“Оҕо саас лабораторията” диэн оскуола иннинээҕи саастаах оҕолор сайдыыларын үөрэтэр Арассыыйа уонна Саха сирин сүрүн суолталаах билим чинчийэр уонна үөрэх кииннэрин түмэр, саҥа бырайыак олоххо киирэн эрэр. Маны СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата уонна АЛРОСА хампаанньа кыттыһан тэрийдилэр. Үбүлээһинин АЛРОСА хампаанньа уйунар.
Ыспыраапка:
АЛРОСА социальнай инвестициятын тутаах хайысхаларыттан биирдэстэрэ – СӨ Тус сыаллаах пуондатын өйөөһүн. Кэнники уон сыл иһигэр бу Пуондаҕа алмаас тэрилтэтэ 7 млрд тахса солк. үбү көрбүтэ. Пуонда уонна АЛРОСА сүүһүнэн социальнай бырайыагы олоххо киллэрдилэр. Үөрэх, билим, доруобуйа харыстабылын, култуура уонна успуорт эйгэтигэр барытыгар үлэлэстилэр. Ол иһигэр оҕо аймах уонна ыччат ис кыаҕын арыйыыга дьоһуннаах кылааттарын киллэрдилэр.
Бу 2021 сылга АЛРОСА, өрүү да буоларын курдук, Тус сыаллаах пуонданы кытта салгыы үлэлэһэр. Ол курдук, алмаас хампаанньатын үбүлээһининэн, Нам улууһун киинигэр култуура уонна духуобунай сайдыы дыбарыаһа, Уус Алдан Бороҕонугар – В.В.Никифоров-Күлүмнүүр аатынан Култуура киинэ тутулла тураллар. “Бүлүү бөлөх улуустары уонна Эдьигээн сэлиэнньэтин уунан хааччыйар тиһиги сайыннарыы” бырагыраама 2024 сылга диэри үлэлиир.
Сунтаар Кэппэндээйитигэр үөрэх уонна чэбдигирдэр өрөспүүбүлүкэтээҕи киин 40 миэстэлээх утуйар куорпуһун тутуу саҕаланыа. Оттон Хаҥалас Чапаевотыгар, АЛРОСА үбүн суотугар, СӨ Аччыгый академиятын 150 оҕо үөрэнэригэр суоттаммыт саҥа үөрэнэр куорпуһа олоххо киириэхтээх. Ону таһынан өссө 100 миэстэлээх интэринээт тутуллар. Үөһээ Халыма Зырянкатыгар култуура-успуорт комплекса үлэҕэ киириэҕэ.
Манна даҕатан эттэххэ, быйыл, 2021 сылга АЛРОСА Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатыгар 850 мөл. солк. ыытара быһаарыллыбыта.
«Оҕо саас лабораторията» сыччах биир чопчу кииҥҥэ, соҕотох киһиэхэ эрэ сыһыарыллыбат. Тустаах лаборатория – элбэх чинчийээччи уонна быраактык түмсүбүт бөлөҕө. Ол курдук, бу сонун бырайыак өрөспүүбүлүкэ араас муннугар түстэнэн үлэлии олорор дьыссааттары, оскуолалары, эмп тэрилтэлэрин уонна успуорт эбийиэктэрин хабан үлэлиир. Ол иннинэ өрөспүүбүлүкэни биэс тус-туһунан зонаҕа араарбыттар: Арктикатааҕы, Хотугу, Соҕурууҥҥу, Бырамыысыланнай уонна Тыа хаһаайыстыбатын оройуоннара диэн. Тоҕо диэтэххэ, киэҥ нэлэмэн Саха сирин улуустарыгар килиимэт, ас-үөл, олорор усулуобуйа уо.д.а. биллэ-көстө араастаһар. Ол булгуччу учуоттаныахтаах. Оҕолор доруобуйаларын туруга фундаментальнай мэдиссиинэ өттүнэн чинчийиллэр. Үлэ үс сүрүн хайысханан барар:
– Аныгы кэм оҕо сааһын киһи олоҕун биир туһунан кэрчигин быһыытынан көрөн, өрөспүүбүлүкэ араас муннугар олорор оҕолор доруобуйаларын үөрэтии, чинчийии ыытыллар. Учуонайдар бу үлэлэрин түмүгүнэн бүтүн эрэгийиэн оҕолорун доруобуйатын тупсарыыга, чэбдигирдиигэ дьоһуннаах бырагыраама оҥоһуллуохтаах;
– Саха сирин аныгы кэмин оҕолорун уйулҕа өттүнэн сайдыыларын эмиэ чинчийиэхтэрэ. Учуонайдар оҕо дьоҥҥо сыыппараҕа киирии (цифровизация) хайдах дьайарын, гаджет оҕо сайдыытыгар уонна быһыытыгар-майгытыгар дьайар оруолун, оҕолор төрөппүттэрин кытта алтыһыыларын уонна да атын суолталаах чахчыларга болҕомто ууран, чинчийэн көрүөхтэрэ;
– Көмөнү эрдэттэн оҥоруу. Манна оҕо сайдыытыгар баар уонна биллиэн сөптөөх кэһиллиилэри, ыарахаттары эрдэтинэ быһаарар уонна көмөлөһөр, дьиҥ туһалаах ньыманы тобулуу киирэр. Маннык ньыманы булуу оҕо сөптөөхтүк сайдарыгар мэһэйдиир кыһалҕаны, уустугу эрдэтинэ быһааран, оҕолорго кылаастаах, идэтийбит мэдиссиинэ көмөтүн оҥорон, оҕолорго уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр социальнай-уйулҕа өттүнэн эмиэ көмөлөһөр соруктаах. Ол түмүгэр оҕо сөптөөхтүк сайдарын, инбэлиит буолар турукка тиийбэтин хааччыйар, оҕо олоҕор ситиһиилээх буоларыгар көмөлөһүү соруга турар.
Бырайыак кыттыылаахтара оҕо букатын кыра эрдэҕиттэн сайдарын туһугар саҥа бырагыраамалары уонна ньымалары толкуйдаан таһаарар, оҥорор буолуохтара. Бу бырайыак көмөтүнэн Саха сирин оҕолорун туругун сөпкө сыаналыыр, быһаарар, ону таһынан оҕо дьон когнитивнай уонна эмоция өттүнэн сайдыыларын толору чинчийэр кыах үөскүүр. Түмүктээх сыал-сорук – педагогтарга, уйулҕа үөрэхтээхтэригэр уонна оҕо төрөппүттэригэр оҕо ис-хаан, айылҕаттан бэриллибит талаанын, кыаҕын уонна дьоҕурун эрдэттэн уонна сөпкө быһаарар кыах бэриллэрин ситиһии. Бу саҥа, сонун ньымалары олоххо киллэрии оҕо сөптөөхтүк сайдарыгар көмөлөһүөхтээх. Ол эбэтэр, нуорма иһинэн сайдыыттан туорааһын баар да түгэнигэр, ону кэмигэр быһааран, көннөрөргө көмөлөһүөхтээх. Оччотугар оҕо ис кыаҕын билэн, эрдэттэн дьарыктанан, сайыннаран, чахчы ситиһиилэнэр кыах улаатар. Оттон педагогтарга оҕо дьарыгын көннөрөн-чочуйан биэрэр кыах бэриллэр.
«Оҕо саас эйгэтэ сүр тэтимнээхтик уларыйар-тэлэрийэр. Аныгы оҕолор биһиги кэммититтэн букатын атыттар. Ардыгар улахан дьон да ситэ-хото өйдүү, ылына илик олохторун усулуобуйатыгар улааталлар, үүнэллэр-сайдаллар. Аныгы кэм оҕолоро төрөппүттэрин кытта соччо-бачча алтыспаттар. Оттон улахан дьон оҕолоро тугунан дьарыктаналларын, тугунан тыыналларын өйдөөмүнэ, билиминэ да хаалаллар. Куораттарга да, тыа да сирдэригэр, Арктика зонатыгар, киин да оройуоннарга оҕолор бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспат, ураты усулуобуйаҕа улааталлар. Атыннык эттэххэ, технология сайдыыта, тустаах түөлбэҕэ экэниэмикэ туругун сабыдыала (фактордара), дьиэ кэргэн уонна оҕону тулалыыр, ыкса алтыһар эйгэлэрин социальнай харахтарыыстыкаларыттан, уо.д.а. төрүөттэртэн сылтаан, оҕо сайдыытын таһыма араас буолар.
Төһө да күннээҕи олоххо-дьаһахха уонна идэтийбит педагогика таһымыгар аныгы оҕолор билиилэрэ уонна уопуттара урукку кэм оҕолоруттан чыҥха атынын, уратылааҕын билиммиппит иһин, ис иһигэр киирдэххэ, Арассыыйатааҕы, Саха сиринээҕи оҕо саас (детство) туругун туһунан толору уонна дьиҥ балаһыанньатын көрдөрөр иһитиннэрии ситэтэ суох. Атын, сайдыылаах дойдуларга холоотоххо, биһиэхэ сөптөөх уонна эрэллээх чахчы (дааннай) суоҕун билиниэх кэриҥнээхпит. Бу түгэн оҕо саас эйгэтин институттара усулуобунай, идеальнай оҕо өйдөбүлүнэн салайтаран, дьиҥ баар хартыынаны учуоттаабакка үлэлииллэригэр тиэрдэр. Үгүс өттүгэр унифицированнай норматив тиһигэ, ыстандаарт ылыллар. Оҕо сайдарыгар улахан оруоллаах, суолталаах култуурунай уонна этническэй, социальнай-экэнэмиичэскэй усулуобуйа уратыта учуоттаммат. Үгүстэр тустаах кэмҥэ эргэрбит чахчыларга, чинчийиилэргэ олоҕуран үлэлииллэр. Оҕо иитиитигэр 30-40 сыллааҕы, ситиһиллибитэ быданнаабыт педагогика уонна уйулҕа билимин ситиһиилэригэр тирэҕирии барар. Ол да иһин, биһиги үлэҕэ туттар ньымаларбыт үгүс өттүгэр эргэрбит, туһалара кыра буолаллар. Аныгы кэм оҕолоро бэлиэр букатын атыттар эбээт. Урукку курдук төрөппүт, иитээччи уонна учуутал да – кинилэргэ билии сомсор соҕотох тирэх (источник) буолбатахтар. Аныгы үйэ оҕото букатын да быыкаа сааһыттан гаджекка убанар, онтуттан быдан элбэх иһитиннэриини ылар. Оттон биһиги ол гаджеттан ылар билиилэрэ кинилэргэ төһө омсолоохтук дуу, үтүө өттүнэн дуу дьайарын ситэ-хото билбэккэ да сылдьабыт. Толкуй торума, олоҕу көрүү тутула бэйэтэ да уларыйда», – диэн, СӨ Билим академиятын Билим-чинчийэр киинин салайааччыта, “Оҕо саас лабораториятын” салайар Юрий Семенов санаатын үллэстэр.
Бу маннык лаборатория наадатын туһунан идиэйэ, санаа аан бастаан 2019 сыллаахха иһиллибитэ. Оччолорго, Саха сиригэр оскуола иннинээҕи үөрэхтээһин төрүттэммитэ 100 сылыгар сыһыаран, оскуола иннинээҕи үөрэх тэрилтэлэрин үлэһиттэрин пуорума буолбута. Ол көрсүһүүгэ тустаах салааҕа, оҕо аймаҕы уонна оҕо сааһы чинчийиигэ сыһыаннаах боппуруостар, кыһалҕалар тула санаа атастаһыыта, дьүүллэһии тэриллибитэ.
2019 сыллаахха бастакы бэрэсидьиэн Михаил Ефимович Николаев аныгы оҕо сааһы, оҕолорбутун уонна кинилэр туруктарын чинчийиинэн дьарыктанар Оҕо саас анал институтун тэрийэр туһунан этии көтөхпүтэ. Түмүллүбүт чахчыларга олоҕуран, оҕолорбутун сайыннарарга көмөлөөх, олорор оройуоннарын уонна хас биирдии оҕо тус уратытын, доруобуйатын туругун учуоттуур бырагыраама оҥоһуллуохтааҕа этиллибитэ.
Оттон бүгүн Үүнэр көлүөнэ пуондата ити этиллэр бырайыагы олоххо киллэриигэ ылыста. Бырайыак үлэтин, сыалын-соругун АЛРОСА, Арассыыйатааҕы Үөрэх академията, М.В. Ломоносов аатынан МГУ, М.К. Аммосов аатын сүгэр ХИФУ уонна да атын Арассыыйа сүрүн суолталаах билим тэрилтэлэрэ бэлиэр өйөөтүлэр. Арассыыйа уонна Саха сирин дьоһуннаах, сүрүннүүр учуонайдарын кыттыгас үлэлэһиилэрин түмүгүнэн, эрэгийиэн оҕо аймаҕа биир бастакынан билим кэлим чинчийиитигэр хапсар кыахтанна. Ону тэҥэ оҕо кыракый сааһыттан саҕалаан, оҕо сайдыытын тутаах эйгэтэ быһаарыллыа.
«Саха сирин аныгы кэмин оҕолорун сайдыытын уратытын үөрэтэн-чинчийэн баран, учуонайдар оҕо оскуолаҕа киириэн иннинээҕи кыра сааһыттан саҕалаан, оҕо аймах бары өттүнэн дэгиттэр сайдыылаах, таһымнаах буоларыгар туһуламмыт бырагырааманы торумнаан таһаарыахтара. Оччотугар биһиги оскуола иннинээҕи үөрэҕи сайыннарыыга аныгылыы сыһыаны олохтуур кыахтанабыт. Ол көмөтүнэн ыарыы саҥа саҕаланан эрдэҕинэ, быһааран, кэмигэр эмтээн-томтоон, оҕо бэйэтин сааһыгар сөптөөхтүк сайдар таһымыгар төнүннэрэн, хас биирдиилэрин ис талаанын арыйан, ол кыаҕын туһанан, олоххо ситиһиилээх буоларыгар көмөлөһөр туруктаныахпыт. Сүрүнэ, Тус сыаллаах пуонда уонна АЛРОСА биһигини барыбытын түмэн, бары биир сыалы-соругу тутуһан, биир сүбэнэн үлэлиир буоллубут. Бырайыак бастакы түһүмэҕэр бастакынан педагогтары үөрэтии, оскуола иннинээҕи саастаах уонна уопсай үөрэхтээһин тэрилтэлэригэр методика литэрэтиирэтин бэчээттэтии, улуустарга эрдэттэн көмө кииннэрин тэрийии, хомуллар матырыйааллары ырытыы уонна да атын хайысхалары үөрэтии тэриллиэ”, – диэн, Юрий Семенов анаан бэлиэтээтэ.
АЛРОСА уонна СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын пресс-сулууспатын матырыйаалларынан, ЛоҺуура.
