Кэнники кэмҥэ миграция тиэмэтэ сытыырхайан эрэр. Сорох ону “соруйан ити тиэмэни күөртүүллэр”, сорох “СВО кэнниттэн бу кыһалҕа күүскэ туруоҕа” диир. “Кыым” хаһыакка анаан Госдума дьокутаата Михаил Матвеев санаатын үллэстэр.
Иирсээҥҥэ тиийэр
Михаил Матвеев, Самара уобалаһыттан Госдума дьокутаата. Устуоруйа билимин дуоктара, КПРФ чилиэнэ.
– Михаил Николаевич, дорообо. Эн миграция тиэмэтин сытыытык туруорар, чопчу этиилэри киллэрэр дьокутаат быһыытынан биллэҕин. Соторутааҕыта биир биэриигэ “Арассыыйаҕа сыл аайы 16 мөл. мигрант учуокка турар” диэбитиҥ төһө сөптөөх сыыппараный?
– Ити – 2022 сыл түмүгүнэн, Арассыыйа ИДьМ-тин дааннайдара. Сылга ортотунан 15–16 мөл. мигрант учуокка турар диэн. Онон оруобуна “16 мөл.” буолбакка, барыллаан сыыппара буолуон сөп. Омуктар миграция учуотугар турар эбээһинэстээхтэр, үксүлэрэ ону тутуһаллар эрээри, Арассыыйаҕа төһө мигрант баарын ким даҕаны чопчу этэр кыаҕа суох. Баҕар, 20 мөл. буолуо, баҕар, 30 мөл. буолуо. Мин ити саамай “минимальнай” кыраныыссатын эттим. Ити даҕаны 16 мөл. Арассыыйа нэһилиэнньэтин 10%-нын ылара кутталлаах.
Аны бу дьон ханна олохсуйалларый? Улахан куораттары талар: Москубаны, атын “миллионниктары”. Онно олохсуйдахтарына, элбээбиттэрэ соччо-бачча биллибэт. Оттон уобаластарга, кыра куораттарга, дьэ, төһө элбэхтэрэ биллэр, олохтоох дьону кытта сыһыаннарыгар тыҥааһын үөскүүр, култуураҕа, итэҕэлгэ, олоххо-дьаһахха баар “балаанса” кэһиллэн барар. Ол утарыта турсууга, иирсээҥҥэ тиэрдиэн сөп. Биллэн турар, биһиги дьоммут тоҕо итинник буоларын, ким ити кэннигэр турарын билбэт буолан, элбэхтик ыйыталлара өйдөнөр.
Олохтоох норуоттар интэриэстэрэ
– Бэрэсидьиэн Владимир Путин этиитин санатыым. Кини “Арассыыйа олохтоох норуоттарын (коренные народы) интэриэһин ким да күөмчүлүө суохтаах” диэбитэ. Мин өйдүүрбүнэн, бэрэсидьиэн “олохтоох норуоттар” диэн аан бастаан аҕынна. Ол иннинэ “официоз” хаһан даҕаны олохтоох норуоттары ахтыбат, “бааллар” эҥин диэбэт этэ. Аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар эрэ испииһэккэ бааллар, оттон Арассыыйаҕа мэлдьи олорор атын омуктар испииһэктэрэ (перечень) диэн суох. Олохтоох омуктар хас эмэ үйэ устата олорон, төрүт үгэстэрин, култуураларын олохтоон, сайыннаран кэлбит сирдэригэр, туппут куораттарыгар олох туора-тосту сиртэн мөлүйүөнүнэн омук кэлэн, олохсуйбутунан барара төһө бэрдий? Ол курдук, кэнники кэмҥэ Арассыыйаҕа Орто Азия элбэх дьоно – таджиктар, узбектар, азербайджаннар, кыргыыстар олохсуйдулар. Ахсааннарынан Арассыыйа сорох төрүт омуктарын: башкирдары, бүрээттэри, чуваштары, мордвалары, сахалары, о.д.а. номнуо баһыйдылар уонна өссө да элбии, тэнийэ турар чинчилээхтэр. Ол омуктар дьиэ кэргэннэрин илдьэ кэлэллэр, гражданство ылаллар. Оттон ол биһиги дойдубутугар хас эмэ үйэ тухары олохтоммут этническэй-култуурунай балаансаны кэһэр.
Шариат уонна Арассыыйа сокуона
– Омуктар дьыалаларыгар федеральнай ааҕыныстыба (ФАДН) бу күһүҥҥү дааннайдара баар. Оттон ФАДН-ы тас “омуктары баттыы сатыыр” диэн күтүрээбэккин. Дьэ, онно туох биллибитий? Кинилэр миграннарга ыыппыт анонимнай ыйытыктарыгар кыттыбыт дьон 43%-на Арассыыйа сокуонунааҕар шариаты өрө тутарын эппит. 43,5% – дойдуларын сокуонунан олоруон баҕарар эбит. “Арассыыйаҕа шариат нуорматынан олорор туһугар бырачыаска тахсарга бэлэммит” диэн миграннар 24%-ра эппит. Ити да көрдөрөр буолбатах дуо, дьиксиниини?
Итини барытын билэ-көрө сылдьан, Арассыыйаҕа мөлүйүөнүнэн кэлэ турар миграннар “тылбытын үөрэтэн, биһиги култуурабытыгар адаптацияланыахтара, интеграцияланыахтара уонна биһиги курдук буолуохтара” диэн санаанан уоскуйуу – бу оҕо остуоруйаны итэҕэйэрин кэриэтэ. Ыраата барбакка, Европа миграннарын да ылыахха, холобур, Францияны. Онно 2–3 көлүөнэ миграннар французтуу төһө да холкутук саҥардаллар, өһөхтөөх көрүүлэрин илдьэ сылдьаллар, саамай кырыктаах бырачыаска кинилэр тахсаллар. Мин ханнык да итэҕэл туһунан туох да диэбэппин, ол радикальнай көстүүтүн эрэ туһунан этэбин.
Миграннар уонна үлэ
– Бырабыыталыстыбаҕа олорор миграция бэлиитикэтин чунуобунньуктара “миграннара суох экэниэмикэбит айгырыыр, төрүт сатаммаппыт” диэн кэлиилии кэбэллэр. Саамай кыһыылааҕа, “биһиги дьоммут кыайан үлэлээбэттэр, үлэлиэхтэрин баҕарбаттар” дииллэр. Мин итини олох сымыйа диибин. Арассыыйа хас да эрэгийиэнигэр күбүрүнээтэрдэр миграннары үлэҕэ ылары хааччахтаабыт холобурдара баар. Холобур, Амыр уобалаһын күбүрүнээтэрэ Василий Орлов тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар миграннары үлэҕэ ылбат туһунан дьаһал таһаарбыта. Ити – биэс хас сыллааҕыта. Онтон тугуй, тыа хаһаайыстыбата эһиннэ дуо? Суох. Бэйэлэрин дьонун үлэҕэ ылар буоллулар, хамнастара үрдээтэ (Амыр уобалаһын тыа хаһаайыстыбата Уһук Илиҥҥэ бастакы – НГ.) Чиэһинэйдик төлүүр буоллахха, бэйэбит дьоммут тоҕо үлэлиэхтэрэ суоҕай? Итинник быһаарыы Калуга, Брянскай, Калининград уобаластарыгар, атын эрэгийиэннэргэ ылыллыбыта. Ханна салалта миграция бэлиитикэтин күүскэ хонтуруоллуур да, онно балаһыанньа бигэ туруктаах.
Буруйу оҥоруу
– Мин Самара уобалаһыттан дьокутааппын. Самараҕа аҕыйах сыллааҕыта биир таджик олохтоох кыыһы хабарҕатын быһаҕынан сотон баран, суолга бырахпыт этэ. Силиэстийэҕэ “нууччалыы өйдөөбөппүн” диэн өссө тылбаасчыт көрдөөбүт. Салгыы биллибитинэн, бу киһи РФ гражданствотын ылбыта 5 сыл буолбут эбит. Өссө “биир дойдулаахтарбытын көһөрүү” диэн анал чэпчэтиилээх бырагырааманан Арассыыйаҕа көһөн кэлэн олохсуйбут (“Программа переселения соотечественников”)! Дьокуускайга соторутааҕыта буолбут быһылаан кэннэ мустубут дьоҥҥо: “Бу эмиэ эһиги курдук РФ гражданина” диэбиттэр этэ дии.
Арассыыйа гражданствотын ылбыт миграннар ыстатыыстыкаҕа “көстүбэттэр”. Онон “омук буруйу оҥорбут” диэн чопчуламмат. Дааннайдары көрдөөбүппэр, ИДьМ “биһиги оннук учуоту оҥорбоппут” диэбитэ. Биллэн турар, буруйу оҥоруу омугуттан тутулуктаммат. Ол эрээри буруйу чопчу киһи оҥорор, кини хайа эрэ омук бэрэстэбиитэлэ, хантан эрэ кэлбит киһи буолар. Буруйу оҥоруу ханнык диаспораҕа элбэҕин бырыһыанынан билээри, 100 тыһ. холобур, узбек миграныгар оҥоһуллар буруйу суоттаан таһаарбытым. Ол эрээри, өйдөнөр төрүөтүнэн, ол бэчээккэ анаммат. Холобур, ол суоппар өлөрүүгэ биир өрөспүүбүлүкэ бэрэстэбиитэллэрэ бастакы миэстэҕэ сылдьаллар, күүһүлээһиҥҥэ – иккис дойду бэрэстэбиитэллэрэ, сааһын ситэ илик оҕону күүһүлээһиҥҥэ – атыттар. Онон быраабы араҥаччылыыр уорганнар итини барытын үөрэтэн, анаалыстаан көрүөхтээхтэр. Диаспоралары кытта үлэҕэ ону туһаныахтаахтар, балаһыанньаны билэн-көрөн олоруохтаахтар. Диаспоралар гражданство ылбыт, ону кытта үлэлии кэлбит дьоннорун кытта ыкса сибээһи тутан олороллор. Онон кинилэринэн үлэни ыытар сөп. Миграннар сылга иккитэ учуокка туруохтарын сөп, ол иһин миграция ыстатыыстыката халбаҥныы турар. Холобур, мигрант сайын барар, аҕыйах ыйынан кэлэн эмиэ учуокка турар. Сорохтор ханна да барбакка-кэлбэккэ үлэлииллэр. Онон суоттаабыт кээписиэммин булгуччу сөп дииртэн туттунабын.
Сыаркап тула түмсэн
– Эн Нуучча Православнай Сыаркабын (РПЦ) тула түмсүөххэ диэбитиҥ. Итини быһаарарыҥ буоллар.
– Мин Нуучча Православнай Сыаркабын ыстаатыһа хайа да баартыйа киэнинээҕэр ыйааһыннаах диибин. Бу – идеологиялаах институт. Арассыыйа судаарыстыбата сыаркап, православнай итэҕэл оҥкулугар олохтоммута, Таҥара дьиэтэ үйэ тухары судаарыстыба тирэҕэ этэ. Сэбиэскэй кэмнэри эппэппин.
Кэнники Патриарх Кирилл миграция бэлиитикэтин сөбүлээбэт санаатын этэр буолла. Соторутааҕыта: “Чэпчэки үлэ илиитин туһанар эрэ сыалтан, Арассыыйаҕа тас дойдулартан биһиги култуурабытын билиммэт, олохтоох норуоттары ытыктаабат дьону аата-ахсаана суох киллэрии салгыы бардаҕына, сотору дойдубутун сүтэриэхпитин сөп”, – диэн аһаҕастык эттэ.
Православнай Сыаркап дойдуга барытыгар модун тутуллаах, онон ону тула бары да түмсүөхпүтүн сөп этэ дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, агрессия биллэр буолла, ол күүһүрэн иһэр. Оттон биһиги, бэл, Православнай Сыаркап кириэһин Ороһуоспатааҕы аккырыыккаҕа оҥорорбутун “кистиибит” – “мусульманнары өһүргэтимээри” диэн. Ити курдук, дойду духуобунай оҥкулун суурайыы бара турар. Арассыыйа олохтоох омуктарын икки ардыгар өстөһүүнү, иирсээни күөртүүр элбэх бырайыак баар. Олор, үгэс курдук, тастан үбүлэнэллэр. Арассыыйа олохтоох омуктара даҕаны кинилэргэ куттал суоһуурун өйдүүллэр. 500 000, 600 000 ахсааннаах Арассыыйа омуктара өссө улахан охсууну ылаллара саарбахтаммат. Аны билигин, оннооҕор, Африкаттан миграннары аҕалар туһунан быһаардылар. Бу тугуй?!
Визанан сылдьыы олохтонуохтаах
– Тус бэйэм, “дойдуга аһаҕас кыраныысса суох буолуохтаах” диибин – виза эрэсиимэ олохтонуохтаах. Үлэ миграцията олох суох буоллун диэбэппин. Миграннар быраабыланы-сокуону барытын тутуһуохтаахтар. Оттон биһиэхэ “үлэ миграна” диэн регистрацияҕа 2 мөл. эрэ киһи учуокка турар. Аны гастарбайтер манна дьиэ кэргэнин илдьэ кэлиэ суохтаах. Мин Госдумаҕа гражданство ылыытын кытаатыннарар туһунан сокуон барылын киллэрбитим. Ол иннинэ миграцияҕа сыһыаннаах икки сокуон барылын киллэрбиппин ылымматахтара. Биирэ “мигрант булгуччу мэдиссиинэ страховкалаах буолуохтаах” диэн ирдэбил этэ. Ону кытта “гражданство биэрэргэ аккаастыыр төрүөтү элбэтэр” туһунан этэ. Холобур, буруйу оҥорбут дьоҥҥо Арассыыйа гражданствота быстыахтаах диэн. Эбэтэр гражданин буолбут миграннар байыаннай сулууспаттан аккаастанар буоллахтарына, эмиэ гражданстволара быстар диэн.
“Лобби” туһунан
– Ол олус наадалаах көннөрүүлэр тоҕо ылыллыбатахтарай?
– Туох диэн аккаастаабыттарын, кэлэйэн, хатылыахпын да баҕарбаппын. Арай, Арассыыйа бырабыыталыстыбатыгар миграция хонтуруолун күүһүрдэри утарар “лоббилар” олороллор, анаан оннук бэлиитикэни ыыталлар диэххэ сөп. Онтон атыннык быһаарар кыаҕым суох. Тоҕо диэтэххэ, Госдумаҕа киллэрбит сокуон барылын үгүстэр өйөөбүттэрэ, атын баартыйалартан, холобур, Михаил Делягин, Оксана Дмитриева өйөөн, бэркэ тыл эппиттэрэ. Дьону өлөрбүт, оҕону күүһүлээбит дьоҥҥо хайдах гражданство биэриэххэ сөбүй? Көрүҥ эрэ, билигин бэйэбит дьоммутугар холоотоххо, мобилизацияламмыт төһө элбэх таджик дуу, узбек дуу баарый?
Тоҕо?
– Тоҕо “биир дойдулаахтары көһөрүү бырагырааматынан” (“Программа переселения соотечественников”) кинилэр биһиэхэ кэлэ, олохсуйа туруохтаахтарый? Сэбиэскэй Сойууска барыта 15 өрөспүүбүлүкэ баара. Ол аата, олору барытын “биһиги дойдубут“ диэхтэрин уонна онно көһөн олохсуйуохтарын сөп буоллаҕа. Холобур, Казахстаҥҥа. Тоҕо ону биһиэхэ эрэ кэлэллэрий? Арассыыйа куораттарыгар бүтүн кыбартаалынан олохсуйаллара, олохтоохтору кырбыылларын-атаҕастыылларын видеоҕа уста-уста таһаараллара, сүгүн сылдьыбакка уопсастыбаннай бэрээдэги кэһэллэрэ – бу барыта тыҥааһыҥҥа тиэрдэр. Ханнык да омук култууратын, итэҕэлин абааһы көрөн эппэппин – “миграция бэлиитикэтин бэрээдэктиир уолдьаста” диибин. Ону миграцияны аҕыйатан эрэ ситиһиэххэ сөп. Ол “үлэ ырыынагын алдьатар” эҥин дииллэрин кытта сөбүлэспэппин.
– Махтанабын, Михаил Матвеевич!
Кэпсэттэ Нина ГЕРАСИМОВА.
