьыттыы, ааҕааччыларын кытта кɵрсүһэ сылдьар. Быйыл кыһын биһиги Айыынабыт бу орто дойдуга дьоһуннук, сиэрдээхтик олорон олоҕун биир кэрэ бэлиэ кэрдииһин туолбута. Онон Айыына Чэгиэн-Галина Егоровна Томская айар үлэтин, олоҕун туһунан биһирэмнээн үтүө тылынан ахтан ааһар тоҕоостоох.

Галина Томская-Айыына Чэгиэн уонна Раиса Мартынова.

Оһуордаах олунньу ый 8 күнүгэр дьикти-кэрэ айылҕалаах Дьөҥкүүдэ эбэ кытылыгар Маар нэһилиэгэр сыа хаар ньуурун курдук киэҥ-холку майгылаах, кырыалаах намчы лабаа курдук уйан дууһалаах кыыс оҕо күн сиригэр кэлбитэ. Кыысчаан олох кыра сааһыттан Күөх Ньурба оттуун-мастыын кэрэтин кэрэхсии, дьоно-сэргэтэ үтүөтүн бэлиэтии, ырыаны-тойугу, хомоҕой хоһоону кэрэхсии улааппыта.

Үөрэммит кыһата ‒ эргиччи сырдыгынан сыдьаайбыт Бүлүү эбэ үрдүк мэҥэ биэрэгэр турар бастакы нүөмэрдээх оскуола. Тылга дьоҕурдаах кыыс 1981 c. СГУ филологическай факультетын ситиһиилээхтик бүтэрэр.

Үлэ үөрүүтүн, олох күндүтүн билбит сирэ – ыраах хоту Усуйаана улууһа. Манна учууталынан, оскуола дириэктэринэн ситиһиилээхтик үлэлиир. Айыына 1995 c., төрөөбүт төрүт сиригэр Ньурбаҕа эргиллэн кэлэн, “Кыталык” култуура киинигэр норуот айымньытын салаатын сэбиэдиссэйинэн үлэҕэ киирэр.

Айар куттаах хоһоонньут быһыытынан киэҥ эйгэҕэ 1991 cылтан саҕалаан биллибитэ. 1991 с. “Сахаада” хаһыакка Варвара Потаповаҕа анабыл хоһооно бэчээттэнэр, онтон салгыы улуус, өрөспүүбүлүкэ араас хаһыаттара биһиги кыыспыт аахпыт эрэ киһиэхэ сүрэҕин ортотунан сайан киирэр иһирэх хоһооннорун элбэхтик бэчээттииллэр. 2000, 2001 cс. утуу-субуу, таптал чараас тыынынан таайтарыылаахтык илгийэн, “Санаа ытылҕана” уонна “Күн көрүө халлааны толору...” хоһооннорун кинигэлэрэ тахсан киэҥ нэлэмэн Саха сирин хоһоон куттаах ааҕааччыларын билиниитин сонно тута ылбыттара.

Ити курдук, саха поэзиятыгар кимиэхэ да майгыннаабат чуор куолас лыҥкынаабыта. Уран тыл маастардара Иван Гоголев, Сэмэн Руфов, Моисей Ефимов, Василий Сивцев сонно тута Айыына хоһооннорун таба көрөн, кэрэхсээн алгыс тылынан көрсүбүттэрэ. Профессор Николай Антонов 2000 c. “Саха сирэ” хаһыакка: “Мин кыаҕым эбитэ буоллар, Айыына кыыһы Ньурба Айыыта диэн ааттыам, киниэхэ Айыы дьиэтин тутан олордуом, кинини Ньурба дьонун Айыыһыта, Арчыта гынан үҥүөм-сүктүөм этэ. Кини эриэккэстэй күндү хоһооннорун Айыы дьиэтин куолакалларыгар оонньотон лыҥкынатыам этэ...” – диэн суруйбуттаах. Оттон биһиги, аныгы дьахталлар, үксүбүт аттыбытыгар биир эйгэҕэ үлэлиир ытыктыыр коллегабыт Айыына хоһооннорун кинигэтин соһуйа, сөҕө-махтайа түүннэри биир тыынынан ааҕан, кини бэйэтин хоһоонун тылынан эттэххэ:

Ааҕабын хоһооҥҥун соһуйа,

Мин дууһам кистэлин хоһуйан

Илбистээх ырыаҕар кытыаран

Таайбыккын сүрэххэр сыһыаран... ‒

дии санаабыппыт. Итинник тус бэйэбит сүрэхпит кимиэхэ да этиллэбэтэх иэйиитэ сурукка тиһиллэн ыраас лиискэ ууруллубутун курдук долгуйа ылынан ураты турукка киирэрбит баар чахчы этэ. Бу дьикти алыптаах туругу бэйэтэ олус сэмэйдик: “Мин бэйэм дьахтар буоларым быһыытынан дьахтар сүрэҕин кистэлэҥнэрин сэмэйдик сэгэтэн көрөбүн...” ‒ диэн быһаарар.

2009 с. тахсыбыт “Илинтэн илгийэр сиккиэр” сахалыы-нууччалыы тылынан хоһооннорун үһүс кинигэтэ саха поэзиятыгар эмиэ ураты, сонун көстүү буолбута. Биһиги Айыынабыт ‒ күннээҕи олоҕунан дуоһуйбат, элбэҕи ааҕар, билэр киэҥ эйгэлээх аныгы дьахтар. Кини, айар киһи, биир халыыпка хаайтарыан баҕарбат, саҥаттан саҥаҥа холонон көрүөх баҕата батарбат. “Мин ийэ тылбын туохха да биэрбэппин, сахам тылыттан ордугу билбэппин, ол эрэн омук литературатын эмиэ кэрэхсиибин”, ‒ диэн этэр. Бу кинигэҕэ илиҥҥи поэзия ньымаларынан (холобур, хокку, танка) суруллубут үс строкалаах хоһооннорго майгынныыр кылгас, аҕыйах тылынан элбэҕи этэр, таайтарар сүмэлээх хоһооннор киирбиттэрэ.

Оттон литературнай кириитикэ жанрыгар Айыына саха поэттарын айымньыларын сонуннук, урут ким да таба көрөн арыйа илик хайысхаларын таба көрөн ырытар, бэйэтин дириҥ улаҕалаах көрүүлэрин ааҕааччыга судургутук тиэрдэр дьоҕурдаах. Дэлэҕэ даҕаны саха тыллаах бүттүүнүн билиниитин ылыан ылбыт биир дойдулаахпыт, ытык киһибит К.Д. Уткин-Нүһүлгэн: “Саха литературнай кириитикэтигэр саҥа хайысханы арыйбыт ааптар Ньурбаҕа баар буолла”, ‒ диэн киэн тутта этиэ дуо!

Аҕатын ‒ сахаттан бастакы анал үɵрэхтээх историк-востоковед Егор Сидорович Сидоров ‒ дойдутугар. Акана.

2009 c. тахсыбыт “Барыта баар хоһооҥҥо” литературнай-киритиичэскэй эссе ыстатыйаларын кинигэтин Айыына Варвара Потапова уонна улуу Алампа айар үлэлэрин чинчийиигэ анаабыта. Бу кинигэтэ өссө бэчээттэниэн хас да сыл иннинэ Айыына библиотека эдэр ааҕааччыларыгар наада буолуо диэн компьютерынан бэчээттээн ааҕар саалаҕа бэлэхтээбитэ билиҥҥэ диэри туһанылла сылдьар. Кини, ханна да сырыттар, бар дьонугар, кэнчээри ыччакка саха поэттарын айымньыларын сырдатар, кэрэҕэ, үйэлээххэ угуйар үтүө үгэстээх. Айыынаны киин библиотека ыытар араас тэрээһиннэригэр ыҥырдахпыт ахсын, ону эрэ күүтэ сылдьыбыт курдук, улгумнук сөбүлэһэн кэлэн эппитэ-тыыммыта үгүс.

Тус бэйэм Айыыналыын бэйэ-бэйэбитин тыл аҥаарыттан өйдөһөн бииргэ үлэлээбит түгэннэрбин күндүтүк саныыбын.

Айыына билигин нууччалыы-сахалыы тылынан дэгиттэр суруйар үрдүк таһымнаах литературнай кириитик быһыытынан киэҥник биллэр. Кини Степан Федотов, Егор Старостин-Байаҕантай, Анна Парникова-Сабарай Илгэ, Василий Саввин, Валериан Николаев уонна да атын ураты суоллаах-иистээх поэттар айар үлэлэрин ырыппыта кэнники сылларга “Полярная звезда”, “Чолбон”, “Күрүлгэн” сурунаалларга элбэхтик бэчээттэнэр. Биир дойдулаахтара, кинини Варвара Потапова аатын иккистээн тилиннэриигэ уонна үйэтитиигэ дьоһун кылааты киллэрбит киһинэн билинэбит.

Айыына ‒ улууска култуура, искусство, литература, норуот айымньыта сайдарыгар ураты улахан өҥөлөөх дьонтон биирдэстэрэ. Ньурба театрыгар литературнай чаас сэбиэдиссэйинэн үлэлиир кэмигэр биһиги театрбыт туһунан бэртээхэй суруйуулара улуус, өрөспүүбүлүкэ бэчээтигэр, ону ааһан, “Страстной бульвар” диэн Москуба куоракка тахсар Арассыыйа театральнай деятеллэрин холбоһуга таһаарар сурунаалыгар бэчээттэммиттэрэ. Билигин Айыына ‒ Арассыыйа биллэр театральнай кириитик. Айар куттаах сырдык киһи Айыына, ханна да үлэлээбитин иһин (уонтан тахса сыл улуус ыһыаҕар солбуллубат сценарист, олохтоох телевидениеҕэ чуор куоластаах диктор, олонхо норуодунай театрын режиссера, лицейга иитэр үлэҕэ завуч, театр литературнай чааһын сэбиэдиссэйэ), коллегалара махталынан ахталларын билэбит.

Быйыл Галина Томская-Айыына икки кинигэтэ “Үɵрүү”, “Саамай кэмэ таптыырга” кинигэлэрэ күн сирин кɵрɵллɵрɵ барыбытын долгута үɵрдэр. Айыынабыт айар үлэһит быһыытынан ситэн-хотон, тыл дьиҥнээх маастара буолан талаанын чыпчаалын тайанар көмүс кэмигэр, күөгэйэр кэмигэр сылдьар. Биһиги, Күөх Ньурба хоһоон куттаах ааҕааччылара, Айыынаттан өссө да элбэҕи айарын эрэйэ, эрэнэ күүтэбит.

Төрөөбүт түөлбэтигэр ааҕааччылары кытта. Маар.

Айыына Чэгиэн диэн сааскы чэбдик салгын сылаас тыынынан илгийэр, олус үчүгэй суолталаах сахалыы аат ылыммытын тус бэйэм олус биһирээтим.

Бу суруйуубун киниэхэ анаан, Клара Васильева хоһоонун тылларынан түмүктүүбүн:

Олус да уран дьоҥҥут,

Олус да модун айыыгыт!

Олоххо баар дьиктини

Ордук чуордук туойаҕыт.

Поэтессалар, дьүөгэлээр,

Арыйымаҥ дуу кистэлгитин, –

Аан дойдуну сүгүрүтэр

Айыы куккут киртийбэтин...

Раиса МАРТЫНОВА. Ньурба.

Биллэрии

Бу ахсынньы 8 күнүгэр СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин историческай саалатыгар Айыына “Үөрүү”, “Саамай кэмэ таптыырга” диэн саҥа кинигэлэрин сүрэхтэниитэ буолар. Саҕаланар 12 чаастан.