Бу соторутааҕыта Нам улууһугар былыргы түүрдүү руна суруктаах, сэлии (мамонт) муоһунан оҥоһуллубут харысхал ымыы көстүбүтүн туһунан сурах бассаабы барытын тилийэ сүүрдэ. Ол туһунан атын хаһыаттарга суруйдулар, тэлэбиидэнньэҕэ кытта биэрии буолан ааста.
Ону лаппыйан, бу булумньуну кытта үлэлэһэ сылдьар ХИФУ эдэр учуонайдарыгар сырыттыбыт. Булумньу туһунан университет Билим чинчийиилэригэр управлениетын начаалынньыгын солбуйааччы, тыл билимин хандьыдаата Нинель Малышева уонна эдэр аспирант Яна Старостина кэпсээтилэр.
– Бу руна суруктаах артефагы Петя Яковлев диэн оҕо быйыл бэс ыйын 20-с күннэригэр Нам Үөдэйин ыһыахтыыр сириттэн булбут. Сиртэн, быһаҕаһа көстөн сытар эбит. Уол ону бастаан “таас хаамыска быһыылаах” дии санаабыт. Ол кэннэ суруктааҕын дьиктиргии санаан, эбэтигэр илдьэн көрдөрбүт. Оттон эбэтэ оскуола түмэлин иһинэн үлэлиир Ийэ албан аатын түмэлигэр Алексей Яковлевка биэрэр. Онуоха Яковлев ХИФУ сурукка-бичиккэ түмэлигэр Афанасий Мигалкиҥҥа биллэрэр. Маны истэн баран биһиги Намҥа барабыт...
Ол тиийэн оскуола түмэлин кытта дуогабар түһэрсибит, “бу булумньуну 2018 сыл ахсынньытын 30 күнүгэр диэри харайан илдьэ сылдьабыт уонна чинчийэбит” диэн.
Ол ымыы бэлиэни илдьэ кэлэн баран тута, туох матырыйаалтан оҥоһуллубутун быһаартараары, палеонтологтарга көрдөрөбүт. Кинилэр ону көрөн баран “сэлии муоһуттан оҥоһуллубут” диэн түмүккэ кэлэллэр. Анаан санатабыт, ону кинилэр ханнык да анал аппараатынан чинчийбэккэ, таһыттан көрөн, араҥаларынан арахсарын, о.д.а. тас бэлиэлэрин көрөн баран быһаарбыттара. Өскөтүн бу кэлиҥҥи оҥоһук буолбатах буоллаҕына, “аан дойду үрдүнэн сэлии муоһугар былыргы түүрдүү руна суруктаах суос-соҕотох булумньу” буолуон сөп.
– Аҕыйах сыллааҕыта Үс Хатыҥ сиригэр “былыргы кытайдыы иероглиф суруктаах таас” көстүбүтүн туһунан сахсаан баара. Кэлин онтубут туох да сураҕа-садьыга биллибэккэ сүтэн хаалла. “Арай, ханнык эрэ үөннээх дьон дьээбэрэн оҥорон баран көмпүттэр үһү” диэн сурахтар тарҕаммыттара. Бу булбут оҥоһуккут ойуута-бичигэ чуолкайа, ырылхайа бэрт курдук. Аны туран, суруйуу быраабылата, суругун бэлиэтэ барыта тутуһуллубута, сөбө бэрт. Ким да дьээбэлэммэтэҕэ буолуо дуо?
– Буолуон сөп бөҕө буоллаҕа. Ол иһин улаханнык ону-маны саҥарар, ырааҕы ытар түмүктэри оҥорор кыахпыт суох. Кэллиэгэлэрбит бары да оннук санаалаахтар. Бу туһунан киэҥ иһитиннэрии барыан баҕарбаттар. Чинчийии көрдөрүөҕэ. Быһата, ону быһаарыы бэйэтин туһугар эмиэ билим чинчийэр үлэтэ буоллаҕа.
– Сурук олус чуолкай дии...
– Оннук. Ис хоһоонугар туох да саарбахтааһын, сыыһа ааҕыы, мунаарыы баар буолуон табыллыбат. Туох да алҕаһа, саарбаҕа суох, “Үч кут йэг бол” (үс кут чөл буол) диэн былыргы Орхон-Енисей түүрдүү руналарынан алгыс ырылыччы суруллан сылдьар.
Бу үлэҕэ бэйэбит олохтоох биологтарбытын, географтарбытын, химиктэрбитин, палеонтологтарбытын барытын кыттыһыннардыбыт. Билигин билим эйгэтигэр уоппуска, хонуу эспэдииссийэлэрин кэмэ. Онон арыый нам-нум буоллахха, бу ымыыбытын Петербург учуонайдарыгар чинчийтэрэ ыытыахпыт. Хаһан суруллубутун быһаартара.
– Мээнэ ыытан кэбиһэҕит дуо? Арай, сүтэн хааллын...
– Биллэн турар, бэйэтин “баһыылкалаан” ыытан кэбиспэт буоллахпыт. Киһинэн ыытабыт.
– Оҥоһугу чопчу хантан булбуттарый?
– Ыһыах түһүлгэтиттэн. Былырыын онно элбэх киһилээх олорор сири оҥорбуттар. Ол үлэ кэмигэр сир анныттан хостонон хаалыан сөп курдук. Даҕатан эттэххэ, биһиги тюрколог учууталбыт, эдэр сааһыгар соһумардык суох буолбут Герасим Левин Нам улууһуттан төрүттээҕэ. Кини руна суруктаах артефактар Саха сирин үгүс муннуктарыгар бааллар эрээри, Нам сиригэр көстө иликтэриттэн олус хомойоро. Өскөтүн бу булумньу чахчы былыргыта дакаастаннаҕына, ол кини аатын үтүө өйдөбүлэ буолуон сөп этэ.
Таарыйа, бу ымыыны булбут Петя Яковлев “бу оҥоһугу буларбар, арааһа, хара-маҥан эриэн өҥнөөх быа сэмнэҕэ баарга дылы этэ” диэбитэ. Ону кэлин анаан көрдүү, көрдөтө сатаабыппыт да булбатахпыт. Дьиҥинэн, ол бэйэтин быатын тоһоҕоһо көстүбүтэ буоллар бэрт буолуо этэ...
Дьэ, онон аны күһүнү эрэнэ күүтэбит. Өскөтүн бу оҥоһук чахчы былыргы эбит буоллаҕына, билим эйгэтигэр чахчы улахан, сонун булумньу буолуо этэ.
