Эһиил, 2022 сылга, Судаарыстыбан-наһы ылбыппыт 100 сылын бэлиэтээри оҥостобут. Судаарыстыбаннас ылыллыан иннинэ Сахабыт сирэ, манна олохтоох “нэһилиэнньэтин кытта”, Иркутскай күбүөрүнэтигэр (генерал-губернаторствотыгар) “уобалас” эрэ диэн статустаах киирэрэ. Ол саҕана Саха уобалаһа Дьокуускай, Бүлүү, Дьааҥы, Халыма, Өлүөхүмэ уокуруктарыттан турара.
Өрөбөлүүссүйэ буолуор диэри, ыраахтааҕылаах Арассыыйа нэһилиэнньэтэ “сословиелар” диэннэргэ арахсара: дворяннар, итэҕэл үлэһиттэрэ, атыыһыттар, мещаннар, “цеховиктар” (сыахтарга уһанар, иистэнэр уо.д.а. дьон), бааһынайдар, казактар уонна “инородецтар”. Ити сословиелар араҥаларыгар бэйэлэрин балаһыанньаларынан “инородецтар” саамай тиһэххэ кэриэтэ тураллара.
Саха дьоно 1922 с. муус устар ыйга “Автономнай өрөспүүбүлүкэ” статуһа ылыллыар диэри Арассыыйа судаарыстыбатын тутулугар “инородецтар” диэн бөлөххө киирэрбит.
19-с үйэ устата Арассыыйа састаабыгар киирэр кыра норуоттар олохторо-дьаһахтара 1822 с. ылыныллыбыт “Инородецтары салайыы устааба” диэн сокуонунан салайтарара (онон, Арассыыйа састаабыгар “инородец” диэн “үтүө” ааты ылбыппыт эһиил эмиэ төгүрүк 200 сылын туолар эбит!). Сорох учуонайдар 1822 с. ылыллыбыт “Устаабы” өссө “олус демократичнай, сайдыылаах сокуон, бу иннинэ “инородецтар” букатын туох да бырааба суох “иноземецтэринэн” ааҕыллаллара” дииллэр.
Ити устаап быһыытынан, оччотооҕу Арассыыйа импиэрийэтигэр олохтоох “инородецтары” хас да бөлөххө араараллара. Кинилэр хас биирдиилэрин суута-сокуона, тэрээһинэ, олоҕун уобараһыттан көрөн, ол “устааптан” кыра халбаҥнааһыннаах буолара.
– Сибиир инородецтара (сахалар онно киирэрбит).
– Архангельскай ненецтэрэ
– Ставрополь, Астрахань күбүөрүнэтин көс олохтоох калмыктара, ногайдара, трухменнара.
– Кыргызтар, казахтар.
– Туркестан омуктара (орто азиялар).
– Хотугу Кавказ олохтоохторо.
– Дьэбириэйдэр.
Даҕатан эттэххэ, дьэбириэйдэр бэйэлэрин төрүт итэҕэллэриттэн тэйэн христианствоны ылыннылар да, “инородец” диэн сословиеттан тахсар бырааптаахтара. Кинилэртэн атын “инородецтар” (холобур, сахалар) ханнык да итэҕэллэммиттэрин, сүүс да төгүл христианин буолбуттарын иһин, ити ааттарыттан босхолоно охсоллоро кыаллыбата. Кинилэр “көһө сылдьар” диэн статустарын уларыттахтарына, ханна да хамсаабакка биир сиргэ олохсуйан сир оҥоһуутунан, эргиэнинэн уо.д.а. дьарыктанан бардахтарына, бэйэлэрин норуоттарын эргимтэтиттэн, төрүт дьарыгыттан тэйдэхтэринэ эрэ бырааптара куоракка-тыаҕа олохтоох нуучча дьонугар тэҥнэһэрэ.
Устаап быһыытынан, инородецтар бэйэлэрин төрүт итэҕэллэрин тутуһаллара бобуута суоҕа, ол эрээри кинилэр христианныы итэҕэлгэ көһүүлэрэ “биһирэнэрэ”.
Сибииргэ олохтоох инородецтар, олохторун уобараһынан көрөн, 3 бөлөххө арахсаллара: көс олохтоохтор, биир сиргэ олорооччулар уонна “кэрийэ сылдьааччылар” (бродячие). Сахалар бу үллэһиккэ “көс олохтоохтор” диэҥҥэ киирэбит. Дьиҥинэн, сахалар төһө да мэлдьи көһө сылдьыбатарбыт, син биир истиэп атын омуктарын курдук, дьыл кэмиттэн көрөн сайылыгынан-кыстыгынан хамсаан, сыҕарыйан биэрэрбит учуоттаммыт. “Кэрийэ сылдьааччыларга” тыа-туундара устун көһө сылдьар эбэҥкилэр, эбээннэр, чукчалар уо.д.а. киирэллэрэ.
Сокуон быһыытынан, “инородецтар” оҕолорун үөрэттэрэр, бэйэлэрэ үөрэх тэрилтэтин арыйар бырааптаахтара. Онно туох да хааччах суоҕа. Нолуок төлөбүрүн чааһыгар, син биир нуучча бааһынайдарын курдук кээмэйдээҕи төлүүллэрэ эрээри, бэйэлэрин тэринэн-дьаһанан олороллоругар арыый көҥүл этилэр. Ол эбэтэр, бытархай боппуруостарга бэйэлэрин бэйэлэрэ салайыналлара. Онно анаан Родовой управа, Инороднай управа, Степной дума диэн бэйэлэрин салайынар уорганнаахтара. Таарыйа, сахаларга “Степной дума” диэн уорган 1827-1831 сс. эрэ үлэлии сылдьан баран тохтообута.
“Устаапка” Саха уобалаһын олохтоохторо тэринэн-дьаһанан олорууларын туһунан элбэхтик этиллэр. Алын сүһүөххэ, саха-эбэҥки дьоно аймахтарынан-түөлбэлэринэн түмсэн “чаччыына” (старшина) диэни талаллара. Оттон улуус таһымынан тэриллэр “инороднай управа” чаччыыналартан турара. Биир улахан нэһилиэктэн хас да чаччыына талыллара. Улуус управатын салайар уоргана, аныгылыынан эттэххэ, 4 “штатнай единицаттан” турара: суруксут, икки “быыбарынай кулуба” уонна биир кулуба. “Быыбарынайдары” нэһилиэнньэ бэйэтэ быыбардаан талар эбит буоллаҕына, кулубалары 3 сыллаах болдьоххо Саха уобалаһын губернатора бигэргэтэрэ.
Кыра, бытархай быраабы кэһиини инороднай управалар бэйэлэр ыытар бырааптаахтара, оттон бэлитиичэскэй уонна холуобунай буруйу земскэй сэтээтэллэр уонна судаарыстыбаннай полиция быһаараллара.
“Инородецтары салайыы устааба”, сүрүннээн, 1898 сылга диэри үлэлээн кэлбитэ. Бу кэмтэн ыла Сибиир “инородецтарын” суукка-сокуоҥҥа бырааптара, сүнньүнэн, нуучча бааһынайдарын кытта тэҥнэммитэ.
Иван Гаврильев.
