Саха дьахталларыттан идэтийбит бастакы суруналыыс, СӨ Бэчээтин туйгуна, “Кыһыл көмүс бөрүө” бириэмийэ лауреата, “Кыым” хаһыакка 40-тан тахса сыл үлэлээбит, “Кыымы” XXI үйэҕэ үктэннэрбит суруналыыс-эрэдээктэр Федора Петровна Егорова кулун тутар 14 күнүгэр төрөөбүтэ 90 сылын туолар. Кинини ахтан-санаан ааһыахха, сырдык аатыгар сүгүрүйүөххэ.
Оҕо сааһа одуулуур...
Федора Петровна суруйбута баар: “Биһиги репрессия, сэрии, аас-туор олох кыһалҕаларын намчы оҕо санныбытыгар сүкпүт буолан, эрдэ кырдьыбыппыт”, – диэн. Ити биир этии кэннигэр бүтүн дойду устуоруйата көстөргө дылы. Кини 1934 сыл кулун тутар 14 күнүгэр Кэбээйигэ Ас Ыытар диэн алааска байанайдаах булчут Пётр Егорович Егоров-Бүөчүккэ Бүөтүр дьиэ кэргэнигэр сэттис оҕонон төрөөбүтэ. Аҕалара, дьонун аһатаары-хааччыйаары мэлдьи ыраах сирдэринэн бултаан, дьаам сүүрдэн, таһаҕас бэдэрээттэһэн сылдьара. Ийэлэрэ Даарыйа Ивановна, кыайыгас-хотугас, үлэһит, күүстээх санаалаах буолан, дьиэ-уот ис-тас үлэтин, хаһаайыстыбатын, оҕолорун көрүүнү-истиини барытын бэйэтэ сүгэрэ. Сөдүөрэ оҕо сааһа оччотооҕу оҕолортон уратыта суох, үлэ, олох туһугар мөхсүү, үөрэх, пионер-хомсомуол түбүгэ буолуоҕа.
Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Сөдүөрэ убайдара, Егоровтар түөрт уолаттара бары ыҥырыллан барбыттара. Сэрии уоттаах толоонуттан булчут Бүөчүккэ уолаттара бары тыыннаах хаалан, төрөөбүт дойдуларыгар эргиллибиттэрэ, оҕо-уруу тэниппиттэрэ – олох туспа сэһэнэ. Кыраларыттан олох эндирин, эриирин-мускуурун билбит буолан, ону аахсыбакка, иннилэрин хоту дьулуурдаахтык, тулуурдаахтык бараллара. Биир дойдулаахтара кинилэр бары туруу үлэһиттэрин, үтүө-мааны майгыларын, төрөөбүт сирдэрин-дойдуларын сайдыытыгар бэйэлэрин кылааттарын киллэрбиттэрин ахталлар. Били, хоһооҥҥо хоһуллубут хотугу тиити санатар саха дьоно барахсаттар.
“Саха өһөс, оҕото өссө өһөс”
Балтылара Сөдүөрэ МГУ суруналыыстыкаҕа факультетыгар киирбитэ. Түҥ тыаттан сылдьар, булчут кыыһа аатырар үөрэх кыһатыгар үөрэммитэ эмиэ туспа сэһэн. 1962 с. тиийбитигэр: “Манна Саха сириттэн үөрэнэ кэлэн баран, үүрүллүбүттэрэ, бастакы сиэссийэлэрин да кыайан туттарбатахтара. Эн кинилэртэн ордон кэллиҥ дуо?” – диэх курдук сэниирдии көрсүбүттэрин туһунан ахтыбыта баар. “Туох иэдээннээх сиригэр түбэстим диэн, тула кылап-халап көрбүтүм. Тустаахха ыарахан этэ. Табыллыа суох дуу диэн дьаархана санаан баран, бэйэбин бэйэм уоскутунаммын, бэйэ бодобун тардыммытым”, – диэбит.
Ити туһунан норуот бэйиэтэ Савва Тарасов эмиэ суруйбута баар: “Федора Петровна дьулуһан, өссө этиэхпин баҕарабын, өсөһөн туран үөрэнэн сыалын сиппитэ. “Саха өһөс, оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно баар. Ити этии олохтооҕун Федора Петровна үөрэҕи бүтэриитигэр эрэ буолбакка, тиһэх сылларыгар тиийэ көрдөрбүтэ”.
Ф.П. Егорова: “Кытаанах санааны ылынан, үөрэхпэр түһүнэн кэбиспитим. Бастакы сиэссийэҕэ “биэс” сыаналары ылаттаабытым. “Дьиикэй тунгуска, азиатка” буолбатах эбит диэн, атыннык көрбүттэрэ. Истипиэндьийэ ылаары, “үчүгэй”, “туйгун” сыана иһин охсуһарым, ону таһынан саха аатын түһэн биэрбэт мөккүөрдээҕим. Холкутук, ыарырҕаппакка үөрэммитим”, – диэн устудьуоннуур сылларын ахтара.
Кини күүстээх санаалааҕа оччоттон да көстөрө.
“Кыымҥа”
“Кыымҥа” бастаан кэлбитин туһунан бииргэ үлэлээбит кэллиэгэтэ Дмитрий Николаевич Николаев кэпсээниттэн: “Оччолорго “Кыым” уонна “Социалистическая Якутия” хаһыаттар холбоһуктаах эрэдээксийэлэригэр эрэдээктэри солбуйааччы этим. Биир сарсыарда култуура отделын сэбиэдиссэйэ П.П. Никитин номоҕон көрүҥнээх эдэр дьахтары батыһыннаран киирдэ.
– Дмитрий Николаевич, бу Москубатааҕы университет суруналыыстыкаҕа факультетыгар үөрэнэр Федора Егорова диэн устудьуон биһиэхэ быраактыкаланыан баҕарар.
Кэпсэтиһэн билбитим Кэбээйигэ төрөөбүт, оҕо сааһа аас-туор сэрии сылларыгар ааспыт, олоҕу балаччы билбит-көрбүт Федора Егорова бэрт хорсун санааны ылынан, аар-саарга аатырбыт Москуба университетыгар тиийэн, эксээмэннэрин ситиһиилээхтик туттаран, саха кыргыттарыттан биир бастакынан суруналыыстыка факультетыгар үөрэнэ киирбит. Биһиги саҥардыы тыллан эрэр талааннаах устудьуон ыччаттары таба көрөн, кинилэри өйөөн, сайыҥҥы сынньалаҥнарыгар хамнастаан үлэлэтэрбит, үгүөрү соҕус гонорар төлүүрбүт. Ол сиэринэн кинини биир ый үлэҕэ ылбыппыт, төрөөбүт Кэбээйитигэр хомондьуруопкалаабыппыт. Кини онтон сонун тыллаах-өстөөх уочаркалары, ыстатыйалары бэчээттэппитэ. Быраактыкатыгар “туйгун” сыананы туруоран, “эһиил, бүтэрэн баран, үлэлии кэлээр, ылыахпыт” диэбиппит. Онон 1967 с. университетын ситиһиилээхтик бүтэрэн, “Кыымҥа” үлэлии кэлбитэ.
Кини култуура отделыгар анаммыта. Хара маҥнайгыттан, табыллан, айымньылаахтык үлэлээбитэ. Артыыстар, ырыаһыттар, мусукааннар, худуоһунньуктар, суруйааччылар тустарынан кэрэхсэбиллээх уочаркалары, дьоҕус ойуулааһыннары элбэхтик суруйара. Ускуустуба үлэһиттэрин кытта чугастык бодоруспута, кинилэри эрэдээксийэ күүтүүлээх ыалдьыттара оҥортообута. П.Ойуунускай аатынан Саха судаарыстыбаннай тыйаатыра академическай буоларыгар, аан дойдуга сураҕырарыгар, Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон аатынан опера уонна балет тыйаатыра сүһүөҕэр турарыгар, Саха эстрадата үөскүүрүгэр Федора Егорова биллэр-көстөр кылааты киллэрбитэ саарбаҕа, мөккүөрэ суох.
Култуура отделын үлэтигэр үөрэх эмиэ киирэрэ. Нина Алексеева чаҕылхай талаанын таба көрөн, бастакынан өйөөн, кини ааптарыскай оскуоланы тэрийэригэр быһаччы көмөлөспүтэ. Тыа сирин үлэтин-хамнаһын, олоҕун, кыһалҕатын туһунан матырыйааллары Федора Егорова биһигиттэн атыннык, сонуннук суруйара. Оччотооҕу уопсай көрдөбүлгэ сөп түбэспэт көрүүлээх буоллаҕына, ону аһаҕастык этэртэн, суруйартан туттуммата. Тус санаатын туруулаһан көмүскүүрэ. Ол иһин кинини салалта тылын дэбигис ылыммат, өһөс соҕус киһи курдук, сорохтор толло да көрөллөрө”.
Хаһыат сабыллыыта
“1991 с. атырдьах ыйыгар ГКЧП өрө туруута самныбытын, Ельциннээх кыайбыттарын кэннэ, “Кыым” уонна “Социалистическая Якутия” хаһыаттары сабан кэбиспиттэрэ. Биһиги бэрт сыранан хаһыаттарбытын “норуот хаһыата” диэн ааттаан таһаарар буолбуппут. Мин кылаабынай эрэдээктэринэн талыллыбытым. Бу иннинэ үлэлээбит дьону ким баҕалааҕы барыларын, ол иһигэр Федора Егорованы “саҥалыы” үлэҕэ ылбыппыт. Икки сылтан эрэ ордон баран, аны Ельцин дойду парламенын буусканан ытыалаан, хаһыаттары сабан кэбистилэр. (1993 с. “Кыым” 51 тыһ. ахсаанынан, “Саха сирэ” – 24435 ахсаанынан тахсаллара) “Кыым” сабылыннаҕына эрэ, “Саха сирэ” аҥаардастыы өрө көтөн тахсар кыахтааҕа”, – диэбит Д.Н. Николаев.
“Үөлэстэн үөмэлэс кыым кытыастан...”
Федора Петровна иккистээн сабыллыбыт “Кыымы” – норуот тапталлаах хаһыатын – тилиннэрэргэ хорсун санааны ылыммыта. Ол туһунан кэллиэгэтэ, дьүөгэтэ Валентина Кардашевская ахтыбыт:
“Үөһэттэн уураах быһыытынан, “Кыым” иккистээн сабылларыгар өрөспүүбүлүкэ тутаах суруналыыстара, биир тылы утары эппэккэ, кыратык да көмүскэнэн көрбөккө, саҥата-иҥэтэ суох уку-сакы тарҕаһан эрэллэрэ көрүөххэ олус хобдоҕо. Улахан тойон уураахтаата да, куттаммыттыы, олус улгумнук баран эрэллэриттэн наһаа абарбытым. ... 1994 сыл Федора Петровна 60 сааһын Бэчээт дьиэтин баҥкыаттыыр саалатыгар үөрэ-көтө бэлиэтээбиппит. Ол киэһэ саҕаламмыта “Кыым” туһунан кэпсэтии. “Кыым” сабыллыбытыттан хомойон, абаран, испитигэр хаайа сылдьыбыт санаабытын ыһа-тоҕо эппиппит-тыыммыппыт.
...Кини ол киэһэ биһиги уоттаах-төлөннөөх тылларбытыттан умайыктана түспэтэҕэ. Холкутук истэн-истэн баран, “толкуйданыам” эрэ диэбитэ. Биир ыйынан, “Кыымы” регистрациялаппыта уонна “Кыраһа” нөҥүө “ааҕааччыларга илдьиппин тиэрт” диэн миигин сорудахтаабыта. Инньэ гынан, 1994 с. бэс ыйдааҕы нүөмэрбэр “Кыымы” саҕабыт дуо?” диэн балаһаны таһаарбыппыт. Онно Федора Петровна “Кыымы” тоҕо тилиннэрэн эрэрин, бу хаһыат норуот олоҕор туох суолталааҕын ис иһиттэн иэйэн-куойан суруйбута. Кинини өйөөн, икки аарыма кырдьаҕаспыт – Николай Якутскай “Үөлэстэн үөмэлэс кыым тахсыбат буоллаҕына” уонна Яков Семёнов “Кыымы” буомурдар, моруу гынар – аньыы” диэн ыстатыйалара бэчээттэммитэ. Маны сэргэ Үөһээ Халыматтан Анатолий Слепцов “Сонордьукка кыһамньыны күүһүрдүөххэ” диэн суругуттан сылтаан “Кыымҥа” тахсан испит кэпсэтии салҕаммыта. Ньурба Маалыкайыттан каадыр булчута Николай Тихонов “Булчут үүтээнигэр олорон санааларым сорҕото” диэн суруга тахсыбыта.
Саҥа “Кыым” тахсан эрэрин туһунан истэн үөрбүт-көппүт элбэҕэ. Федора Петровна ылыммыт кытаанах санаатын ыһыктыбакка, “Кыымын” олохтоон киирэн барбыта. Алтынньыга боруобалыыр нүөмэри таһаарбыппыт. Мин ”Кыраһа” 7, 8-с №№-рин холбоон, улахан өттүн “Кыымҥа” туран биэрбитим. Ааҕааччыларбыт тыа сирин дьоно, онон хаһыаттарбыт бу курдук бииргэ бардыннар диэн үөрбүппүт. Үбэ-харчыта көстө илик “Кыымы” ити курдук, аан бастаан күн сирин көрдөрбүппүт. Тарҕатыытын боппуруоһа турбутугар типографиялар “Сахаада” хаһыат иһигэр уган ыытарбытын көҥүллээбиттэрэ. Билигин өйдөөтөххө, дьиибэ түгэн эбит: улуу “Кыым” күөдьүйэригэр кыракый “Кыраһа” күүс-көмө буолан, сайдыылаах “Сахааданан” сандаарыйан тахсыбыт.
Суруналыыс Федора Егорова уон сыл устата сахалыы сайаҕас тыллаах хаһыатын күндүтүк санаан, ааҕааччыларын иннилэригэр ытык иэһин чиэстээхтик толорон ааспыта”.
Олох оонньуута дуо?
Дойду ыһыллар, урукку тутул сууллар кэмигэр сыаннас, идийээл, дьон сыһыана – барыта бутуллар, уларыйар. “Кыым” баартыйа обкуомун уоргана буоллаҕа. “Манна баһыйар үгүс өттө баартыйа чилиэннэрэ үлэлииллэрэ. Оттон Федора Петровна хомуньуус буолбатах этэ. Олох тосту өҕүллүүлээх, булкуллуулаах, иэмэ-дьаама биллибэт кэмигэр “Кыым” сабыллыбытыгар, кэлэктиип үгүс өттө тарҕаспытыгар, арай баартыйа чилиэнэ буолбатах Федора Петровна “Кыым” хаһыат көмүскэлигэр туруммута. Олох оонньуута диэн, итини этэн эрдэхтэрэ...” – диэн норуот бэйиэтэ Савва Тарасов ахтыбыта үгүһү толкуйдатар. Ити курдук, барытыгар сөбүлэһэ олорооччулар баар буолан, дойдубут ыһыллыыга тиийбитэ буолаарай?
Бэйэтин кэмин киһитэ
Федора Петровна сэбиэскэй тутулга иитиллибит, ол кэм тыынын иҥэриммит, дойду туһа диэн санааҕа салайтаран улааппыт көлүөнэ киһитэ этэ. Төһө да намыын-холку көрүҥнээҕин, быһымахтык тылласпатаҕын, былаахтаах бырачыаска тахсыбатаҕын иһин, бүрүүкээбит быһыыны-майгыны сөбүлээминэ, улахан саҥата-иҥэтэ суох, ылла да, хаһыатын сөргүтэн, таһааран барбыт. Хомуньуус, суруналыыс Филипп Охлопков: “Киһи эр сүрэхтээҕэ, хорсун санаалааҕа тас дьүһүнүттэн-өҥүттэн биллибэт быһыылаах. Ф.П. Егорованы оннук хоһуун киһи диэн, бука, ким да этиэ суоҕа эбитэ буолуо...” – диэбитэ.
Оннук. Төһө эмэ атын киирбит-тахсыбыт, “мин аҕай” дэммит дьон бааллара буолуо ээ, ону баара, чопчу Сөдүөрэ Бөтүрүөбүнэ бу дьыалаҕа ылсыбыт. Баҕар, сирдээҕи анала ол буолуо? Устуоруйа уустук кэрдииһигэр тостубакка, саҥа былааска имигэстик иэҕиллэн, “сөп түбэһэ” сатаабакка, биллэр суруналыыс Б.Павлов-Кэм “Кэмҥин түһэн биэримэ” диэн сэһэнинии, Федора Петровна эмиэ “бэйэтин кэмин таҥнарбатах”, ол ис сокуонугар салайтарбыт эбит дии саныыгын.
Кини баар буолан, саха ытык хаһыата “Кыым” ХХI үйэҕэ үктэнэн, билиҥҥэ диэри быстыбакка тахсар. Николай Якутскай эппитинии, “үөлэстэн үөмэлэс кыым кытыаста турар”. Хомойуох иһин, киһи суох буоллаҕына, кини өҥөтө өлбөөдүйэ быһыытыйар, аата улаханнык ааттаммат буолан барар. Оннукка тиэрдимиэххэ, махтаныахха, саха хорсун-хоодуот суруналыыһа Федора Петровна Егорованы, ахтан-санаан ааһыахха, кини сырдык-чаҕылхай олоҕун, кини сыралаах үлэтин-хамнаһын!
