14-с Олоҥхо ыһыаҕа ыытыллыбыт Өлүөхүмэ улууһа 23 нэһилиэктээх, онно 24 тыһыынча киһи олорор. Сахалар, нууччалар, эбээннэр, эбэҥкилэр манна, Саха сирин бары кэриэтэ муннугар курдук, тэрилтэлэргэ, чааһынай хаһаайыстыбаларга үлэлээн-хамсаан, дьиэ-уот туттан, оҕо-уруу төрөтөн, сырдыкка, ыраахха сыалланан, иллээхтик-эйэлээхтик олороллор. Туттар тыллара – үксэ нууччалыы, уопсай өйдөбүллэрэ – эмиэ. Олохтоох сахалар төрөөбүт тылларынан балачча саҥара сатыыллар. Ол эрээри олохторун укулаата, сүрүннээн, нууччалыы, төрүт өйдөбүллээх саха аҕыйах буолан, биллэрдик суураллыбыттар, симэлийэ быһыытыйбыттар. “Говорят, биһиэхэ олонхосисты приехали...” диэни истэн аһарбытым даҕаны ону туоһулуур. Онон бу Олоҥхо ыһыаҕа олохтоох сахаларга элбэҕи иҥэрдэр, үйэлээҕи хааллардар диэн баҕа улахан.
Дьиҥнээх ынах үүтүттэн ылыллар
бородууксуйа
Кэбээйи соболоох, Амма дьэдьэннээх, Чурапчы убаһа эттээх буоллахтарына, Өлүөхүмэ – сыырдаах. Айахха киирдэҕинэ, ууллар, биирдэ амсайдыҥ да, умнубатыҥ чахчы. Ааспыт нүөмэргэ билиһиннэрбитим курдук, Өлүөхүмэ аатырбыт сыырын “Туймаада” агрохолдинг иһинээҕи “Өлүөхүмэ кыладабыайа” тэрилтэ астыыр. Суукка аҥаара өрүс суолунан айаннаан, баҕалаах кытылбар үктэнэн баран, хайдах даҕаны минньигэс бэйэлээх сыыры астыыр сыахха сырыттахпына табыллар диэн, куорат кытыытыгар турар ас кэмбинээтигэр тиийдим.
– Бэйэм төрүт Өлүөхүмэ олохтооҕобун. Ас кэмбинээтэ 204 үлэһиттээх. Итиннэ кэмбинээт үлэһиттэрин таһынан сүөһү иитээччилэр, оҕуруотчуттар киирэллэр. Кэмбинээт иһигэр үүтү тутабыт уонна үүт аһылык 24 көрүҥүн тэҥэ арыыны, сыыры астыыбыт. Сыыры астааһыҥҥа 2004 сыллаахха Голландия технологиятынан өссө “Анаабыр алмаастара” бас билиитигэр олорон ылсыбыппыт. Биһиги сыырбыт кытаанах уонна кытаанах аҥаардаах сыыр көрүҥэр киирсэр. Ити көрүҥнэргэ күн бүгүн “Олекминский”, “Пошехонский”, “Российский” уонна “Российский-молодой” диэн көрүҥнэри астыыбыт. Тэхиниичэскэй усулуобуйатын уларытан, билигин сымнаҕас сыырга “Адыгейскай” оннугар “Олекминский мягкий” диэн көрүҥ сыыры киллэрдибит. Кулун тутартан саҕалаан, билигин 13 туонна сыыры бэлэмнээн сытыарабыт. Онтон атыыга тахсар гына сиппитэ – 2 туонна. Биллэрин курдук, сыыры буһарбыт кэнниттэн 45 суукка устата сөптөөх сылааска, салгыҥҥа сытыаран “ситиэхтээх”. Онтон технологическай хаамыы бэлэм буолбутунан ааҕыллар. Дьэ, ол кэнниттэн сыыр туттуллар болдьоҕо ааҕыллар. Биһиги сыырбыт алта ыйга болдьохтоох, – диэн сүрүн технологы солбуйааччы Матвей Фомин билиһиннэрэр.
Бу 2021 сылга “Өлүөхүмэ кыладабыайа” тэрилтэ 57 туонна сыыры бэлэмниир былааннаах. Онтон да элбэҕи бэлэмниир кыахтаах. Биллэрин курдук, сыыр төгүрүк сылы быһа астаммат. Тоҕо диэтэххэ, сыырга үрдүк суортаах үүт наада. Оттон ол таһым сүөһү хотоҥҥо киирэн, ыанан бүтүүтэ түһэр. Онон тохсунньу ыйга сыыры астааһын олоччу тохтуур. Саҥа сезон кулун тутартан саҕаланар.
Сорох сиргэ сыыры бороһуок үүтүнэн астыыр буоллахтарына, Өлүөхүмэ сыыра дьиҥнээх ынах үүтүттэн оҥоһуллар. Ол үүт ханна, хайдах быһыылаахтык ылылларын ааспыт нүөмэргэ Үҥкүр сайылыгын туһунан суруйуубар быһааран турабын. Холмогуор боруода ынах аныгылыы технологиянан ыаммыт “буруолуу” сылдьар үүтэ кэмбинээккэ аҕалыллар буолан, сыыры амсайбыт эрэ барыта ону таайар. Дьиҥнээх үүт амтанын оҕо кытта билэр буолуохтаах. Ураты амтан! Пиэрмэттэн кэлбит үүт тутуллар үүт 65-70 бырыһыанын ылар. Онтон атынын чааһынай хаһаайыстыбалар хааччыйаллар. Өлүөхүмэ куораттан 1 Нөөрүктээйи нэһилиэгэр диэри үүтү тутар хас да пууннаахтар, сойутар аппарааттаахтар, иккилии үлэһиттээхтэр. Оннук курдук, билиҥҥитэ күн аайы 11,5 туонна үүтү күннэтэ кэмбинээккэ аҕалаллар. Үүт дэлэйиитэ, биллэрин курдук, атырдьах ыйыгар бэлиэтэнэр. Онно күннэтэ 14-15 туоннаны ыан аҕалаллар.
Ити үүттэн 4,5-5 туонната сыырга барар. Онтон атына киһи иһэригэр, сүөгэйгэ, күөрчэххэ туттуллар. Күөрчэхтэрэ ытыйарга наадыйбат гына, этиллэрин курдук, ньуоска турар хойуу буолар эбит. Күөрчэх үүтэ үксүн 35 бырыһыаннаах эбит буоллаҕына, Өлүөхүмэ киэнэ 55 бырыһыаннаах. Онуоха дьон күөрчэҕи сахалыы ытыйбаттар, оннук астыыр ньыманы туһамматтар быһыылаах диэн сэрэйэбин. Дьону быырпаҕы иһэргэ кыралаан үөрэтэллэр. Билиҥҥитэ сайаапканан эрэ бэлэмнииллэр.
“Өлүөхүмэ кыладабыайа” бородууксуйатыттан Дьокуускайга арыыны уонна сыыры аҕалаллар. Онтон атын бородууксуйа дьиҥнээх ынах үүтүттэн бэлэмнэниллэн, “пастеризованнай” диэн ааттанар уонна сэттэ эрэ суукка болдьохтоох. Өлүөхүмэттэн Дьокуускайга диэри – 530 килэмиэтир. Суукка аҥаара айанныырга үүт аһылык үксэ хайдах даҕаны сибиэһэй тиийбэтэ сэрэйиллэр. Инникитин анал яхтаны ылар туһунан үөрэтэ сылдьаллар эбит. Ол кыалыннаҕына, “Туймаада” агрохолдинг бары туочукаларыгар тиийэн, Өлүөхүмэ аатырбыт сыырын уонна ураты арыытын элбэх киһи амсайар кыахтанар.
Аныгылыы
технологиялаах
сыахтарга
Халаат, бахила кэтэн, сыыр астыыр сыахха киирэбит. Кэмбинээт икки сыахтаах. Тэрилтэ үлэтин саҥа саҕалыырыгар ылбыт аныгылыы тэриллэрэ билигин даҕаны үлэлии тураллар. Иллэрээ сыл “Туймаада” агрохолдинг өйөбүлүнэн эбии анал аппарааттары туруораннар, үүт иккис сыаҕа үлэҕэ киирбит. Онон үүт аһылык уонна сыыр тус-туспа астанар кыахтаммыттар.
Оччолорго, 2004 сыллаахха, бытарҕан тымныылаах Саха сиригэр сыыр астаныан сөбүн үгүстэр итэҕэйбэт кэмнэригэр, Өлүөхүмэ технологтара бородууксуйа саҥа көрүҥэр ылсыбыттара. Билигин сыыры Аммаҕа, Уус Алдаҥҥа, Бүлүүгэ, Мэҥэ Хаҥаласка астыыллар. Кинилэргэ Өлүөхүмэ сыыра – үтүө холобур.
Үлэһиттэргэ
наадыйаллар
Технологтар – Арктикатааҕы судаарыстыбаннай агротехнологическай университет, тыа хаһаайыстыбатын техникумун выпускниктара. Соҕурууҥҥу үөрэх кыһатын бүтэрбит микробиолог идэлээх үлэһит баар. Ас кэмбинээтин икки этээстээх дьиэтин бастакы этээһигэр олохсуйбут хиимийэ лабаратыарыйатыгар үүт сыатын, аһыытын, төһө чиҥин, туругун бэрэбиэркэлииллэр. Бу лабаратыарыйа – Саха сирин анал лиссиэнсийэлээх аҕыйах ахсааннаах бак-лабаратыарыйаларыттан биирдэстэрэ. Сүрүннээн, үөрэх эрэ чааһыгар билиилээх эдэр дьон кэлэр буоланнар, миэстэтигэр настаабынньыктар көмөлөрүнэн быраактыкаҕа үөрэх ыытыллар.
Төһө даҕаны сыаналаах каадырдар баалларын үрдүнэн, үлэһит илии син биир тиийбэт дииллэр. Онуоха Өлүөхүмэ ыраах сытара харгыс буолара сэрэйиллэр. Манна сыах тэриллэрин көрөр-истэр, үүт аһылык, лабаратыарыйа исписэлиистэригэр наадыйаллар. “Үгүс киһи биһигини хоту сытар улуус курдук саныыр. Биир бэйэм табаны көрө иликпин”, – диир Матвей Александрович. Эдэр исписэлиистэргэ түөрт хостоох кыбартыыра баар. Дьиэ куортамын 50 бырыһыана төлөнөр. Үлэттэн дьиэҕэ, дьиэттэн үлэҕэ тырааныспар таһар. Собуот сарсыарда 7 чаастан киэһэ 18 чааска диэри үлэлиир. Онно ким туох үлэлээҕинэн кэлэр-барар. Өрөбүл күн кыраапык быһыытынан бэриллэр. Собуот сылга биир күҥҥэ үлэтин олоччу тохтотор. Ол – тохсунньу 1 күнэ.
Үлэ далааһына кэҥиир кэскиллээх
Бэс ыйын 1 күнүттэн сыырга уонна моруосунайга бородууксуйа хаачыстыбатын мэктиэлиир булгуччулаах маркировка киллэриллибитинэн, “Өлүөхүмэ кыладабыайа” бэйэтин сыырын штрих-куодтаан атыыга таһааран эрэр. Балаҕан ыйын 1 күнүттэн – арыыга, ахсынньы 1 күнүттэн 40 сууккаҕа диэри болдьохтоох бородууксуйаҕа итинник ирдэбил киирээри турар.
Өлүөхүмэҕэ сыыр оҥоһуллар буолбута 17 сыл буолла. Бу кэм иһигэр элбэх хайысха дьэҥкэрдэ, чуолкайданна. Сыыры оҥоруу бастакы сыллардааҕар икки-үс бүк элбээтэ. Технология да сайдыбыт, маастарыстыба да үрдээбит, сыыр көрүҥэ да эбиллибит.
Саҥа саҕалыыр кэмнэригэр Өлүөхүмэҕэ сыыры соччо-бачча атыыласпаттар үһү. Билигин нэһилиэнньэ сыыр суордугар, болдьоҕор үчүгэйдик быһаарсар буолбут. Маҕаһыын долбууругар атыыга барбакка сытар сыыр диэн суох. Сотору кэминэн Дьокуускай уонна ол таһынааҕы улуустары хааччыйар улахан былааннаахтар.
Дьэ, онон, күндү ааҕааччым, өскөтүн эн сандалыгар Өлүөхүмэ сыыра баар буоллаҕына, онтуҥ ханна хайдах астанарын туһунан биллиҥ. Минньигэс бэйэлээх сыыры килиэп үрдүгэр ууран биитэр бэйэтинэн даҕаны сиэтэххинэ, өлгөм үүнүүлээх, киэҥ хочолоох Өлүөхүмэ сирин хараххар ойуулаан көрөөр уонна сыыр дьикти амтаныттан дуоһуйан, күҥҥүн этэҥҥэ атаараар.
Оксана ЖИРКОВА,
Дьокуускай-Өлүөхүмэ-Дьокуускай.
