“АЛРОСА” Саха сирин Экологияҕа министиэристибэтин кытта экология бырагырааматын олоххо киллэрэргэ үлэлэһэр кээмэйин улаатыннарда.
Ааспыт нэдиэлэҕэ “АЛРОСА” хампаанньа СӨ Экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар министиэристибэтин кытта түһэрсэр уочарааттаах сөбүлэҥҥэ илии баттаста. Сөбүлэҥ чэрчитинэн алмаас оҥорон таһаарыытыгар сыһыана суох эбии эбэһээтилистибэни хампаанньа бэлиэр төрдүс төгүлүн ылынна.
“АЛРОСА” кылаабынай эколога Полина Анисимова өрөспүүбүлүкэ тутаах хампаанньата бу хайысхаҕа туох түмүктээх, ситиһиилээх 2022 сылы көрсүбүтүн уонна өссө туохха салгыы үлэлэһиэхтэрин биһиэхэ билиһиннэрдэ.
Холобур, 2022 сылга “АЛРОСА” Сунтаар улууһун Элгээйитигэр баар түмэлгэ лаборатория комплексын ылары үбүлүөҕэ, Ньурба улууһун Маалыкай оскуолатын “Эврика” билим-чинчийэр экология лааҕырын өйүөҕэ. Манныкка дьүөрэ сөбүлэҥ бырайыактарын “АЛРОСА” улуустар быһа сайаапкаларыгар олоҕуран уонна Экология министиэристибэтин этиитинэн оҥорор. Бу бырайыак сыала – үүнэр көлүөнэни тулалыыр эйгэ харыстабылыгар үөрэтии-такайыы буолар.
Холобур, аҥаардас былырыын “АЛРОСА” үбүлээһининэн Ньурба оскуолаларыгар уонтан тахса лаборатория атыылаһыллыбыта. Билигин оҕолор бэйэлэрэ салгын уонна уу хаачыстыбатын анаалыстыыр, сыаналыыр кыахтаахтар. Хампаанньа кылаабынай эколога Полина Анисимова бигэргэппитинэн, өскөтүн итинник лаборатория чинчийиитин түмүгүнэн кинилэргэ ыксаллаах сигнал киирдэ да, “АЛРОСА” Экологияҕа киинэ бэйэтин үлэһиттэрин ол сиргэ профессиональнай анаалыстары оҥорторо ыытар. Онон, бу лаборатория – оскуола үөрэнээччилэригэр идэ таларга эрэ көмөлөспөт, төрөөбүт ийэ дойду айылҕатын харыстыырга боччумнаах үлэ, дьарык буолар.
2021 сыллаахха “АЛРОСА” экологияҕы бырагырааматын үбүлээһинэ 6,029 млрд солк. этэ. Ити үп үс гыммыт биирэ айылҕа харыстабылын эбийиэктэрин тупсаран оҥорууга, тутууга туттуллубута. Уоннааҕыта айылҕа харыстыбылын эбийиэктэрин көрүүгэ-харайыыга, салгыны ыраастыыр тэрээһиннэргэ, ууну туһаныыга уонна килиимэти оннунан хаалларыыга, оҥорон таһаарыы тобохторун суох оҥорууга, харайыыга, билим чинчийиилэригэр, мониторины ыытыыга уо.д.а. суолталаах наадаҕа туттуллубута.
Полина Анисимова 2021 сылга хамсык хааччаҕыттан атахтаммыт тэрээһиннэртэн ураты былааннаабыт үлэлэрэ барыта олоххо киирбитин кэпсээтэ. Оттон туох ситэ-хото, туола илигэ умнуллубат. Үбүлээһинэ 2022 сыл киэнигэр көһөн, хайаан да олоххо киирэр диэтэ.
Миллиардынан сууманы көрөн, киһи алмааһы хостооччулар тулалыыр эйгэ харыстабылыгар чопчу туох үлэни ыыппыттарын хараҕар оҥорон көрөрө уустук. Онон, холобур быһыытынан этэр буоллахха, “АЛРОСА” Чернышевскайдааҕы балык собуотун кытта бииргэ үлэлэһэрин улаатыннарда. Былырыын собуокка 10,7 мөл. солкуобайы үбүлээбитэ. Ол гынан баран, собуот Саха сирин өрүстэрин сыаналааах балыгынан хааччыйарга ылыммыт былаанын, балык ыаматын ирдэнэр таһымын кыайан бэлэмнээбэккэ, соругун толорботоҕо. Ол үрдүнэн хампаанньа тустаах собуокка 2022 сылга таһаарар бородууксуйаҕытын элбэтэҕит диэн, усулуобуйа туруоран, балыгы үксэтээччилэр иннилэригэр ылыммыт үбүнэн эбэһээтилистибэтин олоччу толорбута.
Ону ааһан, “АЛРОСА” Чернышевскайдааҕы балык собуотугар хас сыл аайы үгэс курдук көрөр 10,7 мөл. солк. үбүлээһинин 17,4 мөл. солк. диэри улаатыннаран биэрбит. Эбии көрүллүбүт үпкэ Бүлүү эбэ аһаҕас уутугар “садоктары” оҥоруохтаахтар. Онно балыктар ыамаларын (личинки) буолбакка, майаҕыстыҥы боруода балык кыра оҕолорун (мальки) үөскэтиэхтэрэ. Олор дьиҥ айылҕа уутугар – өрүстэргэ уонна күөллэргэ, тыыннаах хаалар кыахтара быдан улахан.
“АЛРОСА” 2022 сылга өссө биир олус интэриэһинэй билим-чинчийэр бырайыагар ылсан, Кыһыл кинигэҕэ киирбит Алтан Харах (пискулька) хаас харыстабылыгар үлэлэһэр буолла. Бу хаас хас сайын аайы Кытайтан Саха сиригэр төрүү-ууһуу кэлэр. Онон, бу бырайыакка Кытай учуонайдарын кытта бииргэ үлэлэһиэхтэрэ. Биһиги бу чинчийии хайдах быһыылаахтык барарын кэтээн көрүөхпүт уонна икки дойду орнитологтара туох түмүккэ кэлбиттэрин эһиэхэ билиһиннэриэхпит.
Ол иннинэ тоҕо Саха сиригэр ытык көтөрүнэн ааҕыллар кыталыгы буолбакка, Алтан Хараҕы таллылар диэн ыйытыыга хардарыахпыт. “АЛРОСА-ҕа” быһаарбыттарынан, алмаас хостонор сирдэригэр кыталыгы харахтаан да көрбөттөр. Оттон бу көрүҥ хааһы учуонайдар ол сирдэргэ көрөллөр, онон, харыстаныах айылаах хаас баар. Оттон уонна кыталык Кыһыл кинигэҕэ киирбит атын көтөрдөргө холоотоххо, быдан улахан болҕомтону ылар. Онон, бу айылҕа харыстабылын саҥа бырайыага көтөрдөргө эмиэ сиэрдээх сыһыаны олохтуур диэн этиэххэ сөп.
2022 сылга “АЛРОСА” экология бырагырааматыгар 7,204 млрд солк. көрбүт Бу, бу иннинээҕи, 2021 сыл үбүлээһиниттэн 1,175 млрд. солкуобайынан үгүөрү.
Мииринэйгэ да яблоня силигилиэ
Былырыын сайын Мииринэйгэ яблоня саада баар буолбута. Хоту сиргэ үүнэр яблоня үрүҥ өҥнөөх олус кэрэ сибэккилэрдээҕин иһин, сорохтор “Хоту сир сакурата” диэн ааттыыллар. Полина Анисимова бу иннинэ ким да Мииринэйгэ яблоня олордон көрбөтөҕүн, бу эспэримиэн тэҥэ ыытыллыбытын аһаҕастык этэр. “Олордубут 50 яблонябыт кыһыны хайдах туораабытын билээри сайыны долгуйа күүтэбит”, – диир “АЛРОСА” кылаабынай эколога.
Куораттааҕы Таҥара дьиэтин аттыгар яблоня саада Экоцентр үлэһиттэрин улахан дьаныардаах туруорсууларынан олохтоммута. Манна даҕатан эттэххэ, ити иннинэ Мииринэйгэ аан бастаан сарбынньах (рябина) саада баар буолбута. Олор олус бэркэ үүммүттэриттэн санаалара көтөҕүллүбүт экологтар аны яблоняҕа ылсарга быһаарбыттара.
Бэрт аҕыйах ыйынан биһиги ааҕааччыларбытын Хотугу эргимтэ чугаһыгар силигилээбит “хотугу сакура” хаартыскаларынан үөрдүөхпүт диэн эрэнэбит.
2022 сылга “АЛРОСА” Арассыыйа билимҥэ академиятын Сибиирдээҕи салаатын кытта үүнээйи питомнигын бэлэмнииргэ дуогабар түһэрсэри былааанныыр. Билигин Саха сиригэр баар питомниктар кыамталара хампаанньа алмаас хостоммут сирдэрин чөлүгэр түһэриигэ (рекультивация) ирдэнэр кээмэйин кыайан хааччыйбат. Оттон олордуллуохтаах маһы-оту, үүнээйини ыраахтан тиэйэн аҕалтарыы сэрэхтээх: силиһэ-мутуга алдьаныан сөп. Ону тэҥэ атын сир үүнээйитэ маннааҕы кытаанах усулуобуйаны тулуйуо диэн мэктиэлиир кыаллыбат.
Хампаанньа бэйэ бас билэр питомниктаах буолуута үгүс кыһалҕаны быһаарыа этэ. Алмааһы хостооччулары ол питомник Мииринэй, Айхал уонна Удачнай чугаһыгар оҥоһуллара буоллар диэн баҕалаахтар. Ол гынан баран түмүктээх быһаарыыны учуонайдар ылыахтара. Чопчу ханнык мас, талах сири чөлүгэр түһэриигэ быдан туһалаах, көдьүүстээх буолуоҕун эмиэ кинилэр, быһаарсар дьон – учуонайдар талыахтара.
Бастакы түмүк хайдаҕа икки сылынан, олордуу мастар хайдах ылсан, үүнэн иһэллэриттэн көрөн, быһаарыллыа. Үүнүү үчүгэй түгэнигэр “АЛРОСА” олодуллар маска наадыйыытын толору хааччыйар гына, питомник кыамтатын өссө улаатыннаран биэриэхтэрэ.
Оннук мас, биллэн турар, яблоня буолара саарбах. Ол гынан баран “АЛРОСА” энтузиастара ол оҥоһуллуохтаах питомник хайа эмэ чааһын Мииринэй сирэ бу иннинэ билбэтэх сонун үүнээйилэригэр, мастарыгар аныахтара диэн эрэниэххэ сөп. Дьэ, оттон “хотугу сакура” табыллан үүннэҕинэ, ким билэр, баҕар, кэнэҕэһин олох да персик саада сибэккилиэ.
“АЛРОСА” норуот маастардарын иис-уус, оҥоһук кистэлэҥин үллэстэргэ ыҥырар.
Хампаанньа өссө тугу былаанныыр эбитий?
“АЛРОСА” бу 2022 сыл күһүнүгэр Дьокуускайга өрөспүүбүлүкэ таһымнаах “Хоту сир омуктарын үгэс буолбут идэлэрин (ремесло), оҥоһуктарын быыстапкалаах дьаарбаҥкатын” тэрийэргэ суоттанар. Хампаанньа бу маннык хайысхаҕа аан бастакы холонуута. Итиниэхэ дьүөрэ тэрээһиннэр өрөспүүбүлүкэ киин куоратыгар үгүстүк тэриллэллэр. “АЛРОСА” бырайыага олортон туох уратылаах буолуоҕай?
Алмаас хампаанньатын кылаабынай эколога, ону таһынан Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох омуктарын кытта бииргэ үлэлэһиигэ эппиэттээҕэ Полина АНИСИМОВА эппитинэн, дьаарбаҥка кыттааччыта бэйэтин талааннаах тарбаҕынан айан-тутан таһаарбыт оҥоһуктарын (ииһин, тигиитин, быысабайын, оҥорон таһаарбыт мусукаалынай үнүстүрүмүөннэрин уо.д.а.) көрдөрүүгэ аҕалан туруорарынан муҥурдаммат. Хайаан да ол дьарыгар, идэтигэр элбэх дьону интэриэстиир, үөрэтэр гына, маастар-кылааһы ыытара ирдэниэ.
Онон, бу дьаарбаҥканы көрө-истэ кэлбит ыалдьыт тугу сөбүлүү көрбүтүн атыылаһан эрэ төннүбэт. Маастардартан, талааннаах тарбахтаахтартан бэртээхэй үөрэҕи, сүбэни ылар кыахтанар. Маннык бырайыагы өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата өйөөбүт.
Билигин “АЛРОСА” ол тэрээһинин ыытаары “Куруһаала” атыы-быыстапка киинин кытта кэпсэтиһэ сылдьар. Тэрээһин буолар чопчу күнэ-дьыла, бириэмэтэ быһаарылынна да, хампаанньа ол туһунан киэҥ араҥаҕа иһитиннэриэ. Баҕар, ким эмэ ити быыстапка-дьаарбаҥкаҕа кыттыан баҕарыа. Кыттыы – босхо. Дьаарбаҥкаҕа атыы миэстэлэрин оҥоруу, бэлэмнээһин ороскуотун хампаанньа бэйэтигэр ылыммыт. Кыттар маастардар бэйэлэрин бородууксуйаларын билиһиннэрэллэрэ уонна тэрээһин ыалдьыттарыгар уус-иис кистэлэҥин үллэстэллэрэ эрэ хаалар.
Үөрэнээччилэр бастыҥ остуоруйаларын саха мультипликатордара уруһуйдуохтара.
“АЛРОСА” хампаанньа 2021 сылга бэчээттэппит «Колодец сказок» кинигэтинэн мультфильм бэлэмнииргэ куонкурус биллэрбит. Санатан эттэххэ, бу кинигэ тахсыан иннинэ биллэриллибит бырайыакка кыттан, бүтүн дойду, бэл, кыраныысса тас өттүттэн кытта уонунан эдэр суруйааччылар бэйэлэрэ айбыт остуоруйаларын ыыталаабыттара. Кинилэр үлэлэрин, толкуйдарын уонна айымньыларын уратытын Интэриниэти туһанааччылар сыаналаан, куоластаабыттара. Кинилэр санааларынан бастыҥынан ааҕыллар 50 бастыҥ остуоруйа талыллан, “Колодец сказок” диэн бэртээхэй кинигэ күн сирин көрбүтэ. Үбүлээччи, биллэн турар, “АЛРОСА” этэ. Кинигэҕэ үс тылынан суруллубут – нууччалыы, сахалыы уонна эбэҥкилии – остуоруйалар киирбиттэрэ. Интэриэһинэйэ, иллюстрациятын кытта оҕолор бэйэлэрэ уруһуйдаабыттара.
«Колодец сказок» бырайыак “АЛРОСА” Экологияҕа киинин көҕүлээһининэн баар буолбута. Салайааччы Полина Анисимова кэпсээбитинэн, алмаас хампаанньата урукку, Сэбиэскэй саҕанааҕы “Веселая карусель” курдукка дьүөрэ мультфильм хомуурунньугун үбүлүүргэ быһаарбыт. Лиэнтэҕэ “Колодец сказок” түөрт кыайыылааҕын үлэтэ киирэр, хас биирдиилэрэ иккилии мүнүүтэ уһуннаах буолуохтара. “АЛРОСА” мультфильм бэлэмигэр биллэрбит аһаҕас куонкуруһугар икки саха хампаанньата кыттарга баҕалааҕын биллэрбит. Тэхиньиичэскэй садаанньаҕа суруллубутунан, уһуллуохтаах мультфильмы икки тылга – сахалыыга уонна эбэҥкилиигэ – тылбаастыыр булгуччулаах.
А. НИКИФОРОВА суруйуутунан, ЛОһУУРА
“АЛРОСА” пресс-сулууспатын уонна СИА хаартыскалара.
