Кулун тутар 31 күнүгэр “Сэргэлээх уоттара” култуура киинигэр Кыыл Уолун аатынан СӨ Үҥкүү тыйаатырын эдэр артыыстара, кэргэннии Саскылаана уонна Эдуард Жирковтар “Таптаһар сүрэхтэр үҥкүүлэрэ” диэн аан бастакы айар киэһэлэрэ буолаары турар. Кинилэр киэҥ эйгэҕэ балачча биллэллэр. Эдуард элбэх испэктээккэ сүрүн оруолу толорбутун таһынан “Саха” НКИХ “Үҥкүүлээ” бырайыагар элбэх көрөөччү кутун туппута. “Муус устар” ыччат бэстибээлигэр “Бастыҥ хореограф” аатын ылбыта. Оттон Саскылаана “Дети Белого солнца”, “Хара саһыл” испэктээктэргэ сүрүн оруолу итэҕэтиилээхтик уһулуччу оонньообут артыыс быһыытынан биллэр.
Чурапчыттан куорсун анньынан
– Ыал бас-көс киһититтэн саҕалаан кэпсэтиэҕиҥ. Хантан төрүттээххитий, кимтэн кииннээххитий?
Э.: – Чурапчы улууһун Болтоҥо нэһилиэгиттэн Жирковтар диэн киэҥ аймахтан төрүттээхпин. Эһэлээх эбэбин Василий Митрофанович, Дария Гаврильевна Жирковтары элбэх киһи билэр, ытыктыыр. Төрөппүттэрим уус-уран самодеятельноска билсэн, ыал буолбуттара. Ийэм Оксана Васильевна – “Кыым” хаһыат суруналыыһа. Аҕам Евграфов Фёдор Николаевич Майаҕа баар. Бииргэ төрөөбүт эдьиийим Сайаана Сунтаарга кийиит, үс оҕолоох ыал ийэтэ. Биһиги Саскылааналыын Эрнест диэн иккитин ааспыт уоллаахпыт.
С.: – Эмиэ Чурапчы улууһун Одьулуунуттан төрүттээх Аржаковтар киэҥ аймах сыдьаанабын. Аҕам Аркадий Алексеевич, ийэм Валентина Романовна Чурапчыга олороллор. Бииргэ төрөөбүт үһүөбүт. Мин ыал улахан оҕотобун. Быраатым Эрчим – устудьуон, балтым Нарыйа оскуолаҕа үөрэнэр.
– Эдуард, үҥкүүһүт буолуохтааҕыҥ эрдэттэн биллэр этэ дуо? Тоҕо чопчу үҥкүүнэн үлүһүйбүккүнүй?
Э.: – Үҥкүүлүүр талаан аҕабыттан бэриллибит. Бэл, ийэм иһигэр сылдьыахпыттан өрө мөхсөр үһүбүн. Икки сааспыттан муусука тэтимигэр сөп түбэһиннэрэн, чэпчэки баҕайытык үҥкүүлүүр видеом баар. Улаатан истэҕим ахсын балачча кыанар буолбутум. Дьиэ үрдүгэр ыттарым, холкутук сальтолыыр, шпагат түһэр этим. Эбэм “бу уол аҕатын курдук үҥкүүһүт буолсу” диирэ үһү. Биһигини сайыннараары ийэм улуус киинигэр таласпыт. Онно муусука оскуолатын үҥкүү кылааһыгар киллэрбит. Бальнай үҥкүүгэ улуус призёра буолбутум, “Дьиэрэҥкэй” оҕо үҥкүү ансаамбылыгар үҥкүүлээбитим. Онтон улаатыыбар көмпүүтэр оонньуута үөдүйэн, дьарыкпын тохтотон кэбиспитим. Ийэм “Дьиэрэҥкэйгэ” киирэргэ көрдөһөрө. Буокса сиэксийэтигэр сырытыннара сатаабыта да, санаам адьас сыппатаҕа. Баспын батара сатаан, Чурапчытааҕы успуорт оскуолатыгар таһаара сылдьыбыт да, тириэньэрдэр “биһиги киһибит буолбатах” диэбиттэр.
– Бэл, Мэҥэ Халалас Харатааҕы успуорт оскуолатыгар тиийэ сылдьыбыт эбиккит. Онно тоҕо хаалбатаххыный?
Э.: – Оннук баара (күлэр). Ийэм “дьарыга суох сылдьан, куһаҕаҥҥа умньаныа” диэн куттанар буоллаҕа. Соччо сөбүлээбэтэрбин да, кини тылыттан тахсыбатаҕым. Хоско уолаттар миигин тургутардыы төгүрүйэн кэбиспиттэрэ. Ийэм иитээччилэри кытта кэпсэтэн баран, төттөрү киирбитигэр спортсмен оҕолор ортолоругар моонньум күөкэйэн, туттардыын-хаптардыын, таҥастыын-саптыын адьас атын киһи олорор үһүбүн. Сонно тута өйдөөбүт. Сарсын кэлиэх буолан, тахсан барбыппыт. Ол тахсан “дьиэҕэр төннүөххүн баҕараҕын дуо?” диэн ыйыппыта. Мин баҕаран бөҕө буоллаҕа! “Оччоҕуна билигин дойдулуубут уонна күн сарсын ”Дьиэрэҥкэйгэ” суруйтараҕын” диэн усулуобуйа туруорбута. Оннук иккиэн биир санааҕа кэлэн, чэпчээн дьиэлээбиппит.
– Сарсыныгар “Дьиэрэҥкэйгэр” тиийдиҥ дуу?
Э.: – Тылбын биэрбит киһи тиийдэҕим дии. Оччолорго ансаамбылы Владимир Собакин салайара. Ити иннинэ кыргыттар эрэ үҥкүүлүү сылдьаллара. Хас да уол буолан тиийбиппитигэр сэргэхсийии буолбута. Саҥа үҥкүүлэр турбуттара, көстүүмнэр тигиллибиттэрэ, кэнсиэрдэр, гостуруоллар саҕаламмыттара. Оскуола кэнниттэн үҥкүү үөрэҕэр барарга бигэтик быһаарыммытым. Сэрэххэ докумуоммун хас да сиргэ биэрбитим. Үөрүөм быатыгар, култуура колледжыгар тута ылбыттара. Үҥкүүнү иһиттэн үөрэтии саҕаламмыта. Мин кэммэр “Күн Өркөн” ансаамбыл иккис тыынын ылбыта. Захар Никитин дириэктэринэн кэлиэҕиттэн үлэ күөстүү оргуйбута. Кореяҕа, Швейцарияҕа, Турцияҕа, Испанияҕа араас бэстибээлгэ кыттыбыппыт. Ити кэмҥэ ийэм “Үҥкүү тыйаатырыттан атыны санаама” диирэ. Төрдүс кууруска үөрэнэ сырыттахпына, тыйаатырга кастинг буолбута. Онно үһүө буолан тиийбиппит. Дьэ уонна 2016 сылга тыйаатырга үлэһит быһыытынан киирбитим. Саҥа кэлэктиип, саҥаттан саҥа үҥкүү, испэктээккэ, кэнсиэргэ, тэрээһиҥҥэ кыттыы, гостуруоллар... Үҥкүү дьиҥнээх дириҥ олоҕо биһиэхэ буоллаҕа. Сотору бэйэм үҥкүү туруорар буолбутум. Оннук үлэлии-хамсыы сылдьабын.
– Саскылаана, өрөспүүбүлүкэ тарбахха баттанар биир кыһатын – Аксения, Наталья Посельскаялар хореографическай училищеларын – бүтэрбит эбиккин. Оҕоҕо төрөппүттэртэн тэйии манан аҕай буолбатаҕа биллэр. Хайдах этэй?
С.: – Бу санаатахха, кыра да эбиппин. Баара эрэ 9 саастааҕым. Имигэһим, үҥкүүлүүрбүн сөбүлүүрүм иһин балекка биэрбиттэр. Бастаан утаа олус ыарахан этэ. Дьоммун ахтан, күн аайы кэриэтэ ытыырым. Ийэм аһынан, хаста да төттөрү ылаары гыммыта. Онуоха дириэктэрбит ыҥыран ылан: “Кыыскыт атааҕа, мааныта бэрт. Улааттаҕына, бэйэтэ махтаныа”, – диэбит этэ. Кырдьык, өтө көрбүт. Үөрэммит кыһам иҥэрбитэ, биэрбитэ олус элбэх. Тулуйбакка дьиэлээбитим буоллар, адьас атын дьылҕаланыам этэ. Балет кыһатыгар киһи кытаанах дьиссипилиинэҕэ үөрэнэр. Көнөтүк туттуу, балет уустук “па”-ларын үөрэтии, муусуканы сөпкө истии ирдэнэр. Тоҕус сыл интэринээккэ олорбутум. Наталья Семёновна Посельская курдук уһулуччулаах киһиэхэ түбэспит, үөрэммит дьоллоохпун. Кини үөрэҕэ, ирдэбилэ – сүдү улахан оскуола. Үөрэхпитин Зинаида Николаевна Попова курдук эмиэ ураты талааннаах учууталга түмүктээбиппит. Үөрэммит кыһабын мэлдьи махтана ахтабын.
– Онтон тута тыйаатырга киирбитиҥ дуу, үрдэтиммитиҥ дуу?
С.: – Биллэрин курдук, үҥкүүһүт үйэтэ кылгас. 2015 сыллаахха училищебын бүтэрээт, тута тыйаатыр балетын труппатыгар киирбитим. Үҥкүүһүт быһыытынан үлэбин түмүктүүр түгэммэр эбии идэ наада буоларынан, итини тэҥэ Арктикатааҕы култуура институтугар кэтэхтэн үөрэхпин саҕалаабытым.
Бииргэ сылдьарбыт эргиччи табыгастаах
– Оччотугар тыйаатырга көрсөн, ыал буолбуккут дуу? Биитэр эрдэ билсэр этигит дуу?
Э.: – Дьиктитэ диэн, Чурапчыга алын сүһүөх оскуолаҕа, муусука оскуолатыгар биир кэмҥэ үөрэммит эбиппит эрээри, ханна да көрсүбэтэхпит. Тыйаатырга үлэҕэ киирэрбэр, Саскылаана үлэлээбитэ сыл буолбут этэ. Үс сыл кэриҥэ кэллиэгэ быһыытынан көннөрү “бирибиэттэһии” таһымынан алтыһа сылдьыбыппыт. Онтон Саскылаана дьиэ атыыласпыта. Онто мин олорор дьиэбиттэн чугас буолан биэрбитэ. Ити кэмҥэ Айгылаан, Пётр Кулаковскай кэнсиэрдэригэр бөлөх тэрийэн кыттыбыппыт. Онон, ыаллыы дьон быһыытынан, аргыстаһар буолбуппут. Онтон ыла бэйэ-бэйэбитин үчүгэйдик билсибиппит.
С.: – Мин санаабар, ити – Дьылҕа быата-туһаҕа. Биир кэлэктиипкэ түбэһии, биир түөлбэҕэ дьиэлэнии дьон аайы кыаллыбат. Биир сыалга-сорукка, үлэҕэ сылдьар дьон санаабыт, көрүүбүт биирин билбиппит. Кинини аҕабар майгынната санаабытым. Аҕам курдук сымнаҕас, болҕомтолоох, үлэһит, эппиэтинэстээх. Оттон Эдик миигин ийэтигэр майгыннаппыт этэ. Онон уһуннук билсэн, ыал буолбут дьоммут.
– Чахчы, Дьылҕа ыйыыта эбит. Билигин иккиэн үлэ үгэнигэр сылдьаҕыт, элбэхтик айанныыгыт, кэлэҕит-бараҕыт. Ол кэмҥэ оҕоҕутун ким көрөрүй? Ыал дьоҥҥо үҥкүүлүүр мэһэйдээбэт дуо?
С.: – Биллэн турар, кыра оҕолоох дьоҥҥо айанныыр уустук эрээри, артыыс үлэтэ итинтэн атын буолбат. Онон быыһы-хайаҕаһы көрдүүбүт. Уһун кэмҥэ барар буоллахпытына, оҕобутун Чурапчыга эбэлээх эһэтигэр таһаарабыт. Оттон куорат иһигэр буолар тэрээһиннэргэ бииргэ төрөөбүт быраатым Эрчим көрсөн абырыыр. Күнүһүн ааҕыныстыбанан ньээҥкэҕэ көрдөрөбүт. Сорох күн оҕобутун үлэбитигэр, арыт кэнсиэргэ даҕаны илдьэ сылдьарга күһэллэбит. Сыана кэтэҕинээҕи оҕо. Артыыстар үгүспүт итинник кыһалҕалаах буоламмыт, өйдөһөбүт.
– Үлэҕэ, дьиэҕэ бииргэ сылдьан, бэйэ-бэйэҕититтэн сылайбаккыт, салгыбаккыт дуо? Үҥкүүттэн атын өссө тугу дьарыктанаҕыт?
С.: – Итинник ыйытыы элбэхтик киирээччи. Бэйэ-бэйэбитигэр үөрэнэн хааламмыт эбитэ дуу, гостуруолга, айаҥҥа тус-туһунан бардахпытына, суохтаһабыт. Илиибит-атахпыт баайыллан хааларга дылы. Сулумах сылдьар табыгаһа суох. Дьиэҕэ-уокка, олоххо-дьаһахха эмиэ биир көрүүлээхпит. Онон бииргэ сылдьарбыт салгымтыата суох. Төттөрүтүн, табыгастаах диэххэ сөп.
Э.: – Оннук. Бииргэ сылдьарга үөрэнэн хаалбыппыт. Дьиэбитигэр бырайыакпытын ырытыһабыт, сүбэлэһэбит. Саҥа үҥкүүлэрбитин чочуйабыт, арыт мөккүһэн да ылабыт. Мин үлэбиттэн быыс булан, саалаҕа дьарыктанабын, үҥкүүлэри туруорабын. Оттон Саскылаана, ийэ киһи быһыытынан, оҕотуттан ордубат.
Дьикти үчүгэй эниэргийэни ылыаххыт
– Эдуард, Дмитрий Артемьев “Бохсуруйуу” этно-испэктээгэр Сээнэгэй ойуун оруолун толорбутуҥ. Ойуун оруолугар киирэр куттала суох дуо? Төһө ыарырҕаппыккыный?
Э.: – Ити оруолу эппиттэригэр бастаан салла санаабытым. Ойуун уобараһа, чахчы, уустук, кутталлаах даҕаны. Онуоха Дмитрий Егорович: “Үрдүкүлэргиттэн көрдөс. Сыанаҕа тахсыаҥ иннинэ бэйэҕин уонна сыананы ыраастаар”, – диэн сүбэлээбитэ. Хамсаныылары түргэнник үөрэппитим. Оттон уобараһы арыйыыны, турукка киириини ыарырҕаппытым. Аны туран, ойуун ыбыс-ыарахан сонун кэтэн, дүҥүрүн тутан, биир чааһы быһа эккирээһин сэниэни эһэрэ сүрдээх. Аҕа кэллиэгэм сүбэтинэн сиэри-туому толорбутум. Ойуун таҥаһа, анаммыт курдук, сөрү-сөпкө олорбута. Сүрэхтэниим этэҥҥэ ааста. Сыратын ууран үлэлиир киһи сылтан сыл сайдан иһэр буоллаҕа. Онон ити уобарас бэйэм көрүүбүнэн силигин ситиэҕэ диэн эрэнэбин. Баҕар, атын да көстүүлэниэҕэ.
– Репертуаргытыгар туох үҥкүүлэр баалларый?
С.: –Иккиэн, биирдиилээн да толорор нүөмэрбит элбэх. Иккиэн саҥаны айарбытын сөбүлүүбүт. Кэргэним мэлдьи туох эрэ саҥаны, сонуну толкуйдаабыт буолааччы. Онно бэйэм көрүүбүн киллэрэбин, итэҕэс-быһаҕас баарын көрөбүн. Биир тылынан эттэххэ, бэйэ-бэйэбитин ситэрсэбит, тыл быһаҕаһыттан, көрүүттэн өйдөһөбүт.
– Буолаары турар айар киэһэҕит сүрүн тутула тугуй?
С.: – Бу үбүлүөй да, бэлиэ даата да буолбатах. Үҥкүүлүүр үгэннэригэр сылдьар кэргэннии артыыстар диэн, тапталлаах тыйаатырбыт айар үлэбитигэр үктэл буолар бэртээхэй түгэни тосхойдо. Көрөөччүлэрбитигэр саҥа туруорбут үҥкүүлэрбитин, сүрүн оруоллары толорбут испэктээктэрбититтэн быһа тардыылары таһаарыахпыт.
Э.: – Үҥкүү диэн олус киэҥ, элбэх хайысхалаах эйгэ буоларын өссө төгүл итэҕэйиэххит. Кэнсиэргэ, биллэн турар, үлэлиир кэлэктииппит – Кыыл Уолун аатынан СӨ Үҥкүү тыйаатыра – олоччу кыттар. Киэһэбитин бу сыллар тухары хардарыта өйөһөн кэлбит ырыаһыт доҕотторбут киэргэтиэхтэрэ. Кэнсиэр түмүгэр дьикти үчүгэй эниэргийэни ылыаххыт, чэбдик сүүрээн киириэ диэн эрэннэрэбит!
– Махтал! Айар киэһэҕит санаа хоту салалыннын! Ситиһиини баҕарабын!
Кэпсэттэ Туйаара СИККИЭР.
