Ахсынньы 11 күнүгэр Арассыыйа Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Медведев бирикээһинэн, Юрий Трутнев Арктика сайдыытын хамыыһыйатын салайааччытынан анаммыта. Онон билигин Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка бэрэсидьиэн боломуочунайа Трутнев аны Арктика боппуруостарыгар ылсан эрэр.
Кини урут Дмитрий Рогозин салайбыт Арктика сайдыытын боппуруостарынан дьарыктанар судаарыстыбаннай хамыыһыйатын салайыаҕа.
Арктикаҕа ылсыы төрүөтэ биир – судаарыстыбабыт шельфэлэри баһылааһыҥҥа тирэҕирэр улахан биисинэс өйөбүлүн сүтэрбитэ, сааҥсыйалар ыган иһэллэрэ, баай инвестора суох билигин ити бырайыак барыһа суоҕа. Атын хамнаныы наадата ирдэннэ. Онон 30-с сыллардааҕы бэлэм ньымаҕа төннөн, Арктиканы уонна Хотугу муора суолун (Севморпуть) дьаһайарга уонна онно барытыгар эппиэттииргэ анал туох эмэ тэрилтэни тэрийэр наадата турда.
Бэрэсидьиэн ол да иһин “судаарыстыбабыт Арктиканан сайдыаҕа, туругуруоҕа” диэн урукку цитатаны санаан кэллэҕэ. Итиннэ премьер-миниистир Дмитрий Медведев инфраструктураны оҥорор уонна тирэх буолар “дьаакыр” бырайыактарга болҕомтону туһаайыахха диэн тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Ол Хотугу муоранан суол-сырыы сайдыытыгар, сылы быһа эргиччи үлэлииригэр саҥа усулуобуйаны тэрийэр соруктан тахсар. Олоххо киирдэҕинэ ити барыта танкерынан уонна ледокол флотунан тиэйиигэ-таһыыга сакаас киириитин соһон таһаарыаҕа. “Ол иһин, биһиги Арктиканы бөхтөн ыраастаан эрэбит”, – диэбит Медведев. Кэнэҕэс Арассыыйа исписэлиистэрэ бааллара манна тулалыыр эйгэни киртитиэ суоҕа диэн эрэннэрбит. Билигин Арктикаҕа 10 улахан сыбаалка баара бэлиэтэнэр, онтон 80 тыһыынча туонна бөх тиэллибит. Өссө да үлүгэр элбэх байыаннайдар тиэхиньикэлэрин тобоҕо, онон-манан геологтар хаалларбыт бөхтөрө буолунай хаалан сытарын туһунан ааспыт сыл күһүнүгэр итиннэ сылдьан үлэлээбит анал экология эспэдииссийэтин чилиэнэ Дьокуускайга кэлэ сылдьан, лиэксийэтигэр кэпсээн-көрдөрөн турар. Арктика кэбилэнэн сытарыттан киһи саллар, хараастар хаартыскаларын көрдөрбүтэ.
Манна даҕатан эттэххэ, Арктика сайдыытын ким быһаарарын иһин дьиҥнээх кыргыһыы буолбут диэн саайтар суруйаллар. Тырааныспар министиэристибэтэ салайыыны туох баар гидрографияны, саахал-быһылаан быыһыыр сулууспатын, ледоколлары салайыыны киллэрэн туран, бэйэтигэр ыла сатаабыта, кыаллыбатах. Сүрүн ледоколлар “РосАтом” бас билиитигэр сылдьалларынан, бырайыактары олоххо киллэриини Дмитрий Рогозин салалтатынан, РосАтом ылсыбыт.
Онтон аны кини да үрдүнэн тойон көстүбүт. Кэлин тиһэҕэр ити барыта судаарыстыбаннай хамыыһыйа тэриллэн, онно бэрэсидьиэн В.Путин киһитэ Юрий Трутнев ананан, ол илиитигэр киирбит. Оннук буоллаҕа, харчы ханна да атын сиргэ халыйыа суохтаах. Эрэллээх киһи илиитигэр киириэхтээх.
“Арктика судаарыстыбаннай хамыыһыйата федеральнай уонна эрэгийиэннээҕи былаас уорганнарын түмэр, биир ситимниир былаһаакка курдук соруктанан тэриллэр. Кини Арктика бэлиитикэтин чопчулуур, онуоха Хотугу муора суолун көдьүүстээхтик туһаныы уонна хоту дойду саппаастарын туһаныы, баһылааһын, национальнай куттала суох буолуу, социальнай көмүскэл, биир нормативнай систиэмэни олохтооһун киирэллэр”, – диэн бэрт эрэннэрэрдик этэллэр.
Юрий Трутнев билигин Арктиканы бииргэ түмэн салайыы суох, араас боппуруостарын араас биэдэмистибэлэр быһаара олороллор диэн бэлиэтиир. Онон ол ыһыллыбыт ситимнэри билигин барытын бииргэ хомуйан биир тиһиги тэрийэр сорук турар диир. Ону барытын хомуйан оҥордоххо, координациялаатахха, дьэ үлэ саҕаланыа этэ диир.
Маны таһынан, Трутнев Арассыыйа Федерациятыгар Арктиканы көрөр-истэр анал министиэристибэ тэриллэрин наадата суох диир. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр Арктика министиэристибэ тэриллэн онно миниистиринэн Александр Саввинов ананан үлэлээн эрэр. Арктика сайдыытыгар бырагыраама оҥоһуллан, онно үп-харчы көрүллүөхтээх, харчы хамныахтаах. Министиэристибэ ону көрүөхтээх-истиэхтээх.
Уопсайынан ылар буоллахха, Трутнев биһиэхэ куттталлаах сокуоннары ылынарынан, олоххо киллэрэринэн биллэр. Гектар сокуонун да ылыахха. Билигин бу Арктиканы сайыннарыыга муҥур баһылыгынан анаммытынан, ити этэриттэн да сылыктаатахха, эмиэ дьиксиннэриилээх быһаарыылары ылыныан сөп.
Холобур, бу соторутааҕыта “Российская газета” хаһыакка биэрбит интервьюта тарҕанна. Онно биһиэхэ быһаччы дьайар биир идиэйэни эппит. Онтун ханна даҕаны өссө быктара иликпин диэбит. Кини Арктикаҕа үлэлии сылдьар хампаанньалары, нолуоктан (түһээнтэн) олоччу босхолуохха диэбит. Кинилэр киллэрбит үптэрэ толуйуллуор диэри нолуогу төлүө суохтаахтар диэн эппит. Ол кини сир баайын хостуур уонна таҥастыыр эйгэҕэ баар бырайыактарга бородууксуйаны үллэстии сөбүлэһиннэриитигэр (режим соглашения по разделу продукции) уонна пуортар инфраструктураларын тэрийиигэ сыһыаннаан этэр.
Ити сөбүлэһиннэрии (СРП) ис хоһооно тугуй диэтэххэ – РФга дуогабар быһыытынан, инвестордар ханнык эрэ болдьох кэмҥэ сиртэн хостонор баайы көрдүүргэ, разведкалыырга, хостуурга туох баар ыытар үлэлэригэр төлөбүрэ суох көҥүлү ылаллар. Инвестор ол үлэлэрин бэйэтин суотугар толорор, бэйэтин ороскуотун сүгэр (“Федеральный закон о разделе продукции” – 30.12.1995 №225-ФЗ ).
Трутнев Арктикаҕа сир баайын көрдүүр, хостуур инвестордары нолуоктан босхолуохха диэбит санаатын эспиэрдэртэн ыйыталастыбыт.
“Депрессияҕа” тиэрдиэ
Юрий Данилов, ХИФУ Информация-аналитика киинин дириэктэрэ:
– Билигин Арктикаҕа сир баайын хостуур АЛРОСА АХ, кини оҕо тэрилтэлэрэ “Анаабыр алмаастара” уонна “Нижнеленскэй”, ону кытта чоҕу, сурьманы, хорҕолдьуну хостуур кыра-кыра тэрилтэлэр бааллар. Томтор Таас сэдэх металлаах сирин Восток-Инжиниринг хампаанньа баһылаары бэлэмнэнэ сылдьар.
Трутнев этэринэн өйдөөтөххө, холобур, биһиги бүддьүөппүтүн оҥорор саамай улахан тэрилтэбит АЛРОСА киллэрэр нолуогуттан матыахпытын сөп буолан тахсар. Оннук буолар түбэлтэтигэр Саха сирэ букатыннаахтык “датаассыйаланар эрэгийиэҥҥэ” кубулуйарыгар тиийэр. Оттон ол “депрессия” туругар тиэрдэр буоллаҕа. Холобур, сорох ньиэп хостооччулар онто суох нолуоктан босхолонон сылдьаллар, онон биһиги кинилэр баалларын-суохтарын көдьүүһүн билбэппит дии. Сол курдук буолуоҕа.
Сүтэр нолуок кэмпэнсээссийэлэниэхтээх
Николай Кириллин, хайа инженерэ, билим хандьыдаата:
– Ити ахтыллар “Соглашение о разделе продукции” (СРП)диэн улаханнык үлэлээбэтэх сокуон. Сахалин-1 диэн бырайыакка үлэлэтэ сылдьыбыттара. Хас биирдии эбийиэккэ тус-туспа федеральнай сокуон ылыныллар. Баҕар, ону судургутутуохтара, оччоҕо иннэ-кэннэ биллибэт буолуоҕа.
Дьиҥинэн, Арктикаҕа ол сир баайын хостооччуларга эрэ буолбакка, барыларыгар нолуок суох буолуохтаах этэ.
Холобур, суол оҥорооччуга, таһаҕас таһааччыга, т/х-тынан дьарыктанааччыга, ол бородууксуйатын оҥорон таһаарааччыга – барыларыгар.
Итинник преференция Эмиэрикэҕэ баар буолуохтаах. Ол гынан баран биһиэхэ ону харчыны уоран сиир систиэмэҕэ кубулутуохтарын сөп. Холобур, инбэстииссийэ кээмэйин үлүннэрэн суруйбуттарын хантан булан ылыаҥый? Ким ону хонтуруоллуой? Газпром АУо Сахалиҥҥа гаас сапыраапкатын 230 мөл.солк. туппут дии. Оттон“Сахаметан” ( Руслан Шипков) АЛРОСАҕа 60 мөл. солк. туппута.
Оннук үллүбүт инбэстииссийэни нолуогунан босхолонон саптар буоллахтарына, сир баайдаах учаастак (месторождение) саппааһа хаһан бүтүөр диэри да босхолонуохтарын сөп буолан тахсар.
Онон, иккиһинэн, ол кытаанах болдьохтоох буолуохтаах. Ылан баран үлэлээбэккэ, биирсэҕэ оонньото сылдьыбаттарын курдук.
Аны субъектар уонна муниципальнай тэриллиилэр бу маннык дьаһаныыга сүтэрэр нолуоктарын РФ бүддьүөтүттэн кэмпэнсээссийэлиэхтэрин наада. Ону ааһан, холобур, НДФЛга чэпчэтии (льгота)маннык буолуохтаах. Олохтоох киһини үлэлэтэр буоллахтарына – босхолонор, атын сиртэн аҕалан үлэлэтэр буоллахтарына – босхоломмот. Оннук систиэмэни уопсайынан да туттуохха баар этэ, сир баайын хостуур хампаанньалар, тэрилтэлэр син биир ханна регистрациялаах сирдэринэн төлөөн нолуоктан куоталларын учуоттаан. Сүтэр нолуок хайаан да кэмпэнсээсийэлэниэхтээх. РФ бүддьүөтүттэн эбэтэр үллэһиллэр бородууксуйанан, чопчу кэмин суоттаан туран. Итиннэ үллүбүт инбэстииссийэни хайдах үүннүөххэ-тэһиинниэххэ сөбүй, ону толкуйдуохха наада. Холобур, баай-дуол нолуогар баайан. Үллүбүт инбэстииссийэ баай-дуол сыанатын эмиэ үрдэтиэхтээх, оччоҕо ол мал-сал нолуога эмиэ үрдүк буолуохтаах. Итини сыаналыыр эспиэрдэр тугу баҕарар суруйуохтарын сөп. Онон чопчу судаарыстыбаннай эспэртиисэ баар буолара ирдэнэр.
Дьон олорорун учуоттаан
Павел Ксенофонтов, Ил Түмэн дьокутаата:
– Сир баайын хостуур тэрилтэлэри түһээн төлөбүрүттэн босхолуур туһунан бу саҥа этии буолбатах. Ханнык баҕарар улахан бырайыактары судаарыстыба табыгастаах уонна барыстаах оҥоробун диэн сорук туруоруммут буоллаҕына, итинник хамсааһыннары оҥороругар күһэллэр.
Бары бэркэ билэбит, түһээн үс тиһиккэ арахсар: федеральнай, эрэгийиэннээҕи уонна олохтоох. Сир баайын хостооһун түһээнэ улахан аҥаара федеральнай бүддьүөккэ бара турар. Онон түһээн төлүүртэн босхолооһун эбэтэр ону аччатыы федеральнай түһээн өттүттэн буолуохтаах. Өрөспүүбүлүкэ уонна олохтоох былаас таһымыгар төлөнөр түһээн билиҥҥи туругунан хаалыахтаах. Эбиитин биһиги Арктика сайдарын баҕарар буоллахпытына, өрөспүүбүлүкэ уонна олохтоох таһымҥа төлөнөр түһээни үрдэтиэ этибит. Ол эрэ түгэнигэр Саха сирин Арктика улуустара сайдалларыгар уонна онтон дьон көһөн барбатыгар туһалаах буолуо этэ.
Итини олоххо киллэрэргэ күүстээх санаа ирдэнэр. Өрөспүүбүлүкэ эрэ таһымыгар буолбакка, бүтүн Арассыыйа былааһыттан күүстээх турунуу баар буолуохтаах. Арктика хостонор баайын туһанар эрэ иһин буолбакка–Арктикаҕа дьон олохсуйан олорорун, бу тыйыс сири сайыннарарын курдук тэрийэн. Оннук буолбатаҕына, дьон «Арктикаҕа олорор барыһа уонна табыгаһа суох”диэн толкуйга киирэн, көһөн барар түгэнигэр, тоҕо биһиги сир баайын хостооһуну сайыннара сатыыбыт диэн ыйытык туруоҕа.
Көдьүүстээх дуо?
Иван Шамаев, уопсастыбанньык:
– Мин, уопсайынан, сир баайын хостооччуларга нолуокка чэпчэтии бас баттах бэриллэрин утарабын. Холобур, 2016 сыллаахха, Росньиэп хампаанньаны 5 сылга баайга-дуолга нолуоктан босхолуур туһунан Ил Түмэн сокуон ылыммыта. Ол уопсай суумата 9 милийээртэн тахса солк. этэ. 2018 сыллаахха саас мин Ил Түмэн дьокутаатын быһыытынан, бу нолуок чэпчэтиитин тохтотуохха диэн этии киллэрбитим. Ону суох гыммыппыт буоллар, өрөспүүбүлүкэ бүдьүөтүгэр сыл аайы 2019-2020-2021 сылларга 2,7 милийээр солк. киирэ туруохтаах этэ.
Дьокутаат Виктор Федоров СӨ нолуок хамыыһыйатыгар ити чэпчэтии төһө көдьүүстээҕин быһаартараары дьокутаат ирдэбилин (запрос) курдук киллэрэ сылдьыбыта. Онно кэлбит эппиэттэн кини “Туох көдьүүһү ылыахтаахпыт туһунан дакаастабыл суох” диэбитэ. Ол аата, көдьүүс суох буоллаҕына, өрөспүүбүлүкэҕэ хоромньулаах буоллаҕына, ити 2016 сыллаахха ылыллыбыт сокуону көтүрэр наада дии саныыбын.
Бэлэмнээтэ Нина Герасимова.
