Емельян Михайлович Ярославскай (1878-1943, Миней Израилевич Губельман) сыылкаҕа Дьокуускайга 1913-1917 сс. олорбута. Кини сыылкаҕа хайдах олорбутун билигин үгүс киһи билбэт. Үрдүттэн: “Ярославскайдаах сыылкаҕа эрэй-муҥ, кыһалҕалаах олоҕу олорбуттара”, – дии саныыр буолуохтаах. Мин эмиэ үөрэниэхпэр диэри оннук саныырым. Биһиги аҕабыт С.П. Колосов, өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи быһыыны-майгыны, сабыытыйалары уонна олор актыыбынай кыттыылаахтарын туһунан элбэҕи билэрэ. Кини оччотооҕу кырдьаҕастартан, кырдьаҕас интэлигиэннэртэн уонна кэлин кырдьаҕас сэбиэскэй-бартыыйнай үлэһиттэртэн сиһилии билбитин, элбэхтик сэһэргиирэ.
Биирдэ түгэни туһунан ыйыттым: “Ярославскай сыылкаҕа кэлэн, бука, эрэйи-кыһалҕаны көрүстэҕэ. Кыһалҕалаахтык олордоҕо. Ол кырдьык дуо?” Ону истэн, аҕам улаханнык кыыһырда: “Нохоо, ким эйиэхэ оннук сымыйа дойҕоҕу кэпсиирий, Ярославскай сыылкаҕа эрэйдээх-муҥнаах олоҕу олорбута диэн?! Итэҕэйбэт буоллаххына, Дьокуускайга сырыттаххына, кыһыл таас түмэл дьиэ уулусса диэки өттүгэр турар, этээһэ суох дьиэҕэ киирэ сырыт. Ярославскай сыылкаҕа ол дьиэҕэ олорбута. Ол дьиэни урут “Аккыырай дьиэтэ” диэн ааттыыллара. Дьадаҥы кыһалҕалаах олохтоох киһи олорбот дьиэтэ. Буолаары буолан, сыылынай – амтыын кырыыс (антихрист)!
Ярославскайдаах сыылкаҕа, Дьокуускайга, ырай олоҕор олорбуттара. Оннук олорбуттарыгар кинилэргэ Баанньа Солобуйуоп үтүөлээх-өҥөлөөх. Кини Ярославскайга олороругар үчүгэй дьиэ-уот, хамнастаах үлэ, уобалас уонна куорат салалтатын, полиция уонна чунуобуннньуктар өттүлэриттэн үтүө сыһыаны буларыгар ахсаабат үтүөнү-өҥөнү оҥорбута. Дэлэҕэ Ярославскайдаах Дьокуускай куорат уулуссаларынан, Илин Эҥээргэ Павловскайынан, Ороссолуоданан торуойка боруода аттарга көлүллүбүт дуҕаларыгар чуорааннаах, мааны, сиэдэрэй оҥоһуулаах сыарҕаҕа олорон көтүтэллэрин боростуой дьон бэркиһии көрүөхтэрэ дуо?!
Оччолорго уобалас уонна куорат улахан тойотторо, атыыһыттара, биллэр-көстөр баайдар, кинилэр ойохторо уонна оҕолоро эрэ оннук күүлэйдииллэрэ. Чэгиэн өйүнэн сыылынайдар оннук күүлэйдииллэрин өйдүүргэ, бука, ыарахан буолуо. Ол гынан баран ити кырдьык. Баанньа Солобуйуоп Ярославскайдаахтан бассабыыктыы тыыҥҥа иитиллэн, Гражданскай сэрии саҕана, бэл, чэкиис буолбута. Чэкиис буола сылдьан, бэрт элбэх киһини ытыллартан өрүһүйбүтэ. Ол иһин биир дойдулааҕа – саха киһитэ, чэкиис донуоһунан Губчекаттан үүрүллүбүтэ. Кэлин, холбоһуктааһын саҕана, кулаак оҥорбуттарын Ярославскайдаахха үҥсэн, сурук суруйбут. Онуоха Ярославскайдаах: “Соловьев – өрөбөлүүссүйэҕэ улахан үтүөлээх-өҥөлөөх киһи. Кинини тыытымаҥ. Истибэт буоллаххытына, бэрт түргэнник миэстэҕитин буллартыахпыт!” – диэбиттэрин түмүгэр кулаактааһынтан босхоломмут.
Саха сирин үрдүнэн чэкиис буола сылдьыбыт, киниттэн ураты, биир да улуус кулубата суох. Баанньа Солобуйуоп соҕотох. Эһиги, ыччат дьон! Ол-бу сымыйа дойҕоҕу итэҕэйиэххитинээҕэр уруккуну билэр кырдьаҕастары баттаһан, ыйытан-билэн хаалыҥ. Кинилэр билигин аҕыйах да буоллар, бааллар. Оннук ордук буолуо. “Ол Баанньа Солобуйуоп Ярославскайдаахха оҥорбут үтүөтүн-өҥөтүн тоҕо эдэр дьон билиитигэр таһаарбаттарый? Кинигэҕэ, хаһыакка суруйбаттарый?” – диэн ыйытабын. “Тоҕо суруйуохтарай! Баанньа Солобуйуоп баай, улуус кулубата буоллаҕа дии. Кини көмөлөспүтэ үгүс дьон билиитигэр таҕыстаҕына, Ярославскайдаах ааттара-суоллара мөлтүө, түһүө буоллаҕа дии. Хайдах өйдөөбөккүн?” – диэн, аҕам судургутук быһаарбыта.
Бу кэпсэтии 1968 с. буолбута. Төһө да 54 сыл ааспытын иһин, чэгиэн өйдөөх-санаалаах киһиэхэ умнуллубат түгэн этэ.
Итиннэ Семен Петрович “кыһыл таас дьиэ” диэбит дьиэтэ – билигин кыраайы үөрэтэр Е.М. Ярославскай аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи түмэл. “Аккыырай дьиэтэ” – эмиэ түмэл дьиэтэ. Өтөрдөөҕүтэ онно 1905 с. Уус Майаҕа өлөрүллүбүт тиигир чуучалата турбута.
Баанньа Солобуйуоп диэн Иван Герасимович Соловьев (1866-1943) Күлүмнүүрү кытта бииргэ үөрэммит, үлэлээбит, доҕордоһон соратник буолбут саха биир бастакы интэлигиэнэ. Аҕата Г.И. Соловьев-Дьарааһын Солобуйуоп (1834-1895) Илин Хаҥалас улууһун кулубата, атыыһыт, мэссэнээт. Улууһугар 1871с. бастакы оскуоланы туттарбыта. Улахан уола Баанньа народниктары кытта куодарыһарын букатын сөбүлээбэтэ үһү. Ол түмүгэр аҕалыы-уоллуу сыһыаннара мөлтүү сылдьыбыт да, 1895с. аҕата өлбүтүгэр бүтэһик суолугар атаарыыга Баанньа кэлэн, көмүс уҥуоҕун көтөхсүбүт үһү. Бу баай Соловьевтар уонна Лепчиковтар олохторун үөрэтиигэ Ороссолуода устуоруга, кыраайы үөрэтээччитэ В.И. Аммосов улахан үтүөлээх. Е.М. Ярославскай 1913-1917сс. сыылкаҕа олоҕун кэмин “О Якутии” диэн кинигэтигэр суруйбута. Онно уобалас, куорат тойотторо киниэхэ үчүгэйдик сыһыаннаспыттарын мэлдьэспэтэ.
Полицмейстер И.А. Рубцов (1876-1920) көрүстэҕин аайы эйэргэһэр эбит. Дьиҥинэн, полиция үрдүкү чыына сыылынайга сыһыана тоҥуй, официальнай буолуон сөбө. Иудейскай итэҕэллээх, дьэбириэй омук киһитэ православнай архиерей дьиэтигэр олохсуйан олоруута диэн 1913-1917сс. Дьокуускай куорат олоҕо-дьаһаҕа, нэһилиэнньэтин араас араҥаларын бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара дэмэкирээттиитин уонна гуманнайын көрдөрөр буолбатах дуо? Бука, өрөспүүбүлүкэбит 100 сылыгар Ярославскайдаах тустарынан бэрт үгүс уруй-айхал, үтүө тыл арааһа этиллиэ турдаҕа. Чэ, ол туһа туһунан.
Е.М. Ярославскай Күлүмнүүр лиидэрдээх саха өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи национальнай-демократическай интэлигиэнсийэтиттэн урутаан, былдьаһан-үлүмнэһэн, сытыы-хотуу, иҥнэн-толлон турбат чобуо тыллаах-өстөөх ыччат бөлөҕүн, Маркс-Энгельс-Ленин үөрэхтэригэр уһуйбута. Сыыйа, бу бөлөҕү гвардия оҥостубута. Ярославскай Петровскайдыын 1917с. Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ күннэригэр Дьокуускайга Бириэмэннэй бырабыыталыстыба миэстэтигэр алын сүһүөх уорганын – КОБ (Комитет общественной безопасности) баһылаабыта. Оччолорго Дьокуускайга бассабыыктар олус аҕыйах буолан, уҥа-хаҥас эсердэри, меньшевиктэри, кадеттары кытта бииргэлэһэргэ күһэллибиттэр уонна оччолорго Саха сиригэр оробуочай кылаас суоҕа.
Ярославскайдаах онтон иҥнэн турбатахтара – түрмэттэн 200 холуобунай буруйдаахтары, бэһиэччиктэри, босхолообуттара уонна “Союз сельскохозяйственных рабочих” диэн ааттаан Мархаҕа олохтообуттара. Холуобунай буруйдаах бэһиэччиктэр баһылыктара Я.Г. Бук диэн аферист халабырдьыт КОБ чилиэнэ буолбута. Билбэт дьон ити “Союз сельскохозяйственных рабочих”, чахчы, оробуочайдар этэ дии саныахтарын сөп. Онтуҥ баара, бүтүн Арассыыйа бары муннугуттан хомуйан ыыппыт өлөрүөхсүттэрэ, күүһүлээччилэрэ, халабырдьыттара, аферистара этилэр. Бу хаһан да үлэлээн аһыыр гына көммөт урдустар этэ. Кинилэр ортолоругар кэлин Дедушка Каландаришвили чугас аймаҕа буолан, Хотугу 2-с этэрээт хамандыырыгар тиийэ “үүммүт” М.П. Асатиани (1922с. Каландаришвилини кытта бииргэ тоһуурга өлбүтэ), Я.Г. Бук, И.Ф. Борун, Глычало, Литвинов, Корякин уо.д.а. бааллара. Дьэ, бу оччотооҕу Саха сирин “пролетариата” этэ. Ити 1917с. сайын кинилэри – 194 “оробуочайы” В.В. Никифоров-Күлүмнүүр нэһилиэньэттэн үп-харчы хомуйан, уу суолунан, Иркутскайга утаарбыта биллэр. Аҕыйахтара онтон хаалан уонна сорохторо төннөн кэлэн, Дьокуускай Губчекатын үлэһитэ буолбуттара (Борун, Глычало, Литвинов, Корякин уо.д.а.)
Ярославскай Дьокуускайга түмэл сэбиэдиссэйэ буолан олорон, түмэлин биир хоһугар, сыылкаттан күрүүр дьоҥҥо анаан албын пааспардары оҥоруунан дьарыгырбыт. Ону истэн, полицмейстер И.А. Рубцов илэ бэйэтинэн 2 квартальнай полицейскайдаах кэлэн дьэҥдьиир оҥорбут. “Пааспардары” булаллара кэлбитигэр Ярославскай ыксаабытын көрөн: “Туох да суох эбит. Тохтуоҕуҥ”, – диэбит. И.А. Рубцов инньэ гынан Ярославскайы өрүһүйбүт. Ол манньатын 1920-1921сс. кыһын, урут Ярославскай түрмэттэн босхолоон “пролетарий” оҥорбут холуобунай буруйдаах бэһиэччигэ И.Ф. Борун Рубцову дьиэтиттэн тутан, илдьэн иһэн ытан кэбиспитин кэлин сыбаалкаттан булбуттарын устуорук Г.Г. Макаров суруйан турардаах. Онон, махтал да араастаах!
1917 с. Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ кэмигэр Дьокуускайга баар бэлитсыылынайдар Саха сиригэр туох да кэскиллээҕи оҥорор, айар-тутар баҕалара да, кыахтара да суох дьон этилэр. Түргэнник дойдуларыгар төннөөрү чымадаан үрдүгэр олорор дьон этэ. Бастакы уу суола аһыллаатын кытта, кинилэр борохуотунан, манна сайылаан баран, күһүн соҕуруу төннөр тураах халыҥ үөрүн курдук, Киин Арассыыйа куораттарынан тарҕаһардыы, айаҥҥа туруммуттара. Сыылкаҕа бэлитсыылынайдар Саха сиригэр этэҥҥэ, холкутук олорбуттара. Ол курдук, Серго Орджоникидзе Покровскайга бэркэ олорбутун, саха норуодунай суруйааччыта П.Н. Харитонов-Ойуку үчүгэйдик кэпсээбитэ. Серго доҕотторугар “Я здесь отдыхаю, отдыхаю и еще раз отдыхаю” диэн суруйара үһү. Үчүгэй буолбатах дуо?!
Оччолорго Покровскайдааҕы балыыһа-амбылатыарыйа уобаластааҕы, Дьокуускай балыыһатыгар бас бэринэрэ. Быраас В.П. Широкова-Диваева: “Серго таҥаһа-саба чараас буолан, биһиги кинини нэһилиэктэргэ ыҥырыыга (вызов) ыыппат этибит”, – диэн ахтыытыгар суруйбута. Ону кэлин: “Серго нэһилиэктэргэ ыҥырыыга сотору-сотору сылдьара”, – дииллэр эбит. Кырдьык, Дьөппөҥҥө уонна Тиит Арыыга ыҥырыыга – барыта иккитэ бара сылдьыбыт.
Е.М. Ярославскай Саха сириттэн төннөн баран, 1917 с. от ыйыттан Москубаҕа бассабыык баартыйатын байыаннай тэрилтэтигэр үлэлээбит. Кириэмил бастакы кэмэндээнэ буолбута. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин күннэригэр салайар кииҥҥэ үлэлээбит. Юнкердар бастаанньаларын кэмигэр икки өттүттэн олус элбэх сүтүк тахсыбыта.
Онно Ярославскайы буруйдууллара үһү. Е.М. Ярославскай олох эдэриттэн, 1903 сылтан, РСДРП (б) бойобуой киинин салайааччыларыттан биирдэстэрэ. Бойобуой киин үчүгэй сэбилэниилээх бөлөхтөрүнэн бааннары уонна биирдиилээн баай дьону халааһынынан дьарыгыраллара. Онтон ылбыт үптэрин-харчыларын баартыйа туһатыгар ыыталлара.
Е.М. Ярославскай 1917-1943 сс. (өлүөр диэри) бассабыык баартыйатын биир тутаах салайааччытынан буолбута. Кинини “норуоттар аҕалара” И.В. Сталин саамай актыыбынай өйөөччүтүнэн уонна чугас киһитинэн билинэллэрэ. Е.М. Ярославскай “Краткая история ВКП (б)” (Краткий курс) диэн Сэбиэскэй Сойууска остуолга уура сылдьан ааҕыллар үлэни суруйбута. Ол аата, ити кэмтэн өлүөр диэри Ярославскай бассабыык баартыйатын сүрүн идеолога буолбута. Л.И. Брежнев саҕанааҕы ССКП “сиэрэй кардинала” М.А. Суслов курдук. Емельян Михайлович өлүөр диэри ВКП (б) Киин Кэмитиэтин чилиэнэ (кэлиҥҥи ССКП Политбюротун курдук) этэ.
Ярославскай үгүс сыратын итэҕэли утары охсуһууга уурбута. Дойду үрдүнэн 3 мөл. чилиэннээх тэрилтэни “Союз Воинствующих Безбожников” (СВБ) салайбыта. “Союз Воинствующих Безбожников” дойду үрдүнэн православиены, исламы, иудизмы, буддизмы, ойууннааһыны утары харысхала суох охсуспутун түмүгэр Сэбиэскэй Сойуус нэһилиэнньэтэ барыта кэриэтэ атеист буолбута.
“Воинствующай атеистар” таҥара дьиэлэрин сабан, ыскылаат, араас хранилище, маҥхааһай уо.д.а. оҥорбуттара. “Храм Христос Спасителя” кылаабынай православнай таҥара дьиэтин дэлби тэптэрбиттэрэ. Маны барытын урукку духуобунай семинарист И.В. Сталин биһирээбитэ. Бэл, Саҥа дьылга бырааһынньыктааһын уонна Саҥа дьыллааҕы дьуолканы туруоруу 10-ча сыл устата бобулла сылдьыбыта. Эрэлиигийэ муусуката, ону таһынан, Чайковскай, Рахманинов, Моцарт, Бах, Гендель уо.д.а. айымньылара толоруллубат буолбуттара. Маны барытын биһиэхэ, Саха сиригэр, сыылкаҕа олорбут Е.М. Ярославскай салайан олорбута.
Маннык үрдүк солоҕо-дуоһунаска “Күн Сталин” итэҕэлин ылан олорон, кини 1937-1938 сс. хааннаах эрэпириэссийэҕэ түбэспит бэйэтин үөрэнээччилэрин – М.К. Аммосовы, С.М. Аржакову, П.А. Ойуунускайы уо.д.а. – быыһыы, өрүһүйэ сатаабатаҕа. Ол иһин кинини көмүскээн, бу иһин албакааттыыр наадата суох. Дьиҥэр, дойду саамай тутаах идеолога кыаҕын, сабыдыалын толору туһанан ылсыбыта буоллар, ити дьонтон хайаларын эмэ быыһыа, өрүһүйүө эбитэ буолуо. Хомойуох иһин, ол суох!
Туох баар күүстэрин, сыраларын-сылбаларын, олохторун анаабыт былаастара, систиэмэлэрэ, ити дьону уһуйбут учууталлара кинилэртэн наадалаах кэмнэригэр киэр хайыспыттара саныахха түктэри!
Ылдьаа КУОЛАҺАП.Майа, Мэҥэ Хаҥалас.
