Алмааһы маннык хостууллар: алмаас бириискэтиттэн репортаж

Молуода эбэ кытыытын батыһа хас эмэ биэ­рэстэ сиринэн тайыыр алмаастаах сиргэ “Молуода” бириискэ үлэлиир. Бу манан АЛРОСА
тэрилтэтэ “Анаабыр алмаастара” ААУо дьа­рыктанар. Кинилэр быйыл даҕаны алмаас хостуур тэтими бытаардыбатылар. Ону ааһан, сорох көрдөрүүнү өссө үрдэтэри ситистилэр. Алмааһы сортировкалыыр төрдүс баабырыка үлэҕэ киирдэҕинэ, чугас эргин кэмҥэ алмаас хостонор кэскилэ биллэ улаатыахтаах.

Биһиги Үөһээ Молуодаҕа баар алмаас хостооччулар олорор бөһүөлэктэригэр Дьокуускайтан 4 чаас курдугунан көтөн тиийдибит. Алмаастаах сир Булуҥ улууһун Тиксиититтэн, быһа холуйан, 350 км тэйиччи сытар.

Саҥа баартыйа үлэһиттэ­рэ айанныыр Ан-24 сөмөлүөттэ­ригэр олорсон, бастаан утаа Эдьигээҥҥэ тиийбиппит. Онно 1 чаас 45 мүн. устата көппүппүт. Ол кэнниттэн тута Ми-8 бөртө­лүөккэ көһөрбүттэрэ. Утары тыаллаах буолан, 2 чаас курдугунан айаннаан тиийиэхтээх сирбитин булбуппут. Сорох кэмҥэ 1,5 ч да тиийиэххэ сөп дииллэр. Манна кэлиини-барыыны олоччу АЛРОСА авиахампаанньа хааччыйар.

Дьокуускайтан тиийбит суруналыыстар икки күн иһигэр алмаас хостооһун тутаах түһүмэхтэрин олоччу билсэр былааннаахпыт. Этэргэ дылы, эһэ-бөрө күү­лэйдиир, чиэски сытар түҥ тыатыгар – Үөһээ Молуодаҕа – алмаас хостуурга сөптөөх инфраструктура толору оҥоһуллубут. Суол-иис мэлигир сиригэр бэрт аҕыйах сыл иһигэр икки этээстээх толору хааччыллыылаах уопсай дьиэлэр, бириискэ дьаһалтата, бэл, култуура киинэ, ону ааһан эрчиллэр саалалаах, баанньыктаах тутуу баар буолбута, кырдьыга да, сөхтөрдө. Толору хааччыллыылаах 33 вагончик хайа үлэһиттэрин, геологтары үлэлиир сирдэригэр тиэрдэн-аҕалан биэрэр эбит. Онуоха сөптөөх суолу, Молуода эбэни туоруур икки муостаны оҥорбуттар.

“Анаабыр алмаастара” АУо кылаабынай геологын солбуйааччы Василий Ремизов аан бастаан манна кэлэллэригэр соҕотох биир уопсай дьиэ баарыгар симиэнэнэн атастаһан утуйалларын, аһыыллара эмиэ кыраапыгынан эбитин кэпсиир. Бириискэ бастакы дириэктэрин, аатырбыт Михаил Митрофанович Маковей туһунан истиҥ-иһирэх тылларынан саныыр. Кинилэр – бастакы суол солооччулар – көмөлөрүнэн күн бүгүн алмаас хостооччулар аан дойду таһымнаах тэрилгэ тиийэ хааччыллыбыттар. Билигин оҥорон таһаарыыга туттуллар туох баар тиэхиньикэ толору. Суотабай сибээс, тэлэбиидэнньэ холбонон, үлэ быыһыгар сынньанарга, дьоннорун кытта холкутук сибээстэһэр буолар туох да ааттаах үчүгэй буолбут. Василий Ремизов: «Урут төлөпүөнүнэн үс мүнүүтэ кэпсэтэн дуоһуйаары уһун уочарат буолара. Оттон билигин үлэһит сынньанарыгар, сылаа таһаарынарыгар усулуобуйа барыта баар. Үчүгэйдик сынньаммыт үлэһит – үчүгэй үлэһит».

Бу бириискэҕэ өрөспүүбү­лүкэ араас муннугуттан: Бу­луҥтан, Горнайтан, Эдьигээнтэн, Сунтаартан, Намтан уонна да атын улуустартан, куораттан кэлэн үлэлииллэр. Быһата, алмаас хампаанньатын үлэһитин 90 %-на – өрөспүүбүлүкэ олох­тооҕо. Оттон хас биирдии сэттис үлэһит –Арктика улуустарыттан.

Бириискэ дириэктэрин сол­буйааччы Семен Иванов үлэһит үүнэр-сайдар кыаҕа улаханын бэлиэтиир. Үгүс “кырдьа­ҕастар” биэнсийэҕэ бараллар, оттон эдэрдэр уопут мунньуналлар.

Бастакы күн биһиги энэргиэтиктэргэ, туокардарга уонна култуура киинигэр сырыттыбыт. Бөһүөлэк биир уһун уулуссалаах, ол тула оҥорон таһаарыы араас эбийиэктэрэ кэккэлэспиттэр. Ол бөртөлүөттэн ытыска уурбут курдук көстөрө.

Остолобуойга барыта олохтоох уолаттар үлэлииллэр. Тутаах пуобар Роман Тимофеев чиэски сытар, уустук логис­тикалаах сиргэ кинилэр үлэ­лэрэ уратытын кэпсиир. Тутаах бородууктаны сылга биирдэ аҕалаллар, ас менютун саҥардан иһэллэр эбит. Ынах, сибиинньэ, таба, көтөр этэ арааһыттан баар. Балыктара, сүрүннээн – уомул. Кини: «Бүгүҥҥү аһылыкпыт: сарсыардааҥҥыга: икки көрүҥ – эбиэс уонна мааннай – хааһы, балык кэтилиэт уонна үс көрүҥ гарнир. Эбиэккэ лапсалаах миини кытта борщ, араас гарнирдаах эт, ким тугу таларынан. Ону кытта кисиэл, чэй. Оттон киэһээҥҥи аһылыкка үс араас гарниры кытта куурусса буута бэлэмнэнэр. Салаатынан эмиэ күндүлүүллэр.

Буорсуйалара эр дьоҥҥо анаммыт диэх курдук ботуччу. Эбии эмиэ куттарыахха сөп. Үрүҥ, хара килиэби бэйэлэрэ астыыллар. Өрөбүл уонна бырааһынньык күннэригэр буулка, ватрушка курдук бурдук ас хайаан да астанар. Ынах арыытынан да күөмчүлэммэттэр. Быһата, үлэһит киһи тоторун курдук барыта оҥоһуллубут.

Куукунаҕа үлэлиир манна олус судургута суох, суукканы эргиччи үлэлиигин. Түүннэри миин буһараллар. Остолобуой сарсыарда 6 чаастан киэһэ 8-ка диэри, быстах кэм эрэ тохтобуллаах үлэлиир. Ону таһынан ыраас баахтаҕа үлэлээччилэргэ анаан, астарын бөтүөннэргэ кутан ыыталлар.

Уопсай дьиэ аайы микроволновка, кофеварка – баһаалыста, ыл да, туһан. Бөһүөлэккэ баанньык – мааны сир. Онно астына-дуоһуйа суунан, паарданан тахсан баран, “Холкутатар”, “Имбиирдээх, битэмииннээх” диэн курдук араас от чэйи иһиэххэ сөп. Оттон кыраадыстаах утах чааһыгар – манна кытаанах бобуу, олох көҥүллэммэт. Таһырдьа, төһө да күннээҕин иһин, – 10 кыраадыс тымныыга сорох үлэһиттэр баанньыкка... суортугунан баран эрэллэрэ. Ол курдук, баанньыктара олорор дьиэлэриттэн тэйиччитэ суох.

“Молуода” бириискэ култуурунай киинин дириэктэрэ Мичил Гурьев “Анаабыр алмаастарыгар” бэлиэр уонтан тахса сыл үлэлиир. Элбэх идэҕэ үлэлээн көрөн баран, дьиҥ идэтигэр – учууталга – чугас үлэ диэн, кулуупка тохтообут.

Баахтаҕа биллэн турар, туос иллэҥ кэм суоҕун тэҥэ. Ол гынан баран хампаанньа дьаһалтата оҥорон таһаарыыга эрэ буолбакка, үлэһит үчүгэйдик сынньанарыгар төһүү болҕомтотун уурар. Ол – оҥорон таһаарыыга үтүө өттүнэн дьайар. Манна успуорт араас көрүҥнэригэр күрэхтэһиилэри сөбүлээн тэрийэллэр. Холобур, билийээргэ, тиэннискэ, күүс көрүҥнэригэр, идэҕэ бастыҥы талыыга. Дьон симиэнэнэн үлэлиир буолан, Мичил барыларын хабар гына былааннаан, көрөн ыытар. Холобур, соторутааҕыта буолбут билийээр күрэҕэр бастакы миэстэни – проходчик, иккиһи куукуна үлэһитэ ылбыттар.

* * *

Иккис күммүтүгэр Орто Мо­луодаҕа, алмаас хостонор СК-1 полигонугар тиийдибит. Айаҥҥа 40 мүнүүтэ барда. Эппиттэрин курдук, алмааһы өрүс сүнньүн батыһа хостууллар эбит. Биир сабаҕалааһынынан, Молуода диэн ааты бу өрүскэ Хоту сирдэри баһылааһын саҕана манна олоро сылдьыбыт казактар биэрбиттэр (Молодо). Дьэ, айылҕа барахсан анаан оҥорбут кэрэ сирэ. Эһэ-бөрө, кырса барыта баар дииллэр. Көмүс да хатырыктаах бу диэки эбэлэргэ дэлэй – быйыт, тууччах, сордоҥ. Ол эрээри алмаас хостооччулар эриэккэскэ эрэ балыктыыллар, иллэҥ кэм кэмчи.

Манна, этэргэ дылы, хас хардыылыыр сириҥ анна – алмаас. Биһигини хайа маастарын көмөлөһөөччүтэ Эдуард Лукин көрүстэ. Алмааһы хостуур үлэ түһүмэхтэрин билиһиннэрдэ. Ол курдук, бастаан бульдозердар туорпаны арыйан, кураанах боруоданы таһаараллар. Онтон, дьэ, алмаас булкаастаахха тиийэллэр. Ону погрузчик БелАЗтарга кутан биэрэр.

Ааспыт кыһын устата бүтүн хайа саҕа урууданы хостоон мунньубуттар. Маны ыам ыйыттан саҕалаан ону сууйан саҕалыахтаахтар. Билиҥҥитэ суортуур икки баабырыка үлэ­лиир. Онтуларын үлэҕэ бэлэмнии сылдьаллара. Биир суортуур баабырыка Молуода салаата Далдын үрэххэ үлэлиир.

Урууданы сууйбут ууларын анал туттуллубут уу хараллар сиригэр куталлар. Ону бэлэмнии сылдьаллара. Сир үүттүүр тэриллэринэн элбэх шурфаны хаһаллар. Онно дэлби тэбэр бэссэстибэни уган, уу хараллар сирин кэҥэтэн биэрэллэр. Ити курдук, туттуллубут уу ыраастана-ыраастана хаттаан туттуллан иһэр буолан, тулалыыр айылҕа киртийбэт.

Салгыы “Анаабыр алмаастара” кылаабынай геологын солбуйааччыта Василий Ремизов “Молуода” кэскилин сиһилии билиһиннэрдэ. Василий бэйэтэ манна Үөһээ Молуода саҥа тутуллар кэмиттэн, инньэ 2013 сыллаахтан саҕалаан үлэлиир эбит. Өлүөхүмэттэн төрүттээх. ХИФУ ГРФ-тын бүтэрбит. «Бастаан утаа “Молуода” 2019 сылга диэри туттуллуо дииллэрэ. Ол гынан баран биһиги Орто Молуоданы, 70 км уһуннаах алмаастаах сири, түргэнник туһаҕа таһаардыбыт. Оттон Далдын учаастага 2040 сылга тиийэ туттуллар кэскиллээх. Онон, бу бириискэ өссө да уһун­нук үлэлээн, өрөспүүбүлүкэҕэ туһалыы туруоҕа!”

Полигоҥҥа сылдьан баран лабаратыарыйалаах байытар комплекска (ЛОК) илдьэн боруоданы сууйар технологияны билиһиннэрдилэр. Бу манна ханнык алмаастаах сиргэ үлэлиир ордук кэскиллээҕин туһунан быһаарыы ылыллар эбит. Геолог-проходчиктар эбэни кыйа, усталыы шурфа­лары оҥо­роллор. Олортон бо­руодалары ылан, ханна алмаас баарын-суоҕун, хантан са­ҕалаан хостуур ордугун быһаа­раллар.

ЛОКка баҕардыҥ да киирбэккин. Буруопус ирдэнэр. Биһиги хонтуруолдьут арыалдьыттаах киирэн, үлэ хайдах барарын билистибит. Погрузчик хас да кууп боруоданы тиэйэн аҕалбытын кыра-кыра гына анал өтүйэ үлтүрүтэр. Ол кэнниттэн боруода хас да хаттыгас ыраастааһыны ааһар. Түмүгэр алмаас булкааһыктаах концентрат тахсар. Ону суортуур киһи сыныйан көрөр. Дьэ, ол кэнниттэн алмаас баара эбэтэр суоҕа быһаарыллар.

Хомондьуруопка “Молуода” бириискэ дириэктэрин солбуйааччы Семен Ивановтуун кэпсэтиинэн түмүктэннэ. Кини манна уһун сыллаах үлэ күүтэрин, былаан туоларын, аһара туоларын этэр. Кэлэктиипкэ 500-чэ киһи үлэлиир. Кэрэхсэбиллээҕэ, саҥаттан саҥа олохтоох уолаттар эбиллэн иһэллэр эбит. Этэр: «Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ сир баайын хостуур тэрилтэлэр элбээтилэр. Онон, каадыр хаһан баҕарар наада буолуоҕа. Олохтоох уолаттар – олус үлэһиттэр, үлэлиир интэриэстэрэ улахан. Сорохтор судургу идэттэн саҕалаан баран, анал идэҕэ үөрэнэн, үүнэн-сайдан тахсаллар. Оннук кыаҕы АЛРОСА биэрэр, өйүүр. Билигин олохтоох нэһилиэнньэ бырамыысыланнаска үлэ миэстэтин булунар кыаҕа улаатта».

Кырдьыга да, манна үлэ­лиир усулуобуйа толору оҥо­һуллубут, хамнастара үрдүк. Онон, ханнык баҕарар эдэр киһи олус судургута суох эрээри, өрөспүүбүлүкэҕэ олус наадалаах оҥорон таһаарыыга холонон көрүөн, хамнастаныан сөп эбит. АЛРОСА хампаанньаҕа уонна кини салаа тэрилтэлэригэр үлэҕэ ыларын, туох вакансиялар баалларын туһунан хас нэдиэлэ аайы алмаас хампаанньатын ВКонтакте официальнай аккауна билиһиннэрэ турар. Онно бу https://vk.com/alrosasakha сигэни баттаан киирэн билсиҥ. Ону таһынан ТГ-ханаалга – https://t.me/Alrosa_news эмиэ толору иһитиннэрии баар. Ону таһынан итинник иһитиннэрии АЛРОСА бөлөҕүн тэрилтэлэрин анал саайтарыгар эмиэ тахсар.

Онон, алмаас хостуур са­лааҕа үлэлээн, үрдүк хамнас аахсар баҕа баар буоллаҕына, кытаатыҥ, туттумахтаһыҥ.