2020 с. от ыйын 1 күнүттэн Өрөспүүбүлүкэҕэ Ил Дархан Айсен Николаев ыйааҕынан Саха бэчээтинкүнүн бэлиэтиир буолбуппут. Онно сорох дьонтон: “Бу үлүгэр интэриниэт, информационнай технологиялар муҥутуур сайдар кэмнэригэр, тоҕо дьон аахпат буолан иһэр хаһыаттарын, кинигэлэрин Бэчээт күнэ диэн бырааһынньыктыыр буоллулар? Ситэритин интэриэт күнэ диэхтэрин”, – диэн сэтэриир тыллар кытта иһиллибиттэрэ.
Уолҕамчы санааҕа “Ээ, кырдьык даҕаны, тоҕо оччоҕо өссө былыр, бэчээт сайдан аҕай турдаҕына, Бэчээт күнүн оҥорботохторой, туох эрэ санааттан тохтоотохторо” диэн этиэххэ сөп буолуо. Аһары баран, “саханы саха дэппит, иккис өрөспүүбүлүкэни тэрийбит бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Николаев бэчээккэ улахан суолта уурара да, тоҕо Бэчээт күнүн олохтооботоҕой?” диэн киһи дьиктиргээн кэтэҕин тарбаныан сөп буолбатах дуо? Оннук фантазиялаан бардахха, Саха Бэчээтин күнүнэн “Манчаары”, “Кыым” хаһыат төрүттэммит ахсынньы 28 күнэ буолуохтаах диир оруннаах. Итинник мөккүстэхпитинэ, ким да иннин биэрбэт балаһыанньата үөскүүр. Кинигэ оҥоруута син биир бэчээт үлэтэ буоларынан, аны кинигэ оҥорооччулар бэйэлэрин бэлиэ күннэрин хостоон таһаарыахтарын эмиэ сөп.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр да, ол кэннинээҕи кэмҥэ да Саха сирин бэчээтин күнүн бэлиэтиир туһунан улахан кэпсэтии барбытын өйдөөбөппүн. Оттон “Тоҕо саха бэчээтин күнэ суоҕуй, Арассыыйа атын национальнай өрөспүүбүлүкэлэригэр барыларыгар баар дии” диэн ыйытыы кэлиҥҥи сылларга үөскээбитэ мэлдьэҕэ суох. Кырдьык, национальнай бэчээт күнүн Татарстаҥҥа бэс ыйын 24, Башкортостаҥҥа бэс ыйын 14, Чувашияҕа тохсунньу 21, Калмыкияҕа сэтинньи 15, Комига бэс ыйын 9 күннэригэр бэлиэтииллэр. Национальнай өрөспүүбүлүкэлэргэ, син биһиэнин курдук, бэчээт күнэ Арассыыйа кэмигэр саҥа олохтоммуттара. Итинтэн сиэттэрэн дойду омуктарын олохторугар, сайдыыларыгар хайа кэм, хайа былаас ордук эбитий диэн икки систиэмэни ырытар кэпсэтиигэ тиийэн хаалбыккын өйдөөбөккө да хаалыахха сөп. Социализм икки капитализм икки мөккүөрүгэр бассаапка тиийэ уос-тиис баранна быһыылаах, онон биһиги итиннэ тохтоомуоҕуҥ.
Үөрэммиппитинэн, сааһырбыт суруналыыстар, бэчээт үлэһиттэрэ сэбиэскэй кэмтэн бүгүҥҥэ диэри ыам ыйын 5 күнүгэр Бэчээт күнэ диэн умнубакка эҕэрдэлэһэбит. Бу күн саас кэлэригэр ураты сыһыаннаах сахаларга ордук чугас этэ. Оччолорго Бэчээт күнүгэр эт үтэн сии, сылаас ылааҥы күн кыһын көһүйбүт эти-сиини эрчийэ, уҥуоҕу-иҥиэҕи хамсата айылҕаҕа тахсар үчүгэйэ.
Онтон суруйар уонна сонуну тарҕатар бары тэрилтэлэр үлэһиттэрэ Арассыыйа бэчээтин күнүн тохсунньу 13 күнүгэр бэлиэтииргэ үөрэннибит. Бастаан, 13 чыыһыланы мистиканы итэҕэйэр дьон сүрүргүүр этилэр. Ол эрээри, ити күн улуу Бүөт Бэлиикэй ыраахтааҕы төрүттээбит хаһыата тахсыаҕыттан ааҕыллар, онон устуоруйа чахчытыгар, Арассыыйа бастакы хаһыатыгар суруллан хаалбыт 13 чыыһыла сүгэнэн да суоруллубат.
Ол майгыга олоҕуран, саха бэчээтэ хаһан саҕаламмытай, норуоппут үөрэхтэнэр, сайдар эркээйитэ хаһан охсуллубутай, бу күнү булан, национальнай бэчээт күнүнэн биллэрэр төһө сөптөөҕүй диэн толкуйдаан барбыттара.
От ыйын 1 күнэ саха бэчээтин күнэ буолбута мээнэ халлаантан олохтоммотоҕо. 1907 с. от ыйын 1 күнүгэр “Якутский край ” диэн нууччалыы тахсар тутулуга суох, демократическай ис хоһооннох чааһынай хаһыат иһинэн “Саха дойдута” диэн сахалыы сыһыарыы аан маҥнай бэчээттэнэн тахсыбыта. Онон бастакы сахалыы сыһыарыы хаһыат көҥүл тыыннааҕа. Бу хаһыат ыраахтааҕы былааһа саамай кытааппыт кэмигэр, 1905 с. өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн, тахсыбыта. “Якутский край” иһинэн тахсыбыт бастакы сахалыы хаһыат сыһыарыытын бэчээттээбит эрэдээктэр Е.Егасов “Саха тылын ыраахтааҕы цензордара билбэт буолан, сытыы матырыйааллар сахалыы тахсаллара” диэн ахтыбыта баар.
Кырдьык, “Саха дойдутун”иннинэ сахалыы таҥара итэҕэлин таһаарыы тахса сылдьыбыта. Ол эрээри, итэҕэли тарҕатар эрэ ис хоһооннооҕунан, уопсастыбаннай, бэчээт күнүн төрүттүүр хаһыат буолар кыаҕа суох.
Өрөбөлүүссүйэ иннинэ “Саха дойдутун” кэннэ, 1912 с. балаҕан ыйын 1 күнүттэн “Саха санаата” сурунаал тахса сылдьыбыта. Бастакы хаһыат, сурунаал сахалыы тылынан Отто Бетлинг шрибинэн бэчээттэммиттэрэ. Бу икки таһаарыылары көҕүлээн, үбүлээн таһаарбыт киһинэн оччолорго саха омугун бас-көс киһитэ, суруйааччы, биллиилээх уопсастыбаннай деятель В.В. Никифоров-Күлүмнүүр буолар. “Якутский край” хаһыаты бэлитиичэскэй сыылынайдар уонна саха интэлигиэнсиэтин бэрэстэбиитэллэрэ таһаарбыттара уонна үлэлээбиттэрэ. “Якутский край” эрэдээктэринэн оччолорго биллэр уопсастыбаннай деятель Н.Е. Афанасьев этэ.
1906 с. Күлүмнүүр “Сахалар сойуустарын” тэрийбитэ, ыраахтааҕы былааһа бу сойууһу ыспыта, баһылыыр дьонун хаайбыта, улахан суут тэрийбитэ. “Якутский край” хаһыат 1907 с. суукка Күлүмнүүрдээҕи күүскэ көмүскэспитэ, суут мунньахтара толору сырдатыллан испиттэрэ. Хаһыат биир ааптара М.В. Сабунаев суукка Күлүмнүүрдээх албакааттара буолбута. Онон, “Якутский край” хаһыат үлэтэ, норуокка оҥорбут үтүөтэ, сырдыкка тардыһар санааны саҕарга оруола бэйэтэ туспа улахан устуоруйа.
Саха бэчээтин күнүн олохтоон, өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи саха норуотун сырдатыыны саҕалаабыт үтүө дьону ахтар, кинилэр ааттарын үйэтитэр наадатын туһунан кэпсэтиини бастаан 2016 с. балаҕан ыйыгар Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков Саха тыйаатырыгар уопсастыбаннас мунньаҕар таһаарбыта. Ол эрээри ити бэлиэ күн тоҕо эрэ 2017 с. ылыллыбатаҕа, төһө да докумуоннара бэлэмнэнэн өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар киирбиттэрин үрдүнэн.
Айсен Николаев ыйааҕар Саха национальнай бэчээтин күнэ бастакы уочарат өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай уонна официальнай тылларын сайдыыларын көҕүлүүргэ, национальнай бэчээккэ уонна сонуну тарҕатар тэрилтэлэргэ үлэлиир дьон престижтэрин үрдэтэргэ, элбэх омуктаах Саха сиригэр бэчээт сайдыытын уопутун уонна үгэстэрин салгыы сайыннарарга уонна тыл бэлиитикэтин көдьүүһүн күүһүрдэр соругу быһаарыахтаах.
Ити соруктары толоруу сахалыы тахсыбыт бастакы “Саха дойдута” хаһыаттан саҕаламмыта. Бу кэмтэн ыла сахалыы суруналыыстыка, бэчээт сайдан барбыттара, үйэлээх үгэстэр олохтоммуттара. Саха бэчээтин күнэ урут тоҕо суоҕай диэн ыйытыыга төнүннэххэ, Күлүмнүүртэн, Алампаттан саҕалаан, өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи сахалыы хаһыаты, сурунаалы таһаарбыт үтүө дьоммут эрэпириэссийэҕэ түбэһэн, өр кэм норуот өстөөхтөрө аатырбыттара. Ол иһин сэбиэскэй кэмҥэ кинилэр ааттара, дьыалалара былаас өстөөхтөрө диэн сымыйа, олоҕо суох буруйдааһынынан умнууга сылдьыбыта.
Кумааҕы бэчээт, хаһыаттар-сурунааллар, кинигэ-интэриниэт да, киһи кими итэҕэйэрин бэйэтэ талар үйэтигэр эстиэхтэрэ суоҕа, сонуну тарҕатар эйгэ төһө эрэ бырыһыанын ылан хаалыахтара диэн аан дойду үрдүнэн барытынан этэллэр.
Хомойуох иһин, кумааҕы бэчээти ааҕыы оҕо, ыччат ортотугар аҕыйаан иһэрин мэлдьэспэккин. Ол да буоллар, хаһыаттар, сурунааллар ааҕыыга, таба суруйууга улахан үөрэтэр оруоллаахтарын умнар сатаммат. Онон, көлүөнэлэр уларыйыыларыгар кумааҕы бэчээт кырдьаҕастары кытта барыа диэн этэр сыыһа буолуо. Дьоҥҥо тарҕанарга, ыччаты интэриэстииргэ араас саҥа ньымалары туттан, бэчээт эйгэтин аныгы култуура быстыспат сорҕото оҥорор суолун сатаан тобуллахха, өссө сайдар иккис тыыннара киириэн сөп.
Билиҥҥи тэтимнээх олоххо сарсыарда чэй иһэ-иһэ чуумпуга хаһыаты, сурунаалы көрүү муодата эргийэн кэлиэн сөп. Өссө киһини холкутатарынан, үлэ күнүн иннинэ истириэһи хам баттаан, доруобуйаҕа туһалааҕа билиннэҕинэ, сарсыарда хаһыат ааҕар муода төттөрү тиллэн кэлиэҕэ, дьэ оччоҕо соһуйаайаҕыт.
Саха бэчээтин күнүнэн, күндү ааҕааччыларбыт! Ханна да буолларгыт төрөөбүт норуоккут бэчээтин ситиһиилэрин сыыска-буорга бырахпакка, сыа-сым курдук тутан сайыннара, ыарахан кэмнэргэ көмөлөһөн өрө тарда сылдьаргытыгар ыҥырабын.
Владимир Степанов
Сэҥээриилэр