АЛРОСА хампаанньа Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын кытта үөрэҕирии эйгэтигэр ыытар, тэрийэр үлэтэ, этэргэ дылы, бирилийээн кырыытын тэҥэ элбэх уонна араас өрүттээх. Ол курдук, кинилэр үөрэҕирии, билим, култуура тэрилтэлэрин, бары муниципалитеттары хабан, киэҥ далааһыннаах үлэни ыыталлар. Ол түмүгэр оҕолор билимҥэ ыкса сыстан дьарыктаналлар, ураты (креативнай) толкуйдарын сайыннараллар, ускуустубанан, успуордунан дьарыктаналлар, араас күрэхтэргэ кытталлар, кыайыылаах, лиидэр буоларга үөрэнэллэр.
Сыччах 2011 сылтан саҕалаан АЛРОСА хампаанньа Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатыгар 8 мөл. солк. тахса үбү ыыппыта. Бу үпкэ өрөспүүбүлүкэ 30 улууһугар саҥа оскуолалар, дьыссааттар, успуорт, култуура тэрилтэлэрэ, балыыһалар, поликлиникалар, дьон доруобуйатын чөлүгэр түһэрэр кииннэр уонна дьон олорор дьиэлэрэ тутуллан үлэҕэ киирэн, нэһилиэнньэҕэ туһалыы, абырыы тураллар.
АЛРОСА тустаах Пуонданы кытта бииргэ үлэлэһиитин биир тыын суолталаах хайысхаларыттан биирдэстэрэ – үөрэҕириигэ сыһыаннаах көҕүлээһиннэри уонна инновациялаах бырайыактары өйөөһүн. Бу үлэ оскуола саастаах оҕолор бары өттүттэн дэгиттэр сайдыылаах буолалларыгар, айар-тутар, толкуйдуур дьоҕурдарын сайыннаралларыгар көмөлөһөр уонна сөптөөх усулуобуйаны тэрийэргэ туһуланар.
Ол курдук, бу олунньуга Горнай улууһун Бэрдьигэстээх бөһүөлэгэр баар улуус гимназиятыгар уонна Афанасий Осипов аатынан оскуолаҕа “өйдөөх кылаастар” («Умные классы») арылыннылар. Бу икки үөрэх тэрилтэтэ “ИННОСФЕРА” диэн оҕо инновациялаах кииннэрин өйүүр куонкуруска кыайыылаах тахсан, “Кэлэр кэскил туһугар” үөрэх бырагырааматын чэрчитинэн грант ылбыттара. Бу үөрэх бырагырааматын, билэргит курдук, Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата АЛРОСА үбүн суотугар үбүлээн үлэлэтэр.
«Биһиги 2022 сыллаахха үөрэнээччилэр бырайыактыыр, чинчийэр, айымньылаах үлэҕэ уонна инновациялаах үлэ-хамнас эйгэтигэр интеллектуальнай ис кыахтарын сайыннарар туһуттан өрөспүүбүлүкэ оскуолаларын ортотугар «ИННОСФЕРА» куонкуруһу тэрийбиппит. АЛРОСА онно 4 мөл. солкуобайы көрбүтэ. О.э., оҕо инновациялаах киинин арыйарга сыһыаннаах хас биирдии бырайыакка 1-дии мөл. солк. үбүлээбитэ. Куонкуруска Горнай улууһун икки бырайыага кыайбыта», – диэн СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын (ЦФБП) тус сыаллаах бырагыраамаларга управлениетын начаалынньыга Сардана Попова билиһиннэрдэ.
«Өйдөөх кылааска» оҕолор чопчу дьыаланан дьарыктаналлар: тутуулар эниэргийэни кэмчилиир уонна эниэргийэ көдьүүстээхтик туттуллар оборудованиеларын кытта үлэлэһэллэр. Алгоритмнары оҥорууттан саҕалаан олору туһаныыга тиийэ хабаллар. Манна дьарыктанан баһылаабыт, мунньуммут билиилэрин туһанан, кэнэҕэһин төрөөбүт дойдулара сайдыытыгар туһаныахтарын сөп.
Бэрдьигэстээххэ улуус гимназиятын Оҕо инновациялаах киинин дириэктэрэ Иван Дьяконов: «Бу биһиги оскуолабыт бырайыага оҕолору инники олохторугар бэлэмнииргэ, аныгы технологияны билиһиннэрэргэ туһуланар. “Сүрүн үлэни таһынан биһиги “өйдөөх кылааспытыгар” оҕолорбут билим чинчийэр үлэтигэр бөлөҕүнэн да, биирдиилээн да дьарыктаныахтарын сөп. Ол курдук хас да хайысханан үлэлиэхпит, куттал суох буолуутун тиһигин үлэтин, сылытыы, үлэ харыстабылын уонна автоматизацияны туһаныы өттүн үөрэтиэхпит. Оттон онуоха ирдэнэр тэриллэрин биһиги грант үбүгэр атыыластыбыт», – диэтэ.
Телекоммуникация уопуттаах инженерэ, физика учуутала, Иван Дьяконов салалтатынан, оҕолор бэлиэр билим биэс бырайыгын оҥорон бүтэрбиттэр. Билигин да өссө 8 бырайыак чинчийэн көрүү түһүмэҕэр сылдьар.
6 кылаас үөрэнээччитэ Эрчим Лукин сүөһү аһын бэлэмниир сонун установканы оҥорон таһаарбыт. Кини дьиэ усулуобуйатыгар фитолаампаны уонна бэйэтэ уу кутар тиһиги (система самополив) туһанан эбиэһи үүннэрэргэ анаан оҥорбут. Эрчим сонун арыйыытын көмөтүнэн эбиэс нэдиэлэ иһигэр 18–20 см үүнэр. Эдэркээн саҥаны арыйааччы бу установканы оҥоруу улахан үбү эрэйбэтин бэлиэтиир: «Мин установкабын оҥорорбор 8500 солк. туттубутум, оттон итинник бэлэм установкалар 25–30 тыһ. солк. сыаналаахтар. Мин микроконтроллеры, монитору уонна датчигы олордубутум. Реле муодулугар биһиги фитолаампабыт холбонор. Оттон өссө биир күүс сардаҥатыгар (силовой луч) бэйэтэ ууну куттарыгар аналлаах носуоһу холбообуппут».
«Өйдөөх кылаас» үөрэнээч-чилэргэ физика дьайыытын уонна сокуоннарын үөрэтэллэригэр уонна инженернэй тиһиккэ уонна энергия өттүнэн көдьүүстээх оборудованиеларга сыыппара уонна эбийиэктээх моделированиены киллэрии үөрүйэхтэрин иҥэринэллэригэр көмөлөһөр. Бу бырайыакка сыл устата 300-тэн тахса оҕону хабар былааннаахтар.
Кэлэр кэскил туһугар
«ИННОСФЕРА» куонкурус – Тус сыаллаах пуонда АЛРОСА үбүн суотугар үлэлэтэр “Кэлэр кэскил туһугар” бырагырааматын чэрчитинэн олоххо киллэрэр элбэх көҕүлээһиннэриттэн биирдэстэрэ. Тустаах бырагыраама үлэлээбит 2016–2020 сылларыгар 13 социальнай эбийиэк тутулунна, оҕо аймаҕы уонна дьиэ кэргэни өйүүр, чөл туруктаах, бары өттүнэн сайдыылаах Саха сирин кэлэр кэскилин – ыччаты иитэн-такайан таһаарарга туһуланар үтүмэн үгүс бырайыак олоххо киирдэ.
АЛРОСА бу бырагырааманы үбүлүүрүн өссө 2025 сылга диэри салгыыр буолла.
Билим дьоҕус академията. Чапаево, Хаҥалас.
СӨ Талааннаах оҕолору булууга уонна кинилэри өйүүргэ үлэлэһэр эрэгийиэннээҕи киин – тустаах бырагыраама өссө биир кыттааччыта. Киин тутаах сыала – билим, успуорт, ускуустуба уонна креативнай индустрия эйгэтигэр тыыппалаах, талааннаах оҕолору быһааран, кинилэр салгыы сайдалларыгар көмөлөһүү, үлэлэһии. Киин үлэтигэр СӨ Билим дьоҕус акадьыамыйата, Муусука үрдүкү оскуолата, Саха сиринээҕи балет оскуолата, Успуорт эрэсиэрбэтин бэлэмниир өрөспүүбүлүкэтээҕи киин үлэлэһэллэр. Талааннаах оҕолору көрдүүр, булар туһуттан миэстэтигэр араас бырайыактары уонна граннары туһаналлар. Оттон ол бырайыактары олоххо киллэрэргэ Билим дьоҕус акадьыамыйатын уонна Оҕо ускуустубатын улуустардааҕы салаалара кытталлар. Улуустарга үөрэххэ сыһыаннаах эспэдииссийэлэри, олимпиадалары, билим-быраактыка кэмпириэнсийэлэрин тэрийэллэр. Ону таһынан Эрэгийиэннээҕи киин исписэлиистэрэ учуонайдары уонна IT идэлээхтэрин кытта «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр оскуола бырайыактарын академическай уонна ИТ-настаабынньыктааһын» диэн сетевой бырайыагы олоххо киллэрэллэр. Ону таһынан итинник өссө биир «Сайыҥҥы айымньылаах оскуола” диэн бырайыагы Муусука үрдүкү оскуолатын кытта үлэлэтэллэр.
Кыайыы үөрүүтэ
«Кэлэр кэскил туһугар» киэҥ хабааннаах бырагыраама чэрчитинэн Саха сирин оҕолоро ситиспит үгүс, элбэх ситиһиилэриттэн Тус сыаллаах пуонда өйөбүлүнэн “APCYS-2022” диэн оскуола үөрэнээччилэрин ортотугар ыытыллар эдэр чинчийээччилэр Азиатско-Тихоокеанскай кэмпириэнсийэлэригэр кыайыы кынаттаммыт оҕолору санаһан ылыаҕыҥ. Онно Нерюнгри куорат Е.Варшавскай аатынан 24 №-дээх Информация-технология лиссиэйин үөрэнээччилэрэ Вадим Быков уонна Данил Зеленскэй «Simul – Digital Ecosystem» (Симул – цифровая экосистема) диэн талааннаах оҕолору сайыннарыыга сыыппара платформатын бырайыагын оҥорон, икки мэтээли ылбыттара.
Оҕолор бу иннинэ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата тэрийэр “Мин идэм IT-2022” диэн куонкуруһугар, ону таһынан 2022 сыллаахха ыытыллыбыт Норуоттар икки ардыларынааҕы интеллектуальнай оонньууга ситиһиилээхтик кыттыбыттар. Дьэ, ол түмүгэр оҕолор бэйэлэрэ торумнан таһаарбыт билимҥэ үлэлэрин билиһиннэрэр тоҕоос тосхойбута.
Данил Зеленскэй: «Ко-ду уонна архитектураны, биһиги саҥаны арыйан таһаарыыга туһаммыт үнүстүрүмүөннэрбитин учуонайдар норуоттар икки ардыларынааҕы таһымҥа үчүгэйинэн сыаналаабыттара. Мин онтон олус үөрбүтүм», – диир.
Оттон Дьокуускай В.Ларионов аатынан Физико-техническэй лиссиэйин 9-с кылааһын үөрэнээччитэ Артем Мардин «Cansat Spin Stabilization Mechanism Development» (Создание механизма для стабилизации вращения Кансата) диэн атмосфера хаттыгаһыгар киириигэ бэйэтин сүнньүн (ось) тула эргийэрин тохтотор дьоҕус космическай аппараат дизайнын инженернэй бырайыагын оҥорон, боруонса мэтээлгэ тиксибитэ.
Бу эмиэ – “Кэлэр кэскил туһугар” бырагыраама дьиҥ олоххо хайдах киирэрин биир чаҕылхай холобура. Ол эбэтэр, талааннаах оҕолору булууга уонна өйүүргэ үлэлэһэр Эрэгийиэннээҕи киин СӨ Билим дьоҕус акадьыамыйатын төрүтүгэр үс хайысхаҕа – билимҥэ, ускуустубаҕа уонна успуорка – граны аныыр. Маннык граны бэлиэр 32 үөрэнээччи уонна устудьуон ылбыт. Оттон грант үбүн, өйдөөбүккүт курдук, АЛРОСА киллэрэр үбүттэн ылан, куонкурус түмүгүнэн аныыллар.
«Эрэгийиэннээҕи киини кытта бу куонкуруһу биһиги иккис сылбытын ыытабыт. Быйыл 147 сайаапка киирбитэ. Бэлиэтээн этэр буоллахха, өрөспүүбүлүкэтээҕи, Бүтүн Арассыыйатааҕы, норуоттар икки ардыларынааҕы күрэхтэһиилэргэ, олимпиадаларга уонна кэмпириэнсийэлэргэ кыайыылаах тахсыбыттара тутаах киритиэрий буолар. Талааннаах, ситиһиилээх ыччаты гранынан өйөөһүн грант ылбыт ыччаты саҥаттан саҥа ситиһиилэргэ, анаан идэтийиигэ интэриэстэнэллэригэр, ону ситиһэллэригэр тирэх, олук буолуо диэн эрэнэбин” – диэн, СӨ ЦФБП тус сыаллаах бырагыраамаларга управлениетын начаалынньыга Сардана Попова санаатын үллэстэр.
“Успуорт” номинация гранын Дьокуускай куорат 19 №-дээх орто оскуолатын 11-с кылааһын үөрэнээччитэ Елизавета Шамиева ылбыта. Кини кыра сааһыттан дзюдонан дьарыктанар. «Бу сайын мин Уһук Илин күрэхтэһиитигэр кыайыыны ситиспитим, оттон атырдьах ыйыгар “Азия оҕолоро” Норуоттар икки ардыларынааҕы успуорт оонньуутугар боруонса мэтээллэммитим. Билигин саҥа сыалы-соругу туруоруннум!» – диэн, билинэн турар.
“Кэлэр кэскил туһугар” бырагыраама үөһэ кэпсэммиттэн ураты өссө экэниэмикэ кэмиэрчэскэйэ суох секторын сайыннарыы, оҕо, ыччат уонна уопсастыбаннай көҕүлээһиннэрин сайыннарар усулуобуйаны тэрийии хайысхатын эмиэ хабар. Бу үлэни СӨ Социальнай хайысхалаах НКО-лары өйүүр уонна гражданскай көҕүлээһини сайыннарыы кэлим ресурснай киин ыытар. Тустаах киин – Арктикатааҕы креативнай академия уонна “Компас будущего” үөрэтэр бырагыраама тэрийээччитэ.
Үөрэҕирии эйгэтигэр үлэлэһии өссө биир дьиҥ олоххо киириитин киин куорат 79-с кыбартаалыгар түстэнэр “Үүнэр көлүөнэ пааркатыгар” көрүөхпүт. Паарка АЛРОСА 2025 сылга диэри көрөр үбүлээһининэн, тутулла турар. Тус сыаллаах пуондаҕа эппиттэринэн, итиннэ үөрэх кластера баар буолуоҕа. Онно билиҥҥиттэн бэлиэр үлэлэһэ сылдьалларын сырдатан турабыт. Холобур, быйыл онно сыыппара живопиһын куонкуруһа, «Фильммейкинг», «Архитектура», «Анимация» хайысхаларга бырайыактары көмүскээһин, Оҕо анимациятын бэстибээлэ, «КиноМАНия» куонкурус уо.д.а. сэргэх, туһалаах тэрээһиннэр былааннаммыттар. Бу үлэҕэ Дьокуускайдааҕы IT-куб, Билим дьоҕус академията, Креативнай киин уонна успуорт былаһааккалара сыһыарыллыбыттар. Тыһыынчанан оҕону кытыннанар сорук турар.
Үүнэр көлүөнэ пааркатын бырайыага
Оттон уонна, «Кэлэр кэскил туһугар» бырагыраама көмөтүнэн оҕолорбут сирэй тиийэн кыттыыны эрэйэр маннык курдук тэрээһиннэргэ кыттар кыахтаахтар: Бүтүн Арассыыйатааҕы талааннаах ыччат «Национальное достояние России» куонкуруска, Бүтүн Арассыыйатааҕы «Леонардо» айымньылаах арыйыы уонна көҕүлээһин бэстибээлигэр, Казаҥҥа тэриллэр Н.И. Лобачевскай аатынан Бүтүн Арассыыйатааҕы билим кэмпириэнсийэтигэр уонна биһиги өрөспүүбүлүкэттэн чинчийиигэ 80-ча оҕо кыттыбыт «История АлСиб – история моей страны» диэн норуоттар икки ардыларынааҕы бырайыакка.
Онон, күндү төрөппүттэр уонна оҕолор, Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын грант аныыр куонкурустарыгар уонна да атын үөрэххэ сыһыаннаах бырайыактарыгар көхтөөхтүк кыттан иһиҥ!
