Арассыыйа атын эрэгийиэннэригэр култуура-духуобунас эйгэтигэр, баҕар, аһара улахан болҕомтону уурбат буолуохтарын сөп эбит буоллаҕына, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр ити – улаханнык өрө тутуллар, суолталыыр хайысха. Ол курдук, Сахабыт сирин ускуустубатын-култууратын маастардара дойдуга бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьалларынан, Ыһыахпыт Арассыыйа саамай далааһыннаах национальнай бырааһынньыгынан билиниллибитинэн, Олоҥхобут – аан дойду духуобунай култууратын шедеврэ буоларынан, саха киинэтэ Арассыыйаны уҥуордаан аан дойду таһымнаах улахан куонкурустарга кыайталыырынан, Хомуспут, Оһуокайбыт уо.д.а. Гиннесс рекордарын кинигэтигэр киирбитинэн киэн туттабыт...
Дойдубут киин куораттарын аахпатахха, “Арассыыйаҕа Саха сирин курдук элбэх тыйаатырдаах, култуура тэрилтэлээх эрэгийиэн суох” дииллэр. Судургутук эттэххэ, норуот хаһаайыстыбатын уонна олоҕун-дьаһаҕын ханнык да хайысхатыгар холоотоххо, Духуобунай култуурабыт уонна ускуустубабыт – урутаан иһэр уонна кыайа-хото сайдыбыт туһаайыыбыт.
Биллэрин курдук, 2023 сыл алтынньытыгар СӨ култууратын миниистиринэн Афанасий Ноев анаммыта.
Афанасий Иванович Ноев – өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр салайааччы. Култуура миниистиринэн ананыан иннигэр кини СГУ-га преподавателинэн, Хаҥалас улууһун баһылыгын I солбуйааччытынан, “Саха” НКИХ бэрэсидьиэнинэн, “Өлүөнэ кыраайа” форум генеральнай дириэктэринэн, “Сахамедиа” хампаанньа генеральнай дириэктэрин солбуйааччынан, СӨ Ил Дарханын уонна бырабыыталыстыбатын дьаһалтатыгар Сибээс, информация департаменын бэрэссэдээтэлинэн, Ил Дархан көмөлөһөөччүтүнэн, Култуура миниистирин I солбуйааччынан уо.д.а. үлэлии сылдьыбытын билэбит. Онон, бу эйгэҕэ быһаччы сыһыаннаах хайысхаларга үксүгэр үлэлии да сылдьыбытынан, Сахабыт сирин култуурата уонна духуобунаһа Афанасий Ивановичка бэрт үчүгэйдик сиһилии уонна иһиттэн билэр эйгэтэ буолара саарбахтаммат.
Быйыл өрөспүүбүлүкэбитигэр ыытыллар Төрөөбүт тыл декадатын хас эмэ уонунан ааҕыллар тэрээһиннэрэ Култуура министиэристибэтин чэрчитинэн ыытыллаллар. Онон сибээстээн, Афанасий Ивановиһы үгүс түбүктээх үлэтин быыһыгар таба тутан, аҕыйах ыйытыыны биэрэн хааллыбыт.
– Афанасий Иванович, эн билигин култуура миниистиринэн ананан да баран, саха араадьыйатыгар “Ил Дархан нэдиэлэтин” ыыта сылдьар эбиккин дии...
– “Ил Дархан нэдиэлэтэ” – мин Информация департаменыгар үлэлии сылдьан бэйэм толкуйдаан, айан таһаарбыт “ааптарыскай” бырайыагым. Ону хайдах тохтотон кэбиһиэмий... Ону мин “Ил Дархан ыыта сылдьар үлэтин саха дьоно билиэхтээхтэр” диэн санааҕа олоҕуран толкуйдаабытым. Бу билигин, уопсастыбаҕа “клиповай” дэнэр, онтон-мантан быһыта-орута ылыллар информация тарҕанан турар кэмигэр, “өрөспүүбүлүкэбит салайааччыта бар дьоҥҥо туһуламмыт, ситимнээх уонна дириҥ хорутуулаах үлэтин уу сахалыы тылынан холкутук быһааран кэпсиир, иһитиннэрэр-биллэрэр аһара наадалаах суол” дии саныыбын. Бу биэриилэр араадьыйа архыыбыгар киирэн баран, кэлин хас эмэ уонунан сыллар ааспыттарын да кэннэ, өрөспүүбүлүкэбит билиҥҥи салалтата бар дьонун туһугар ыыппыт сыралаах үлэтин халбаҥнаабат туоһута буолан хаалыахтара турдаҕа.
2023 с. СӨ култууратын кэккэ ситиһиилэрэ
– Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн бу ааспыт сыл устата барыта 11 култуура эбийиэгэ саҥа тутуллан үлэҕэ киирбит.
– 2023 с. Саха сирэ киинэ индустриятын сайыннарыыга Арассыыйа бастыҥ эрэгийиэнин аатын ылбыт.
– СӨ Национальнай бибилэтиэкэтэ уонна Билимин академията кыттыһан үлэлэрин түмүгэр, “Саха сирин Энциоклопедията” портал арыллыбыт.
– Улуустарга 17 киинэ саалата арыллыбыт.
– Саха үгэс буолбут төрүт култууратын үйэтитэр соруктаах, ыам ыйын 25 күнэ Оһуокай күнүнэн биллэриллибит.
– СӨ Култууратын министиэристибэтэ төрүттэммитэ – 70, Үрдүкү Муусука оскуолата уонна “Туймаада” ырыа ансаамбыла – 30, Эстрада судаарыстыбаннай тыйаатыра 55 сылларын туолбуттар.
– Быйыл Төрөөбүт тыл декадатыгар анаммыт тэрээһиннэр бары эһиги министиэристибэҕит иһинэн ыытыллар буолбуттар эбит...
– Ол – сиэрдээх. Уус-уран литэрэтиирэ, ускуустуба-култуура, тыйаатыр, киинэ, духуобунас, төрүт дьарык, иис-уус бука барылара төрөөбүт тылтан тирэҕирэн, онтон үүнэн-чэчирээн, силистэнэн-мутуктанан тахсаллар. Төрөөбүт тылбыт суоҕа буоллар олор хантан кэлиэх этилэрий? Тыла суох – култуура суох.
Ол курдук, ааспыт үйэ саҕаланыытыгар саха уус-уран литэрэтиирэтэ, профессиональнай ускуустубата: ырыата-тойуга, тыйаатыра – барыта олоҥхоттон, тылтан тирэҕирэн үөскээбитэ. Ол төрдүгэр саха айар тылын алыбын, илбиһин-хомуһунун, олоҥхотун-тойугун эттэригэр-хааннарыгар ыкса иҥэриммит Өксөкүлээх Өлөксөй, Б.Ойуунускай, Күннүк Уурастыырап уо.д.а. туралларын бары билэбит.
Онон, быйылгы Төрөөбүт тыл күнүн тэрээһиннэригэр СӨ Култууратын министиэристибэтэ быһаччы эппиэтинэһи сүгэрэ – сиэр быһыыта. Онно киһи соһуйара суох.
Быйыл тохсунньуга дойдубут бэрэсидьиэнэ В.Путин “Арассыыйа норуоттарын култуураларын, тылларын уонна литэрэтиирэлэрин өйүүр-көҕүлүүр үлэ ситэтэ суохтук ыытыллан кэллэ. Бу үлэ күүһүрдүллүөн наада” диэн анаан бэлиэтээбитэ. Маны сэргэ, 2024 сыл Арассыыйаҕа – Дьиэ кэргэн сылынан, Саха сиригэр Оҕо саас сылынан биллэриллибитэ. Онон култуура министиэристибэтэ быйылгы сылы ити туһаайыылары: төрөөбүт тыл уонна култуура сайдыытын, дьиэ кэргэҥҥэ уонна оҕо сааска болҕомтону – барыларын дьүөрэлээн үлэлиир былааннаах.
Субу соторутааҕыта Анна Томская салайааччылаах “Кыл саха” бөлөх үөрүүлээх тэрээһинэ буолан ааста. Дьиҥ сахалыы дорҕоон, муусука аан бастаан профессионаллыы таһымҥа тахсыбытын онно истэн сөхтүбүт. Аны, хомуспут хайдах курдук сайынна! Туох да омуна суох, хомус тыаһыгар адьас сахалыы сайаҕас саҥа иһиллэ турарын курдук... Үөрэх министиэристибэтин кытта түһэрсибит дуогабарбытынан, быйылгыттан Сахабыт сирин тыйаатырдара оскуолаларга баар оҕолор театральнай бөлөхтөрүн кытта үлэлэһэр буолуохтара. Ол курдук, Саха драматын, Олоҥхо, Үүнэр көлүөнэ, Нуучча тыйаатырдара оскуолаларга бэйэлэрин устуудьуйаларын арыйталаатылар. Холобурга диэн эттэххэ, билигин биирдиилээн оҕолор олоҥхолоон кэлбит эбит буоллахтарына, мантан антах оскуола оҕолоро олоҥхо оруолларынан арахсан улахан туруорууларга ылсан, олоҥхону маассабайдык бырапагаандалаан, тэнитэн-тарҕатан барыахтара.
2023 сылга, биллиилээх лингвист Г.Баишев-Алтан Сарын төрөөбүтэ 125 сылыгар өрөспүүбүлүкэбитигэр Тиэрмин бырабыыталыстыбаннай хамыыһыйата үлэтин саҕалаабыта хайдах курдук дириҥ суолталааҕый!
Оҕоҕо анаммыт сахалыы ойуулугу оҥорууга күүстээх үлэ бара турарын бары билэ-көрө сылдьабыт.
Адьас бэҕэһээ буолбут курдук өйдүүбүн... 2001 с. СӨ бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев “тэлэбиидэнньэҕэ күнү быһа көстөр сахалыы ханаал баар буолуохтаах!” диэн сорук туруорбутун бастаан итэҕэйбэтэхпит, “ол хайдах кыаллыай!” диэн сөҕө-салла санаабыппыт. Билигин хайдаҕый – араадьыйаҕа-тэлэбиисэргэ сахалыы биэриилэри төгүрүк суукканы быһа истиэххэ-көрүөххэ сөп буолла. Быйыл, Ил Дархан Айсен Николаев быһаччы сорудаҕынан, “Саха” НКИХ иһинэн оҕо ханаала тэриллэр буолла. Бу маннык ханаал арылынна да, аныгылыы креативнай технологиялартан саҕалаан, ойуутуттан, тыаһыттан-ууһуттан, таҥаһыттан-сабыттан саҕалаан декорациятыгар тиийэ “сахатытан”, тэнийэн-кыаҕыран, саха ыалын аайы тиийэн-тарҕанан барыа турдаҕа.
Холобур, бу эн суруналыыс киһи, ааспыт 2023 сыл устата төһөтө тыйаатырга, бибилэтиэкэҕэ сырыттыҥ?
– Тыйаатырга бэрт аҕыйахтык сырыттаҕым буолуо. Бибилэтиэкэҕэ сылдьабын...
– Култуура тэрилтэтигэр сылдьыбыт дьон бары учуокка ылыллан иһэллэр. Ааспыт 2023 сыл түмүгүнэн, Сахабыт сирин култуураларын тэрилтэлэригэр сылдьыы 21,6 мөлүйүөҥҥэ тиийбит, ол аата 2022 сылга холоотоххо 10 бырыһыанынан эбиллибит. Ити көрдөрүүбүтүнэн биһиги Арассыыйаҕа эрэллээх I-кы миэстэҕэ таҕыстыбыт.
– “Бибилэтиэкэни” санаабычча... Билигин дьон кинигэни да, хаһыаты-сурунаалы да аахпат буолан иһэр. Бибилэтиэкэҕэ дьон сылдьыыта хайдаҕый?
– Бибилиэтиэкэҕэ сырыы билигин икки араастаах. Дьон уруккутун курдук бибилэтикэҕэ кинигэ ааҕа-уларса кэлэрэ аҕыйыы турар эбит буоллаҕына, дьиэтигэр олорон эрэ электроннай барыйаанынан көрүү эбиллэ турар.
– Соторутааҕыта Эстрада тыйаатырыгар, сымнатан эттэххэ, туох эрэ “өйдөһүспэт түгэннэр” бааллара. Кэлин хайастылар?
– Ити – ханнык баҕарар айар кэлэктиипкэ баар буолар сыһыан. Үлэлии олороллор, барыта этэҥҥэ. Саҥа бырайыактара, былааннара элбэх. Даҕатан эттэххэ, кинилэр эрэ буолбакка, улахан култуура тэрилтэлэрэ, тыйаатырдар мантан саас Сахабыт сирин устун гастролга бараары оҥосто аҕай сылдьаллар. Хаһааҥҥы да сыллааҕар элбэх айар командировка былааннанар. Өрөспүүбүлүкэбит киин, илин-арҕаа улуустарынан эрэ буолбакка, хоту улуустарга эмиэ элбэх сырыы баар буолуо. Хайыы үйэҕэ айан билиэтэ бөҕөтө атыылаһыллан турар.
Быйыл Үрдүкү Муусука оскуолата тэриллибитэ 30 сылын бэлиэтээтэ. Бу – олус таһаарыылаахтык үлэлии олорор тэрилтэ. Бу үөрэх кыһатыгар 30 сыл устата хас эмэ сүүһүнэн ааҕыллар классическай муусука исписэлииһин үөрэтэн таһаардыбыт. Муусука каадырын үүннэриигэ Арассыыйаҕа бастакылар кэккэлэригэр сылдьабыт. Эһиил өссө Арктикатааҕы Эпос уонна ускуустуба Киинэ тутуллан үлэҕэ киириэҕэ. Бу тутуу арыллан үлэлээн барыыта Сахабыт сирин култууратын ландшабын букатын саҥа таһымҥа таһаарыа.
Быһата, тус бэйэбин дьоллоох киһинэн ааҕынабын. Сахабыт сирин култууратын-ускуустубатын эйгэтигэр буһа-хата сылдьарбыттан, өрөспүүбүлүкэбитигэр хас күн аайы бииртэн биир, кэрэҕэ-сырдыкка сирдиир уонна угуйар тэрээһиннэр, креативнай туруоруулар, саҥаттан саҥа талааннар чаҕылыйан тахса туралларыттан, ситиһиилэр-кыайыылар кэлэн иһэллэриттэн...
