Анал эпэрээссийэ, мобилизация, онтон сылтаан маассабай дьон көһүүтэ Арассыыйа бэлитиичэскэй уонна экэнэмиичэскэй туругар дьайара өйдөнөр. Кэнники сабаҕалааһыннары ыллахха, Арассыыйаҕа кириисис өссө дириҥиир чинчилээх...
Дьэ, онон кэлэр сылтан тугу күүтэбит?
Экэниэмикэ милитаризацията
Андрей Мовчан, инбэстииссийэ исписэлииһэ:
– Экэниэмикэ улахан милитаризацията дьэ саҕаланан эрэр. Сотору ол толору үлэлээн барыаҕа: оборуона салаатыгар үбүлээһин улаатта. Оттон ол социальнай эйгэ, билим, мэдиссиинэ суотугар оҥоһуллуо. Биллэрин курдук, 300 тыһ. саамай сааһын үгэнигэр сылдьар эр дьон мобилизацияланна, оттон 2 мөл. кэриҥэ киһи Арассыыйаттан барда. Ити үлэһит илии ресурсатын 5-6%-на. Биллэн турар, ол охсуута биир күнүнэн көстүбэт эрээри, сотору дьайыыта биллэн барыаҕа.
Курууппа, кэнсиэрбэ хаһаанабыт?
Николай Кульбака, үп-харчы өттүгэр аналитик, РНА дассыана:
– Кыаммат, элбэх оҕолоох дьоҥҥо судаарыстыба көмөлөһүө эрээри, оччо элбэх үп көрүллэрэ саарбах. Дьон бородууктаны ылара аҕыйыа диэн буолбатах, хаачыстыбалаах, үчүгэй аһы-үөлү атыылаһара аҕыйыа, сыаналаах тиэхиньикэни ылынара, тас дойдуларга тахсан күүлэйдиирэ тохтуо. Авиация өҥөтүн туһаныы, сынньалаҥы атаарыы эмиэ икки төгүл аччыан сөп. Бородуукта үксэ Арассыыйаҕа оҥоһуллар буолан, сыана аһара барыа суоҕа, арай 10-15% үрдүөн уонна көрүҥэ аҕыйыан сөп. Онтон тас дойдулартан киирэр фрукта, атын ас-үөл биллэн турар, сыаната өрө барыа.
Кимиэхэ ордук охсуой?
Дьон курун ыга тардынарга тиийиэ. Арассыыйа олохтоохторо үксэ даҕаны хамнастан хамнаска диэри олороллор. Дойду эрэгийиэннэрин супту уулаан олорор “паразит” куораттар Москуба уонна Петербург кириисиһи уйуохтара. Байыаннай бырамыысыланнастаах эрэгийиэннэр эмиэ тулуктаһыахтара. Дойдуну сүрүн баайынан хааччыйар эрэгийиэннэр, холобур, ньиэптээх Тюмень уобалаһа эмиэ.
Дуоллар эбэтэр юань
Саамай ыарахан балаһыанньа байыаннай бырамыысыланнаһа, тыа хаһаайыстыбата суох Арассыыйа кыра куораттарыгар, дэриэбинэлэригэр буолуоҕа. Ону кытта экэнэмиичэскэй өттүнэн таҥнары түһүү уруккута бырамыысыланнас өттүнэн күүстээх Ленинград, Калуга, Аллараа Новгород, Самара, о.д.а. уобаластарыгар барыаҕа.
Кытай сабыдыала
Андрей Фурсов, устуорук:
– Биһиги Кытай сабыдыалыгар сылдьабыт. Ол да гыннар Кытай биһиги кыһалҕабытын барытын быһаарбат, быһаарыан баҕарбат даҕаны. Киниэхэ күүстээх Арассыыйа наадата суох. Оттон атын өттүттэн, АХШы кытта утарсыытыгар Арассыыйа тыыла, байыаннай хаххата киниэхэ олус наада.
Арассыыйа билигин арҕаа дойдулар эбэтэр Эмиэрикэ диэки хайыстаҕына, Кытайга уонча сылынан хайдыһыы саҕаланыан сөп. Мөлтөх хотугу уобаластара киэр быраҕыллан, күүстээх, сайдыылаах соҕуруу өттө Японияны, Тайваны уонна Соҕуруу Кэриэйэни кытта биир макрозонаҕа холбоһуохтара. Биир сомоҕо күүстээх Кытай суох буолуо. Былааска Горбачев курдуктар, ол-бу “компрадордар” кэлиэхтэрэ. Си Цзинпинь итини өйдүүр, онон Арассыыйаны өйүү сатыыр. Ону кытта, Эмиэрикэ сааҥсыйаларыгар түбэспэт буола сатыыр. Биллэн турар, Кытай иһигэр утарсыыны таһаарыа суохтаах – Эмиэрикэ диэки санаалаахтар онно син биир бааллар уонна ол добуочча кыахтаах араҥа.
Кытай биир “туспа” дойду буоларынан, билигин биһиэхэ XIII үйэҕэ Александр Невскэй иннигэр турбут ыйытыы турар: “монгуол-татаар хабалата дуу, эбэтэр Рим киэнэ дуу?” диэн. Невскэй монгуоллары талбыта. Тоҕо? Татаардар нуучча дууһатыгар наадыйбаттара, сыччах ол иһин. Оттон Рим бэйэтин итэҕэлигэр эргитэргэ дураһыйбыта. Кытай биһиги дууһабытыгар наадыйбат. Онон, биһиэхэ туох ордук табыгастааҕын өйдөөн, ити оонньууга имигэстик киирсэрбит наада.
Сыл аайы биир куорат киһи көҕүрүүр
Александр Ракша, демограф:
– Арассыыйа демографияҕа балаһыанньатын кэнники алдьархайга эрэ тэҥнииллэр. Сыллата Арассыыйа биир куорат саҕа нэһилиэнньэни сүтэрэр. Аны онно эбии хамсык, быйыл мобилизация уонна ол туһуттан эр дьон барыыта буолла. Росстат дааннайынан, Арассыыйа нэһилиэнньэтин ахсаана 2022 сыл атырдьах ыйыгар 145,1 мөл. киһиэхэ тэҥнэспит. Мин суоттааһыммынан, кэлэр сыл саҕаланыыта 141 мөл. нэһилиэнньэ буолуо диэн этэ. Билиҥҥи уустуктардаах кэмҥэ Арассыыйа нэһилиэнньэтэ 100 мөлүйүөҥҥэ да тиийэ аччаабыт буолуон сөп этэ.
2022 сыл саҕаланыаҕыттан нэһи-лиэнньэ уопсай ахсаана 475 500 киһинэн аҕыйаабыта бэлиэтэммит, ол эбэтэр, 0,32%. Тохсунньуттан от ыйыгар диэри нэһилиэнньэ “естественнэй көҕүрээһинэ” 351 500 тэҥнэспит, ол эбэтэр, 0,24%. Миграциянан көҕүрээһин 73900 киһиэхэ тэҥнэспит.
Геополитика дьайан, кэлэр сыл миграцията ыйытык бэлиэлээх буолуо. Барааччылар ханна да бэлиэтэммэттэр, онон ыстатыыстыкаҕа хабыллыбат буолан, төһө киһи барбыта чуолкайа биллибэт.
Аны, оҕо төрөөһүнэ түһэ турар. Ийэ хапытаала да быыһаабат буолан эрэр. Ити сүрдээх үчүгэй социальнай төлөбүрү кэмиттэн кэмигэр биллэрбэккэ, өрүү ыытыллар уһун кэмнээх бырагыраама гыныллыахтаах, оччоҕо эрэ дьон туруктаах курдук сананан, оҕолонуо этэ.
2022 сылга оҕо төрөөһүнэ 1,3 мөл. арыый да элбэх буоллаҕына, 2023 сылга ол көрдөрүү 1,2 мөл. буолуо. Онно мобилизация, эр дьон көһүүтэ, уопсай дьадайыы оруоллаах буолуоҕа. Онтон 2024 сылга олох даҕаны 1,1 мөл. буоллаҕына махтал. Арай дьон өлүүтэ намтаата диэн үөрүөхпүтүн сөп: 2021 сылга 2,4 мөл. буоллаҕына, 2022 сылга 1,9 мөл. буолбут (нуорма 1,77 мөл. тэҥнэһэр).
Анна Гусева, астролог:
– 2022 сылга Юпитер сабыдыала саҕаламмыта, ол 2023 сылга эмиэ салҕаныа, умулла-умулла күөдьүйэн, саас биирдэ сымныа. Онон сайын чугаһыгар эрэ туох эрэ үтүө диэки уларыйыа. Куруолук – сытыары-сымнаҕас кыыл, онон 2023 сылга планетаны аймыыр сабыытыйалар аҕыйыахтара. Арассыыйа туох баар ыараханы ааһан, кыра-кыралаан өрө тахсыа. Ол эрээри үчүгэй өттүгэр уларыйыы 2024 сылга биирдэ үүнүө. Тохсунньуга өссө Марс планета уордайыан сөп, оттон кини сэрии таҥарата, онон бастаанньалар, утарсыылар, саахал, сир хамсааһына курдук алдьархайдар буолуохтарын сөп.
Георгий Каваносян, эколог:
– Килиимэт сылыйыыта бэрт тэтимнээхтик бара турар. Ол барыта киһи үлэтин-хамнаһын кытта сибээстээх. Арктикаҕа тэмпэрэтиирэ планета киэниттэн 3 төгүл түргэнник сылыйара циклоннар уонна антициклоннар үөскүүллэригэр “пробкалары” үөскэтэр. Ол туһуттан сорох сиргэ улахан куйаас туруо, сорох эрэгийиэннэр ууга барыахтара.
Килиимэт уларыйыыта Кавказ уонна Алтаай өрүстэригэр, Волгаҕа эмиэ биллэн эрэр. Хайалаах сирдэргэ муус ууллан, өрүстэр уонна күөллэр уунан хааччыллыылара тохтуур кутталлаах. Холобур, Терек өрүскэ оннук куттал суоһуур. Хотугу өрүстэргэ балык аҕыйыан сөп. Арассыыйаҕа 13 муора баар. Онно сыллааҕы орто кыраадыс үрдээн, биир килиэккэлээх уу үүнээйилэрэ (водоросль) аһара тарҕанан, кислороду былдьаан, онтон сылтаан балык, кыыл көрүҥэ аҕыйыы турар. Волгаҕа оннук көстүү номнуо баар. Арктика муораларыгар муус ууллан, хараабыллар сырыылара түргэтиэ эрээри, экэниэмикэ тупсара хайаан да экология өттүнэн охсуулаах буолуоҕа.
Сорох үүнүүлээх эрэгийиэннэргэ, холобур, Астрахаҥҥа, Краснодарга аһара куйаас туран, күөллэр, өрүстэр уолан, бурдук, оҕуруот аһын үүннэрэр сирдэр кууран-хатан, тыа хаһаайыстыбатын үүнүүтүн аҥарын сүтэриэхпитин сөп. Соҕуруу Сибиир эрэгийиэннэригэр ити номнуо көстөн эрэр.
Ирбэт тоҥ ууллан, ол туһуттан онно турар эбийиэктэргэ саахал тахсара элбиэ. “Норникель” АУо саахалынааҕар кыра, биллибэккэ хаалар алдьаныы билигин дойду үрдүнэн элбээн иһэр. Тахсыбыт ночоотун иһин “Норникель” төлөөбүт 2 млрд суумата атын хампаанньалары тардынарга үөрэттэ эрэ суох – биллибэт, хонтуруол баара көстүбэт. Итини кытта баһаар элбии туруоҕа. Баһаар хоромньута туохха да тэҥнэммэт уонна өссө да улаата турар чинчилээх.
Людмила Фионова, учуонай:
– Сэрии буола турдаҕына, экология туһунан саҥарбат да буоллубут. Айылҕаны алдьатыы, киртитии барбытын курдук бара турар, ким даҕаны онно наадыйбат. Атын дойдулар “күөх” технологияларын сайыннараллар, Кытай баартыйата XX сийиэһин түмүк докумуонугар, экологияҕа ыытар бэлиитикэтин туспа киллэрдэ. Аан дойду сулустара, биллиилээх дьонноро “күөх” бырапагаандаҕа кытталлар. ХНТ бүгүн экология алдьархайын киһи быраабыгар суоһуур саамай улахан куттал диэн сыаналаата. Биһиэхэ эрэ ким да онно кыһаллыбатын тэҥэ. “Ханнааҕы экология?” диибит быһыылаах.
Нина ГЕРАСИМОВА.
Хаартыска: https://news2.ru
