Мин эрэ буолуо дуо, саха дьоно төбөбүтүн сынньар биир улахан кыһалҕабыт аҕа, эр киһи, ыал баһылыгын оруола намтаабыта буолар. Мин бэйэм күүспэр-күдэхпэр тирэҕирэн, бу кыһалҕаны быһаарыыга хара үлэнэн иитиллэр хоту дойду ыала туруктаах буоларын ситиһэргэ балайда кэм үлэлэстим. Туох кистэлэ кэлиэй, сороҕор бу тугу дакаастаан, түҥ тыаҕа тахсан олоробут диэх курдук араас санаа эмиэ киирэн тахсар.
Ыал баһылыгын өрө тутуохха диэн, били этэргэ дылы, кыһыл тылынан кыырыы элбэх. Бары аҕа оруолун үрдэтэр наадалааҕын билэр курдукпут гынан баран, дьиҥ дьыалатыгар киирдэххэ, туох да суох. Били, этэллэрин курдук, чахчы, көрүнньүк, “кампанейщина” эрэ.
Холобур, билигин улууспутугар баар таба общиналарын ылан көрдөххө, дьиҥнээх сэбиэскэй “уравниловка” салҕана турар. Бары тэҥҥэ хамнас аахсаллар, онтулара отчуот түмүгүнэн кэлэр. Ол эрээри син биир туохха да тиийиммэттэр. Община баһылыга улахан эппиэттиирэ да суох курдук. Оттон урукку эбээн оҕонньотторо таба иитиитин үлэтигэр айылҕаттан бэриниилээх, төрүт кытаанах дьон этилэр. Кинилэр эппиттэрэ, сытыытык көрбүттэрэ атын дьонноругар сокуон кытаанаҕар кубулуйара. Ким да утары “мыык” да диэбэтэ. Табаны көһөрүү саҕана бэйэлэрэ да утуйбаттара, атыттары да утутуохтара дуо. Уучахтарын үрдүгэр олорон, хатарбыт эттэрин ыстаатылар да, айанныы тураллара. Уопсайынан, табаны иитэр буоллаххына, түүн 4-5 чаастан хойут турар буоллаххына, табаҕын туппаккын. Дьэ, оннук кытаанах эрэсиими тутуһар, дьоннорун тутуһуннарар аҕа баһылыктар баар этилэр.
Итинник төрүт олохтоох, иитиилээх дьонтон сэбиэскэй былааска бастаан оҕолорун интэринээккэ олордон үөрэтээри былдьаабыттара. Онтон табаларын холкуоска, сопхуоска хомуйан, уопсай оҥорон, барыларын тэҥнээн кэбиспиттэрэ. Эһиги оробуочайдаргыт диэбиттэрэ. Саха төрүт дьарыктаах ыалын отуорун ыһыы эмиэ оннуга. Холкуос бэрэссэдээтэлэ, кэлин сопхуос дириэктэрдэрэ, отделение управляющайдара эр киһиэхэ: “Эн ыал баһылыга да буол хайаа, ачыаһырыма, ол былааска наадата суох. Аан бастаан эн биһиэхэ үлэ күнүн толоруохтааххын (сопхуос кэмигэр аҕыс чаастаах үлэ күнүн толоруохтааххын), ол кэнниттэн, дьэ, дьиэм диэр”, – диэн, уонунан сыллар усталарыгар эр дьонтон ыал аҕа баһылыга буолууну суох гынар үлэ барбыт эбит. Бу олорон өйдөөтөххө, оннук.
***
Биир бириэмэҕэ сылгынан дьарыктана сылдьыбытым. Онно бэйэм биир кулунчугу талан, бу үчүгэй атыыр буолсу диэн өйдөөҕүмсүйэн хааллартарбытым. Ол улаатан атыыр буолан баран, кырата, 15 биэлэммитэ. Дьэ, сорохторун кырбаан, ытыран сордуур этэ да, төрүөхтэрэ оһуобай этэ, хаһан баҕарар үчүгэй хаһылык сири булбут буолаллара.
Мин бу билигин бөһүөлэктэн биир көстөөх сиргэ туспа ыал буолан, бэрт түбүктээх олоҕу «булунан» олоробун. Кыргыттарбын сайын уоппускаларын ылларабын, оҕолорун кытары кэлэллэрин ирдиибин. Билигин бары да, сиэннэр эмиэ, сайын аайы биһиэхэ кэлэн сайылыылларын эбээһинэстэрин курдук сананаллар. Кэлэр айаннарын ороскуота кырата суох. “Ону кэлбэт сылтах оҥостумаҥ, аахсымаҥ, оҕолоргутун үлэҕэ сыһыарбатаххытына, төрөөбүт дойду диэн өйдөбүлтэн тэйиттэххитинэ, кэнэҕэс өссө элбэх кыһалҕа үөскүө, кэтэһиннэримэҥ”, – диибин. Онтон ардыгар “оҕолорбуттан итинник ирдээн наһаалаабатым дуо?” диэн оҕолору, сиэннэри аһынар быстах санаа киирэн тахсааччы. Ол эрээри, эргитэ толкуйдаан көрдөххө, тыйыс дойдуга олорорбутунан, атыннык дьаһанарбыт табыллыбат.
Биһиги ыал, чахчы, олус тыйыс сиргэ олоробут. Онон бэйэҕэ уонна оҕолоргор ирдэбил онуоха майгыннаатаҕына эрэ, олох сатанар курдук. Бэйэҕин аһыннаххына, эстэргэр тиийэҕин эбэтэр ытаан-соҥоон, эрдэ дойду сиригэр көһөн (куотан) хорҕойуоххун наада курдук. Ол биһиги олохпутугар букатын сатаммат.
***
Онон өрөспүүбүлүкэҕэ ыал аҕа баһылыгын оруолун төрүт атын таһымҥа таһаарар үлэ атыннык тэриллэн ыытыллыахтаах. Ону өйдөөн, сатаан, дьон ылынар гына тэрийиэх иннинэ, таҥнары түһүү салҕана туруо.
Мин соторутааҕыта “Бизнес – дело семейное” диэн өрөспүүбүлүкэ таһымнаах куонкуруска кыттан үһүс миэстэҕэ тиксибитим. Наҕараадаҕа 50 тыһ.солк. сэртипикээтин туттарбыттара. Ону биир балтым «пахай, ити үлүгэрдээх үлэҕин наһаа чэпчэкитик сыаналаабыттар» диир. Арай 50 тыһ. солк. оннугар 1 мөл. солк. солк. эбитэ буоллар, биир эмэ үлэнэн оҕолорун иитэ сатыыр ыал баһылыгын өйүүр көҕүлээһин кылам гыныа эбитэ дуу? Сэбиэскэй кэмҥэ кыһыл былаах тула түмсэн кэлбиппит. Ол сылдьан аҕа дьиҥнээх оруолун, суолтатын намтаппыппыт (соруйан дуу, алҕас дуу оҥоһуллубут бэлиитикэтин билбэппин). Оттон билигин олох тэрээһинэ барыта дьаалатынан бара турар.
***
Үлэҕэ сыһыаны үрдэтэргэ сэбиэскэй саҕана уордьан, мэтээл, наҕараада туттарыы быһыытын-майгытын үлэни ытыктааһын диэн, бэркэ тэрийтэрэр этилэр. Наҕараадаламмыт киһи бэйэтин биир тутум үрдүктүк сананара. Кырдьык, үлэ киһитэ бочуокка сылдьарын итэҕэтэр этилэр. Инньэ гынан, бу барахсан үлэҕэ төбөтүн оройунан түһэрэ. Мин аҕам хос аата Стахановец Өлөксөй диэн. 1958 с. түмүгүнэн 785 үлэ күнүн өлөрбүт диэн холкуостаах үлэтин кинигэтигэр суруллубут этэ. Аҕам табаарыстаһар эбээн оҕонньотторун таба иитиитин сайыннараары сэбиэскэй былаас өрө тутара. Мин алҕас өйдөөбөт буоллахпына, икки-үс эбээн оҕонньоро Үлэ Кыһыл Знамята уордьаннаах этилэр. Былаас уларыйбытын кэннэ, судаарыстыба дьоҥҥо сыһыана уларыйан, бу эбээн оҕонньотторун оҕолоро төрүт табыллыбатылар диэххэ сөп. Бас-көс киһи үөскээбэтэ. Элбэх ыччат эдэр саастарыгар суорума суолламмыттара. Оннук хартыына хоту сахаларга да баар суол диэтэхпинэ, алҕаһаабатым буолуо.
Хаһан баҕарар норуот да, ыал да туох эрэ сырдыкка, үтүөҕэ тардыһар. Ол дьулуур уопсастыба өттүттэн үлэтин суолтатыгар эппиэттиир сыана ылар буоллаҕына эрэ, эр киһиэхэ – ыал баһылыгар бу олох уустуктарын туруулаһар ис күүс үөскүүр кыахтаах.
Онтон атын буоллаҕына, ыал аҕа баһылыгын оруола, суолтата үрдээбэт. Мин балаһыанньабын да ылан көрдөххө, кимиэхэ холобур буолуохпунуй? Арай кимнээх эрэ “оҕолорун, ойоҕун, бэйэтин да таах сордуур” диир буоллахтарына соһуйбаппын. Ол 50 тыһыынчалаах сэртипикээппин Дьокуускайтан тиийэн ылан кэлэрбэр, айаным ороскуотугар миэхэ өссө 100 тыһ. солк. наада. Дьэ, үлэни дьиктитик түһэрэр, сыаналаабат үйэ кэллэ диэххэ сөп.
Кэлиҥҥи кэмҥэ урукку холкуос, сопхуос салайааччыларын туһунан олус элбэх ахтыы кинигэ суруллан тахсар. Ол кимиэхэ наадалааҕый? Бу дьон бэйэлэрэ суруйбут буоллахтарына, дууһалара муунтуйбут тыынын таһаарынаары, уоскуйаары суруйаллара чахчы. Оттон оҕолоругар, сиэннэригэр биһиги аҕабыт, ийэбит, эһэбит, ийэбит мээнэ олорботох диэн өйдөбүлү үөскэтэргэ ананар. Өссө биир биричиинэ: хойутаан да буоллар, аҕабыт маннык таһымнаах киһи этэ диэн өйдөбүлү үөскэтэ сатааһын. Кинигэ дьоруойа тыыннааҕар оҕолорун, сиэннэрин кытары бириэмэ булан алтыспатах «буруйун» саба сатааһын курдук көстөр.
Бу ыстатыйабар хоту сир өссө биир саамай улахан кыһалҕатын, дьон көһүүтүн таарыйбатым сатаммат курдук. Хоту олох ыараханыттан дойду (киин) сиригэр элбэх киһи көһөн баран олорор. Олор ортолоругар үөрэхтээх, атахтарыгар турбут, кыаҕырбыт да дьон аҕыйаҕа суох. Хомойуох иһин, кинилэр ортолоругар “төрөөбүт дойдубутун өрө тардыахха” диэн толкуйдаах, хоту төннөн олоҕу өрө тардарга сананан көрүү төрүт да суох быһыылаах.
Биһиги ыал саха боруода сүөһүтүн үһүс сылбытын иитэбит. Тыһаҕастарым сыһыыга уулаабакка хоно сылдьыбыттара икки нэдиэлэ буолбута (4-5 хонук буола-буола тиийэн көрөр этим). Тоҥмоттор, бэйэлэрэ сөп буолла диэтэхтэринэ кэлэллэр. Саха сүөһүтэ күһүн-кыһын уулаабакка, хаары сиэн сылдьар эбит. Оттон холмогор аҥаардаах ынаҕым күн аайы ойбоно суох сатаммат. Итинтэн көрдөххө да, саха сүөһүтэ, чахчы, дьикти оҥоһуулаах сүөһү эбит. “Кыымҥа” Оксана Жиркова Аллараа Халыма учуонайа Сергей Зимов Саха сиригэр олох үөскүүрүгэр төрүт сүөһүбүт оруолун туһунан кэпсээбитин суруйбутун санаан кэлэҕин.
***
Мин мемуар суруйар былааным суох. Ол эрээри биһиги ыал олоҕун туһунан эдэр саха ыалыгар, ыал аҕа баһылыктарыгар туһалаах “Саха сирин хоту өттүгэр Уһук Илин гектарын баһылааһын устуоруйатыттан” диэн кинигэни суруйан, ыал аҕа баһылыгын быһыытынан дохуот киллэрбит киһи диэн саныыбын. Саха эр киһитэ олоҕун устатыгар дьиэ кэргэнин, омугун олоҕун оҥорууга, көмүскүүргэ ананан бу сиргэ кэлэрэ умнуллуо суохтаах.
Степан Слепцов,
Үөһээ Халыма.
Сэҥээриилэр