Аан дойдуга ханнык баҕарар бэйэтин сэнэммэт, өбүгэлэрин сиэрдэрин-туомнарын умнубакка тутуһар норуот туспа итэҕэллээх, улуу таҥаралаах буолар. Биһиги, сахалар, бу христианныы эра быдан инниттэн, таас, боруонса үйэлэр саҕаттан, үрдүк халлааҥҥа олорор Айыыларга уонна улуу Үрүҥ Айыы Тойоҥҥо, Үрүҥ Аар Айыы Таҥараҕа сүгүрүйэр этибит. Ону аан дойду дьоно, судаарыстыбалара “тенгрианство” диэн ааттыыллар, билэллэр.
Бу диэн эттэххэ, ол Үрүҥ Аар Айыы Таҥара итэҕэлиттэн билиҥҥи улахан омуктар итэҕэллэрэ, конфессиялара – христианство, ислам, буддизм, синтоизм – үөскээбиттэрэ, күүскэ тарҕаммыттара, сири-дойдуну баһылаабыттара.
Хомойуох иһин, А.Е. Кулаковскай “В древности у якутов была великая религия” диэн суруйбут-быһаарбыт итэҕэлбит 17-с үйэттэн саҕалаан, христианство күүскэ кимэн киирбититтэн, улам симэлийэн, умнуллан барбыта. Онтон сэбиэскэй былаас кэмигэр атеизм өрөгөйдөөн, “таҥара суох” диэн бэлиитикэ сахалар төрүт итэҕэллэрин соппута, суох оҥорбута. Ол да буоллар, сахалар бэйэлэрин былыргы айыыларын, иччилэрин (ордук уот иччитин) ахтар, кистээн сүгүрүйэр этилэр. Итэҕэлбит чох уота хараҥаҕа кыламныырын курдук умуллубакка, ол атеист-бассабыыктар үйэлэрин туораан кэлин күөдьүйэн, төлөннөөн өрө күүрэн тахсыбыта.
Үрдүк үөрэхтээх, элбэҕи билэр-үөрэтэр Тэрис, Дабыл, Кондаков, Айыҥа курдук дьон суруйан, этэн-тыынан, сахалар былыргы сиэрдэрин-туомнарын көхтөөхтүк толорор, айыыларыгар-таҥараларыгар дьэ үҥэр-сүгүрүйэр буолбуттара. Нэһилиэктэргэ Айыы дьиэлэрэ, балаҕаннара аһыллыбыттара, тэриллибиттэрэ. Ол гынан баран, хомойуох иһин, киин куораппытыгар, Дьокуускайга, итэҕэлгэ аналлаах улахан Айыы Дьиэтэ, Үрүҥ Аар Айыы Таҥара Моҕол Ураһата суох. Оччолорго биир сүрүн төрүөт – Арассыыйа баһылыыр, сокуону тутуһар тэрилтэлэрэ “официально” сахалар итэҕэллэрин, тенгрианствоны билиммэтэхтэрэ. Аккаастыыр бэлиитикэни тутуспуттара.
Кэхтибэтэхпит. Санаабыт, баҕабыт өссө күүрбүтэ, сүрбүт-куппут өрүкүйбүтэ. Ытыктабыллаах Л.В. Федорова уонна “Айыы Таҥара” тэрилтэ кыттыылаахтара чаҕыйбакка хас да сыл үлэлээн-туруорсан, “Айыы Таҥара итэҕэлэ (Вера в айыы Тангара (Тенгри)” диэн сахалар сүрүн итэҕэл тэрилтэтин дьэ билиммиттэрэ, регистрациялаабыттара. Бу биһиги бастакы улахан кыайыыбыт этэ. Ол 2019 с. сааһыгар өрөгөйдөөбүтэ.
Дьэ ол кэнниттэн аны биир боппуруос үөскээн тахсыбыта: ханна тутабыт, Үрүҥ Аар Айыы Таҥара Моҕол Ураһатын, дьон мустар, үҥэр Айыытын Дьиэтин? Ол куорат таас дьиэлэрин быыстарыгар буолуо суохтаах, көстүүлээх, оттоох-уулаах аһаҕас сир буолара ордук. Таҥара уйатын-кыһатын айылҕа тулалыыра быдан табыгастаах, сөрү-сөп. Дириҥник толкуйдаан көрдөххө, Дьокуускайга оннук миэстэнэн соҕотох Сайсары күөлэ буолан тахсар. Өбүгэлэрбит баар-суох ытык сирдэрэ, күөллэрэ, бу Туймаада сыһыытыгар.
Манна эбэн эттэххэ, түҥ былыр сахалар Өлүөнэ өрүстэрин Сахсары дииллэр эбит, Сах таҥаралаах эрдэхтэринэ. “Сах” диэн тыл семантиката, өйдөбүлэ “уот” уонна “сырдык” диэн буолар. Көстөр улуу көрүҥэ Күн эбит. Оттон Үрүҥ Күн уонна Үрүҥ Аар Айыы Таҥара суолталара биир. Былыргы сахалар, сарсыарда тураат, бары Үрүҥ Күҥҥэ үҥэллэр эбит, Сах таҥараларыгар. Дьэ ол иһин бэйэлэрин “сахаларбыт” диэн ааттаммыттар, итэҕэллэрин аатынан.
Ол кэлин кэҥээн-тарҕанан, Сах суолтата-өйдөбүлэ улаатан Үрүҥ Аар Айыы Таҥара буолбут, бүтүн Евразияҕа скиф-сактар (сахалар), гунн-түүрдэр, монгуоллар (моҕоллор) улахан, сүрүн итэҕэллэрэ буолбут.
“Сахсары” диэн тыл иккис аҥаара “сары”, ол биһиэхэ арийдартан, түҥ былыргы өбүгэлэрбититтэн хаалбыт: санскрикка “сари” (sari) өйдөбүлэ – “вода, река”. Оччоҕо Сайсары дьиҥ өйдөбүлэ “божественная вода”, “священное озеро” диэн буолан тахсар. Биһиги билигин Айыы Таҥараҕа сүгүрүйэр, сиэрбитин-туоммутун толорор сирбит-түһүлгэбит саамай табыгастаах буолан тахсар. Аны туран Сайсары күөлүттэн мэлдьи ат сүүрдэр сирбит – куорат ипподрома – бу турар. Адьас чугас. Биир комплекс, биир киэҥ түһүлгэ буолан тахсар.
Манна күөл арҕаа кытылыгар аатырбыт скульптор Афанасий Арамаанап оҕолоох ийэ дьахтар дьүһүнүн-бодотун оҥорон туруорбута улахан суолталаах, символикалаах. Үһүйээннэр кэпсииллэринэн, улуу, дьон-сэргэ кутун-сүрүн күүскэ абылаабыт Сайсары Хотун бу ытык күөл кытылыгар олорбут. Кинини кэлин сахалар Орто дойду иччитин Аан Алахчын Хотун курдук билиммиттэр, өйдүү-саныы сылдьыбыттар. Биллэринэн, бу күөл сахалар бастакы киин Ытык сирдэрэ буолбут, үйэлэргэ аатырбыт.
Дьэ ол иһин бу Сайсары күөлүн ытыктаан, бөҕүн-хоҕун хомуйан, ыраастаан манна улахан Үрүҥ Аар Айыы Таҥара дьиэтин-ураһатын тутуохха наада диэн, Ил Дархаммытыгар А.С. Николаевка аадырыстаан, дириҥ ис хоһоонноох көрдөһүү сурук суруйбутум, “Кыым” хаһыакка.
Бу сыл кулун тутар 29 күнүгэр СӨ Баайга-дуолга уонна сир сыһыаннаһыыларыгар министиэристибэтин хадатаайыстыбатынан, Дьокуускай куорат дьаһалтатын департамена Сайсары күөлүн соҕуруу өттүгэр тумуллаан киирбит хомустаах кырдалы анаан биэрэн биһиги куппутун-санаабытын улаханнык өрө көтөхтө. Махтал!
Биһиги, саха дьоно, бары ол дьоҕус тумулу эбии кумах-буор кутан арыый кэҥэтиэх, бөҕөргөтүөх тустаахпыт. Түмсэн, биир ытык санаанан салайтаран, туох баарбытынан. Тэрилтэлэр өйдөөн эмиэ көмөлөһүөхтэрин наада. Быһаарара, кыайара билигин харчы, оттон хара үлэтин дьон субуотунньуктаан кыайыахтарын сөп. Кыаллыбат үлэ диэн суох. Дьон санаатыгар-суобаһыгар эрэнэбин. Сахалар атын омуктартан мөлтөҕө суохтар – оҥоруохтара, туруоруохтара.
Ытык-мааны Сайсары күөлэ!
Манна, биллэринэн, саха улуу саарыннара кэлэн олохсуйбуттар – Сайсары Хотунтан саҕалаан Омоҕой Баай, Эллэй Боотур, онтон 17-с үйэҕэ Тыгын Дархан бэйэтэ олорбут, күөл хоту баһыгар.
Ытык Сайсары кытылларыгар өбүгэлэрбит наар ыһыахтыыр, Үрүҥ Күннэрин көрсөр, тоҕус халлаан айыыларыгар Үрүҥ Аар Айыы Таҥараларыгар үҥэр-сүгүрүйэр этилэр. Өбүгэлэрбит ытык үгэстэрин утумнаан биһиги, кинилэр удьуордара, ону олохтоохтук салгыах, толоруох тустаахпыт. Кэмэ кэллэҕинэ, туох барыта төннөр уонна өссө күүскэ сайдан кэскиллэнэр. Дом эрэ дом!
Үчүгэйэ диэн, СӨ Бырабыыталыстыбата Л.В. Федорова бөлөҕүн көрдөһүүтүн ылынан, сир-миэстэ боппуруоһа быһаарыллыбытын кэннэ “Культовый комплекс Айыы Тангара дьиэтэ” диэн архитектура бырайыага оҥоһуллубута. Онно икки сиэри-туому толорор түһүлгэ, балаҕан-кафе, бабаарына, бэл, массыына турар сирэ бааллар. Тумул саамай ортотугар Үрүҥ Аар Айыы Таҥара Дьиэтэ тутуллуохтаах, киэҥ-куоҥ гына, элбэх киһи батарын курдук. Көрүҥэ-моһуона – ураһа курдук. Ол Үрүҥ Аар Айыы Таҥара Моҕол Ураһата ортотугар улахан холумтаннаах: уот иччитэ Бырдьаа Бытык ытык уйата. Алгысчыт-бахсы Үрүҥ Аар Айыы Таҥара сиэрин-туомун уоту саҕан, күөдьүтэн, онтон саҕалыахтаах, алгыс тылларын этиэхтээх.
Таҥара ураһатын үрдэ аһаҕас буолуохтаах, дьэҥкир тааһынан бүрүллүбүт. Онно күнүс – күөх халлаан, түүн сулустар чаҕылыйан көстүөхтээхтэр. Былыргы сахалар халлааны, түүҥҥү куйаары (космоһы) Аар Таҥара курдук билинэллэрэ, өйдүүллэрэ. Сарсыарда түннүгүнэн халлааны көрөннөр, “оо, таҥара сырдаабыт” дииллэрэ уонна кириэстэнэллэрэ. Кириэс охсунар үгэс сахаларга былыр христианство инниттэн баара, ол дакаастанар. Ити олох туспа кэрэхсэбиллээх тиэмэ, онно билигин киирбэппит.
Бу Ытык Сайсары күөл тумулугар биһиги биир улуу киһибит Мандар Уус дьиҥнээх былыргылыы туостан тигэн оҥорбут Моҕол Ураһата сандааран турара буоллар кэрэхсэбиллээх, үчүгэй буолуо этэ. “Мин ураһабын Сайсары күөлүн кытыытыгар туруоруохпун баҕарабын”, – диэбитэ, биирдэ миэхэ. Улахан уус киһи санаата-баҕата туоларыгар ис сүрэхпиттэн баҕарабын. Дом!
Бу Мандар Уус кэрэттэн кэрэ Моҕол ураһатын аана, үгэс быһыытынан, илин диэки хайысхалаах. Ол сиэдэрэй оһуордаах туос ааны сарсыарда эрдэ, күн тахсыыта, сылга биирдэ эрэ тэлэччи аһан туруораллар. Ол сарсыарда бэс ыйын 21-с чыыһылатыгар, Үрүҥ Күммүт, Үрүҥ Аар Айыы Таҥарабыт бу Орто дойдуга, дьоҥҥо-сэргэҕэ саамай чугаһыыр кэмэ – Айыы аартыга аһыллар. Күн маҥнайгы сардаҥата ураһа аһаҕас аанынан киирэн туос хаппахчы кириэс оһуордарын тыган кылбачытар. Дьыл-сыл өрөгөйдүүр, Улуу Тунах чыпчаала сандаарар. Уруй! Айхал!
Кэрэтэ диэн, ол илинтэн саҥа тахсыбыт Үрүҥ Күн Ытык Сайсары күөлбүт ньууругар эмиэ көстөр, сандаарар. Ыһыах дьоно мустубут тумуллара икки көмүс күннээх икки халлаан ортотугар ыйанан туралларын курдук буолар, туораттан оннук көстөр. Дьикти!
Дьэ, ол иһин, бу Ытык Сайсары күөлүн төгүрүччү уулаах тумулугар ураһалыы моһуоннаах Айыы Таҥара Дьиэтэ тутуллара, үлэлиирэ дьэ саамай табыгастаах миэстэ буолан тахсар.
Түмүк тылым: бу улахан кэскиллээх тутууну-дьыаланы саха дьоно дириҥник өйдөөн, өйөөн-ылсыһан олоххо киирэригэр өйүөх-көмөлөһүөх тустаахтар – ким харчынан, ким үлэлээн-хамсаан. Ыҥырабын!
Арассыыйа
суруйааччыларын уонна суруналыыстарын Сойууһун чилиэнэ, кинематография бочуоттаах үлэһитэ
А.Д. Сиипсэп-Айсен Дойду. Бэс ыйын 21 күнэ,
Дьокуускай к.
