“Саха олоҥхото национальнай театрга турбутун туһунан” диэн ыстатыйа түмүгэр маннык сурулла сылдьар: “Бу тэрилтэ биир эрэ оонньууга оҥоһуллубат, саас-үйэ тухары турар тэрилтэ буолар. Онон кыра ороскуоттан туттунуохха сатаммат”.
Бу ыстатыйа ааспыт үйэ сүүрбэһис сылларыгар суруллубут. Ааптар – Былатыан Ойуунускай. Оччолорго Саха тыйаатыра улуу суруйааччыбыт “Туйаарыма Куо” диэн олоҥхотун аан бастаан сыанаҕа туруорбут эбит. Саха норуотун чулуу уола, суруйааччыбыт, бөлүһүөкпүт, сирдьиппит Былатыан Ойуунускай быйыл төрөөбүтэ 125 сылын туолар. Санаан көрүҥ, бу ыстатыйа сүүс сыллааҕыта суруллан хаалбыт. Оттон билиҥҥи кэммитигэр биир эмэ киһи, сахалар олоҥхобутунан Арассыыйаҕа, Азияҕа, Европаҕа, бүтүн аан дойдуга сэҥээриини ылыахпыт диэн санаан көрбүтэ буолуо дуо?.. Маннык ыра санаа, чахчы, култуурабыт урукку миниистиригэр эрэ кэлбитэ буолуо диэтэхпинэ, сыыстарбатах буолуохтаахпын. Ол курдук, кини бу сүдү айымньыбытынан, улуу ааптарынан «ыалдьыбыта” балай эмэ кэм буолла. Олоҥхо тыйаатыра бу соторутааҕыта Греция курдук чиэски сиргэ тиийэн, олоҥхону көрдөрөн, улахан сэҥээриини ылан кэллэ. Онон, күндү ааҕааччыларбыт, түгэни мүлчү туппакка, Олоҥхо тыйаатырын уус-уран салайааччыта, СӨ судаарыстыбаннай сүбэһитэ Андрей Саввич БОРИСОВЫ кытары атах тэпсэн олорон сэһэргэһиибитин саҕалыыбыт.
– Андрей Саввич, үтүө күнүнэн! Греция курдук ыраах сиргэ саха олоҥхотун көрдөрөн улахан сэҥээриини ылбыккытынан, үрдүк ситиһиигитинэн эҕэрдэлиибин!
– Махтал! Көр, бу улуу убайбыт Былатыан Ойуунускай сүүс сыллааҕыта: “Бу тэрилтэ биир эрэ оонньууга оҥоһуллубат, саас-үйэ тухары турар тэрилтэ буолар. Онон кыра ороскуоттан туттунуохха сатаммат”, – диэн суруйан хаалларбыт. Алта уонус сылларга тахсыбыт талыллыбыт айымньыларын сэттис туомугар баар. «Тэрилтэ...”, “саас-үйэ тухары...” диэн, олоҥхобут аны биир үйэнэн туһунан тыйаатырданан силигилии сайдыа диэн инникини өтө көрөн, этэн кэбиспит эбит. Дьэ, хайдаҕый ээ?! Дьикти буолбатах дуо?!
– Тыый, кырдьык, оннук курдук суруйбут эбит дии...
– Маннык эпоһы урут хайа да омук драмтыйаатырга анаан суруйбатаҕа. Арай, ииндийэлэр куукула, драмтыйаатыр гынан көрдөрөллөрө. Ону биһиги Ойуунускайбыт эрэ “Туйаарыма Куо”, “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхолорун ускуустуба, литэрэтиирэ таһымыгар таһаарбыта. Санаан көр, хайдах курдук үрдүк таһымый?! Тыйаатырга оонньоотуннар диэн дыраама бары ирдэбилигэр эппиэттиир гына суруйуу, дьэ, бу хорсун хардыы диэбэккин дуо?! Оччолорго “Ньургун Боотур” олоҥхо туһунан “бу олоҥхо дуу, литэрэтиирэ дуу?” диэн улахан мөккүөр буола сылдьыбыт.
Аны туран, маны итэҕэл дырааматын курдук көрдөрбүтэ. Манна туох баар Үрдүк Айыыларбыт, Үөһээ, Аллараа дойдулар күүстэрэ, иччилэрэ, абааһылара бары бааллар. Валентина Чусовская диэн улахан учуонай, бэл: “Соответствует по всем каноном религиозной драмы”, – диэн билинэн турардаах. Ойуунускай религия үөскээһинини туһунан ыстатыйатыгар бу туһунан ханарытан да буоллар: “Дьэбириэйдэр олоҥхолоругар – Иисус Христос... онон биһиги олоҥхобут – биһиги Библиябыт” диэн суруйан турардаах. Бу туһунан баччааҥҥа диэри мөккүһэллэр. “Якутский язык и пути его развития” диэн ыстатыйатыгар аатырбыт тылы үөрэтээччи, учуонай Н.Я. Маррга (оччолорго улуу сирдьиппит Сталин эрэ сүбэлэһэр киһитэ) сигэнэн туран, “Саха” диэн тыл хантан үөскээбитин ырыппыт этэ. “Сахалар сах саҕаттан дииллэр”, ол аата “Таҥара саҕаттан, Носитель бога” диэн суруйан турардаах.
– Ол иһин да “Кыһыл Ойуунун” суруйдаҕа дии...
–Бу санаатахпына, Ойуунускай улахан авангардист киһи эбит. “Кыһыл Ойуунун” ылар да, эмиэ тыйаатыр сыанатыгар таһааран ускуустуба курдук көрдөрөр. Урут, ойууннар, удаҕаннар балаҕан эрэ иһигэр кыыра сырыттахтара дии. Кинилэр кыыралларын мээнэ киһи көрбөт, бэл, кэпсэл оҥостоллорун куттаналлара. Ону кини ойууну сыанаҕа кыырдаран көрдөрөр. Дьэ, хайдаҕый?! Ойуунускай үс кэриэһи этэр: тылы, олоҥхону уонна итэҕэли! “Төрөөбүт тылбытынан саҥара сырыттахпытына эрэ, саха норуота эстиэ суоҕа” диэн кини оччолорго эппитэ. Иккиһинэн, олоҥхотун саха норуотугар кэриэс быһыытынан хаалларар, төһө да хаайылла, үтүрүллэ сырыттар, олоҥхотун түүннэри-күнүстэри, утуйар уутун умнан туран суруйан бүтэрэр. Үсүһүнэн, итэҕэли эмиэ кэриэс быһыытынан этэн кэбиһэр. “Итэҕэлбит олоҥхобут иһигэр баар” диэн.
– Эн тыйаатыр туруорааччытын быһыытынан үлэлээн кэллиҥ. Ол кэмҥэ Саха тыйаатырын сыанатыгар Ойуунускай элбэх дырааматын туруорбутуҥ.
– Аан бастаан Саха тыйаатырыгар туруорааччы быһыытынан үлэлээн баран, 1983 сыллаахха Былатыан Ойуунускай 90 сааһыгар анаан “Үс саха төрүөҕэр” диэн испэктээкили туруорбутум. Онно испэктээкил бастакы хартыынатын хаайыыттан саҕалаабытым. Оччолорго кинини ким даҕаны хаайыыга сордонон-муҥнанан өлбүтүн туһунан мээнэ кэпсэппэт, суруйбат этэ. Наар революционер, суруйааччы быһыытынан көрдөрө сатыыллара. Ону мин испэктээкилгэ хаайыыга олорбутун сүрүн хартыына быһыытынан көрдөрбүтүм. Саалаҕа олорор дьон: “Оо, хаайыы...” – дэһэ түспүттэрэ уонна хайдах эрэ куттаммыт курдук туттубуттара. Куттал өссө да баар кэмэ. Ол кэннэ “Дойду оҕото Дорогуунап Ньукулайы” туруорбутум. Манна Дорогуунап сордоох, бастаан илээт, хаартыһыт, арыгыһыт киһи, тапталын көрсөн баран, тосту көнөн, дьиҥнээх сахалыы өйдөөх-санаалаах киһи буолан хаалар. Сахатыгар төннөр. Таптал киһини дьүһүн кубулутар сүдү күүстээх буолар эбит. Ойуунускай айымньыларыгар биир систиэмэни таба көрбүтүм. Үтүө майгылаах киһи куһаҕан майгылаах киһини кытары холбоһон, бииргэлэстэҕинэ, синтез үөскүүр. Бу синтез “Улуу Кудаҥсаҕа”, “Кыһыл Ойууҥҥа” эмиэ баар. Манна сүрүн дьоруой Улуу Кудаҥсанан Ойуунускайы бэйэтин көрдөрбүтүм.
– Быйыл тоҕо ала-чуо Грецияҕа олоҥхонон барбыккытый?
– Греция уонна биһиги култуурабыт биир ситимнээхтэр, майгыннаһар өрүттээхтэр. Бэл, оһуорбут кытары ханан эрэ майгыннаһар курдук эбит. Гректэр биһиги “Улуу Кудаҥса” айымньытын көрөн баран: “Тылбааһа да суох өйдүүр эбиппит”, – диэбиттэрэ. Кинилэр античнай трагедияларын сокуонунан суруллубут эбит диэн сөрү диэн сөхпүттэрэ. Туран эрэ ытыс таһыммыттара. Греция элбэх куоратыгар олоҥхобутун иһитиннэрбиппит. Ол курдук, Македонияҕа, Аристотель төрөөбүт сиригэр. Гректэр сүгүрүйэр бөлүһүөктэрэ эмиэ Былатыан диэн ааттаах. Идеалист, бөлүһүөк, эмиэ ойууннуҥу киһи. Ол иһин, бу икки киһини тэҥҥэ тутан, гректэр эпостарыгар майгыннатан Ойуунускай быйыл төрөөбүтэ 125 сылынан Олоҥхо тыйаатырын 11 сезонун Грецияттан саҕалаатыбыт. Биһиги эрабыт иннинэ 7-с үйэҕэ тутуллубут таас тыйаатырга эрэпэтииссийэлээбиппит. Аһаҕас халлаан анныгар. Ол таастарбыт быыһынан от үүнэн турар эҥин. Ол гынан баран, Степанида Илиньична туойан киирэн барбытыгар, доҕоор, хайдах эрэ ис-иһиттэн дуорайан, күүһүрэн, ураты тыыннанан киирэн барбыта. Бэл, ол таастарбыт тыыннанан барбыттара. Маны мин эрэ буолбатах, бэл, эдэр артыыстар дьиктиргээбиттэрэ. Аһаҕас халлаан анна диэтэххэ, бу акустиката үчүгэйин... Сорох ардыгар итинник күүстээх өрүттэр бэлиэтэммиттэрэ. Туох да иһин, тыйаатыр үөскээбит улуу сиригэр эпическэй тыйаатырга(!) биһиги Ойуунускайбыт олоҥхотун туруоруу – биһиэхэ сүдү чиэс! Устуоруйаҕа киирдэхпит.
– Бу бараргытын өрөспүүбүлүкэ үбүлээбитэ дуо?
– Суох. Тыйаатыр бэйэтэ уйуммута. Хайдах эрэ барыта бэйэтэ бэйэтигэр ситимнэнэн, барар-кэлэр ороскуоппут үбэ-харчыта табыллан хаалбыта. Арассыыйа Култууратын министиэристибэтэ көмөлөспүтэ. Онно эбии сайыны быһа үлэлээн харчы өлөрбүппүт. Сити курдук, бэйэбит уйуммуппут.
– Андрей Саввич, бу сотору олоҥхоҕутун “Россия – моя история” диэн саҥа тутуллубут түмэлгэ туруораары сылдьаҕыт. Тоҕо Саха тыйаатырыгар буолбакка, онно туруордугут?
– Олоҥхо тыйаатыра бэйэтэ анал сыаната суох. Дьиэбит суох. Саха тыйаатыра биһиэхэ кыараҕас. Онно испэктээкили биир эрэ өттүттэн көрөллөр дии. Оттон олоҥхо олох ураты сыанаҕа наадыйар, үс өттүттэн көрүүгэ. Ол – амфитыйаатыр сокуона! Төгүрүктүҥү эрээри, циркэ курдук тула олоруллубат. Ол иһин бу түмэли киэҥ-куоҥ диэн талбыппыт. Билигин онно күн аайы бэлэмнэнии бара турар. Аны туран, эмиэ Ойуунускай төрөөбүтэ 125 сылыгар анаан, Кытайтан Пекин оператын Кунсю тыйаатыра “Туйаарыма Куону” кэлэн көрдөрүөхтээх.
– Оттон, били, Олоҥхо дойдута национальнай инновация бырайыага ханна тиийдэ?
– Олоҥхо дойдута национальнай инновация бырайыага улахана бэрт буолан, сүдү үбү-харчыны эрэйэр. Ол иһин билигин даҕаны кэпсэтиһии, быһаарсыы таһымыгар сылдьар. Үнүр саҥа талыллыбыт Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаев пуорумҥа “бу бырайыагы олоххо киллэриэххэ наада уонна онно күүстээх үлэ эрэйиллэр” диэн эппитэ. ЮНЕСКО хотуна Ирина Бокова кэлэ сылдьан биһиги “Олоҥхобут киинин” “Шедевр ЮНЕСКО”-нан аан дойду таһымыгар таһааран өйүөхпүт диэн илии баттаабыта. Ол докумуона бу баар. Онон ити хайысхаҕа күүскэ үлэлиэхтээхпит. “Арассыыйа уонна Евразия норуоттарын олоҥхолорун тыйаатыр нөҥүө таһаарыы” бырайыак чэрчитинэн Алтаайга “Маадай Кара”, Башкирияҕа “Урал Баатыр” эпостар туруорулуннулар, өссө да атыттар киэннэрэ салҕанан барыа.
– Эйигин кытары кэпсэтэ олорор наһаа интэриэһинэй эбит. Олох уугар-хааргар киирэн кэпсиир эбиккин. Сорох кэпсэтиибит, биллэн турар, бэчээккэ тахсыбат. Махтал!
– Өйдөөн истибиккэр бэйэҕэр махтал!
Сэһэргэстэ
Туйаара СИККИЭР.
