Быыбардааччылар накаастара

Госдума быыбарын иннинэ норуот хандьыдааттарга “дьокутаат буоллаххына, бу кыһалҕаны быһаарыахтааххын” диэн накаас биэриэхтээх. Быыбардааччылар дьокутааттан урукку курдук ”туруорсуубутун төһө толордуҥ?” диэн малтаччы ыйытар, үлэтин ирдиир накаас биэрэр мэхэньиисимнэрэ чахчы умнулунна. Ол оннугар самыыр уута суурайан умуннарар элбэх үтүө санаа ыга симиллибит, туолара-туолбата биллибэт эрэннэриилэр иһин куоластыыр буолбуппутун билбэккэ да хааллыбыт. Бүгүн дьокутаакка накаас гынан, сүктэрэн ыытан быһаартарыахха сөптөөх икки кыһалҕаны ырытан көрүөҕүҥ.

Биэнсийэни үрдэтэри ситиһии

Ким эрэ, “эс, бу да киһини, хайдах буоллуҥ, ити биһиги дойдубутугар букатын туолар кыаҕа суох” диэн сөбүлэһимиэн сөп. Дьиҥэр, кыаллыан сөп. "Независимая газета" хаһыат суруйарынан, дойду Үлэҕэ министиэристибэтэ быйылгыттан Арассыыйа Биэнсийэҕэ пуондатын систиэмэтин Аан дойдутааҕы үлэ тэрилтэтин ыстандаартарыгар тэҥнээн сыаналыыр буолуохтаах. Арассыыйа оннук сөбүлэһиигэ (конвенцияҕа) аҕыйах сыллааҕыта илии баттаабыт эбит. Ол эрээри ким да ирдэспэккэ, туруорсубакка сыппыт.  

Аан дойдутааҕы үлэ тэрилтэтин ыстандаардынан орто биэнсийэ кээмэйэ орто хамнас 40 %-гар тэҥнэһиэхтээх. Арай Росстакка аахтарбыттара, Арассыыйаҕа орто хамнас уонна орто биэнсийэ икки арда ыраатан, 2008 сылтан саамай улахан араастаһыытыгар тиийбит. Билигин биэнсийэ орто кээмэйэ дойду орто хамнаһын 28 %-гар эрэ тиийэр эбит. Инньэ гынан Биэнсийэ пуондата 13 сыл устата биэнсийэлээхтэргэ “кыһамньыта”, ол иһигэр биэнсийэ сааһын үрдэппит реформата – барыта халтай үлэ буолан тахсыбыт.

Арассыыйа Үлэҕэ министиэристибэтэ Росстат таһаарбыт түмүгүн кытта сөбүлэспэт, итэҕэйбэт дииллэр. Кинилэр үлэ төлөбүрүн алын кээмэйин туттан атыннык ааҕар уустук ньыманы тобулбуттар. Холобур, кэргэннии дьон тэҥҥэ биэнсийэҕэ тахсаллар, араас чэпчэтиинэн туһаналлар (хомунаалынайга, айаҥҥа уо.д.а.), өссө дьиэ хаһаайыстыбаларын атын дохуотун эптэхтэринэ (оҕуруот буолуо дуу?), Арассыыйаҕа төлөнөр биэнсийэ аан дойду ыстандаардыгар толору эппиэттэһэр буолан тахсар эбит. Ону таһынан, Росстаты «биэнсийэ ылар дьону инбэлииттэри, аҕалара өлбүттэри уо.д.а. барытын ылар, оттон, дьиҥэ, саастарынан биэнсийэҕэ тахсыбыттары туспа ааҕыахтаах этилэр» диэн мөккүөр бөҕө оргуйан, иннэ-кэннэ быһаарылла илик.

Хомойуох иһин, орто биэнсийэ уонна орто хамнас араастаһыыта хайдаҕа ый аайы аһаҕас билиигэ таһаарыллан иһиэхтээх эбит. Ол эрээри бырабыыталыстыба илиитэ-атаҕа ааҕар мэхэньиисими, кээписиэни оҥорорго тиийбэккэ олорбут. Госдуума инники ыҥырыытын дьокутааттара ирдэһэ, билэ да сатаабатахтар диэххэ сөп. Оттон тоҕо бу сайын хостообуттара буолуой диэтэххэ, быһыыта, Госдуума быыбарын иннинэ Үлэ министиэристибэтэ «биэнсийэ кээмэйэ аан дойду ыстандаардыгар эппиэттиир» диэн көрдөрөөрү гыммыта буолуо. Ону Росстакка аахтара биэрбиттэрэ – биэнсийэлээхтэр атаҕастанан олорор буолан тахсыбыттар.

Бу мөккүөр түргэнник бүтэн, биэнсийэ кээмэйэ аан дойду ыстандаардыгар эппиэттиир гына оҥоһуллуохтаах.

Аны туран, 2019 сылтан, сокуон быһыытынан, биэнсийэ инфляцияны куота көтөр гына индексацияланыахтаах. Холобур, быйыл дойдуга инфляция наһаа улаатан (сыл бастакы аҥаарыгар 6-6,5 % тиийбит), индексацияҕа төлөнөр харчыны маҕаһыыҥҥа тиэрдибэккэ сиэн бүтэрэр. Онон биэнсийэ аан дойду ыстандаардыгар эппиэттиир, өссө инфляцияҕа сиэппэт сиэрдээх эбии төлөбүр олохтонорун туруорсарбытыттан олохпут хаачыстыбата быһаччы тутулуктаах. Бу кырдьаҕастар эрэ кыһалҕалара буолбатах. Эдэр да дьон сааһырыахтара турдаҕа.

Оттон Саха сиригэр балаһыанньа хайдаҕый? Аһаҕас бэчээккэ орто хамнас быйыл 82 774 солк., оттон үлэлээбэт биэнсийэлээх ылар орто биэнсийэтэ 24 390,97 солк. диэн суруйаллар. Араастаһыыбыт 29,5 %. Арассыыйа орто көрдөрүүтүттэн биһиэнэ арыый үрдүк курдук да, орто хамнас 40 % тэҥнэһиэ букатын ыраах, оттон ас-таҥас, мал-сал, өҥөлөр соҕуруутааҕар быдан ыарахаттар. Биэнсийэ кээмэйэ орто хамнас 40 % ситтэр, Саха сирин биэнсийэлээҕин орто биэнсийэтэ ыйга 33109,6 солк. буолуо этэ.

***

Биһиги Госдуумаҕа талар дьокутааттарбытыгар биэрэр биир улахан накааспыт орто биэнсийэ уонна орто хамнас араастаһыытын туох да уустугурдуута, эриэхэбэйдээһинэ суох, Аан дойдутааҕы үлэ тэрилтэтин ыстандаардыгар сөп түбэһиннэриини түргэнник ситиһии буолуохтаах.

“Халлааны тэбиэлиир” сыананы айааһааһын

Олохпут өссө биир улахан кыһалҕата – үүнэ-тэһиинэ суох барбыт сыана. Ырыынак өйдөөх, барытын сааһылыа дииллэрэ – түөкүннээһин. Госдуумаҕа ырыынагы өйдөөбөт эбэтэр кимнээх эрэ байалларыгар интэриэстээх дьон элбэхтэр курдук. Холобур, атын дойдуларга ньиэп сыаната түстэҕинэ, тута уматык, бэнсиин сыаната чэпчиир. Оттон биһиэхэ сыл аайы үрдүү турар. Дьокуускайга кэлэр ас-табаар өрүс сабыллар-аһыллар кэмигэр үрдээн баран эмиэ төттөрү түспэт. Дойдуга бурдук, т/х-тын бородууксуйата элбэх үүнэр, ол эрээри сыана син биир үрдүүр. Ону эмиэ “хайыаххыный, хапыталыыһым, ырыынак” диэн ытыстарын нэлэҥнэтэллэр. Ити сыыһа, дьиҥэр, ылсан, бастаан саатар, ньиэп сыаната түстэҕинэ, бэнсиин сыаната чэпчиирин ситистэрбит, хамсааһын барыа этэ.

Хамсык инниттэн сыана үрдээн барбыта. Өйдүүргүт курдук, былырыыны быһа РФ Бырабыыталыстыбата сыана үрдүүрүн утары охсуспута. Премьер 2020 с. муус устарга Госдумаҕа “биир ньыгыллар” дьокутааттарын кытта көрсүһүүтүгэр Мишустинтан судаарыстыба сыана үрдүүрүн хонтуруоллуурун туруорсубуттара. Ол эрээри күттүөннээх оҥоһуллубатаҕа. 2020 с. ахсынньыга ыытыллыбыт улахан пресс-кэмпириэнсийэтигэр В.Путин “саахар, мас арыытын сыаната тоҕо олус үрдээтэ, кыайан хонтуруоллаабаккыт” диэн бырабыыталыстыбаны мөхпүтэ.

Ол кэннэ бырабыыталыстыба сыананы 2021 с. 1 кыбаарталыгар диэри тутар, хонтуруоллуур кэккэ уураах таһаарбыта: ол иһигэр, оҥорон таһаарааччылары, улахан маҕаһыыннар ситимнэрин кытары сөбүлэҥ түһэрсии туһунан. Ол сөбүлэһиилэринэн соҕуруу маҕаһыыннарга «мас арыыта – 110, саахар 46 солк. үрдүө суохтаах» дэммитэ. Оттон хоту, Сибииргэ, Уһук Илиҥҥэ саахар, мас арыытын сыаналара таһыытын-тиэйиитин эҥин учуоттаан төһө буоларын эбэн биэрэн (поправочнай) кээписиэннэр туттуллуохтара диэбиттэрэ. Муус устарга сыана үрдээбэтин диэн, саахар, мас арыыта оҥорооччуларга 9 млрд солк. субсидия биэрбиттэр. Атыылааччылар чэпчэтиигэ эмиэ тиксибиттэрэ.

Саха сиригэр ол кээписиэннэр кээмэйдэрэ төһөтүн билбэппит. Ол аата боростуой киһи маҕаһыын саахар, мас арыытын сыанатын үрдэппитин-үрдэппэтэҕин судургутук суоттаан, харчытын балыйтарбатын ситиһэр быһаарыы суох. СӨ Сыанаҕа кэмитиэтэ, боропсойуустар, тустаах уопсастыбаннай тэрилтэлэр да дьарыктаммыттара көстүбэт, тугу да эппэттэр.

Оттон сыана үрдээһинин СӨ Боропсойуустарын федерацията кэтиир да кэтиир. Кинилэр: “2020 с. тохсунньуттан ахсынньытыгар диэри мас арыыта – 60 %, сайра – 46 %, гречка 35,8 %, саахар – 31 %, бурдук (Алтаай) 22 % үрдээбит. Сыл саҥатыгар киилэ гречка 68 солк. этэ, сыл бүтүүтэ – 93 солк., сайра кэнсиэрбэтэ – 75 солк, 109,4, мас арыыта 87,6-тан 140 солк., кэтээбит аспыт 13,4 % үрдээбит” диэбиттэрэ. Боропсойуустар 2021 с. 1 кыбаарталыгар сыана 7,8% үрдээбит дииллэр. Ол эрээри, үлэһит дьону көмүскээн, ханна эмэ туруорсаллара, айдаараллара иһиллибэт.

Бырабыыталыстыба соҕуруу саахарга – бэс ыйын 1 к. диэри, мас арыытыгар алтынньы 1 күнүгэр диэри атыылыыр хампаанньалары кытта сөбүлэҥин уһаппыта. Атыттар муус устарга бүппүттэрэ.

Бэс ыйын 30 күнүгэр В.Путин быһа эпиирин кэмигэр “Арассыыйаҕа ыраах Эквадортан аҕалбыт банааннара соҕуруу куораттарга – 78 солк., оттон аттынааҕы эрэгийиэнтэн кэлбит моркуоп тоҕо 110 солк. буоларый?”: диэн ыйыппыттара. Чахчы, биһиэхэ омук аһа мэлдьи ыарааччы, оттон моркуоп Арассыыйаҕа, омос санаатахха, босхону эрэ үрдүнэн буолуох курдук.

Онтубут баара, элбэх моркуоп омук сириттэн кэлэр эбит. Сыананы үрдэтэр иккис биричиинэнэн Арассыыйа оҕуруоту үүннэрээччилэрэ өр харайар, уурар аныгы ыскылааттара суоҕа буолар. Биһиги оҕуруоппут аһа кулун тутарга быстар. Оттон эргиэн ситимнэригэр сылы эргиччи элбэх кээмэйдээх ас ассортимена баар буолуохтаах. Ол иһин чэпчэки суолу тутуһан, импорды кытта үлэлииллэр. Үсүһүнэн, хамсыктан нэһилиэнньэҕэ көмүскэл диэн, арҕаа дойдулар тугунан да мэктиэлэммэтэх элбэх харчыны бэчээттээн тарҕаппыттара аан дойдуга ускуустубаннай инфляцияны үөскэппит. Арассыыйа глобальнай ырыынак сорҕото, онон ыараабыт ас киирбитэ хармааммытыгар охсор. Эспиэрдэр кэлин Арассыыйа импортан тутулуга кыччаан иһэр, тастан киирэр оҕуруот аһа билигин ылар 16 %-на кыччаан 2025 с. 10 %-ҥа диэри түһүө, оччоҕо сыаналара чэпчиэхтэрэ дииллэр. Истэргэ үчүгэй да, олорон тиийиэххэ наада.  

***

Билигин сылы кыайбат кэм иһигэр: 2020 с. бүтүүтүттэн 2021 с. атырдьах ыйыгар диэри Дьокуускайга сыана төһө үрдээбитин Аллараа табылыыссаҕа көрүөҕүҥ. Кырдьык, табылыыссаны көрдөххө, РФ Бырабыыталыстыбата миллиардынан субсидия төлөөһүнэ да, Саха сиригэр чэпчэтиини аҕалбатах.

В.Путин моркуоп, “борщ нобуорун” сыаната күһүн хомуур кэннэ чэпчиэ диэбитэ. Ол балаҕан ыйыттан көстүө. Оттон биһиэхэ билигин куоракка Эм киоскаларыгар быйылгы үүнүү олохтоох моркуоп – 120 солк., маҕаһыыннарга кэлии моркуоп оннооҕор өссө чэпчэки курдук. Оттон банаан 120-170 солк. атыыланар. “Банаан сыаната моркуопка чугаһатар гына чэпчээбит” диэн сонньуйуохха сөп.

***

“Аан дойдуга бородуукта аҕыйыыр” диэн өссө былырыын этиллибитэ. Ырыынак салайыллар кыахтаах. Ол быһыытынан, социальнай суолталаах бородуукталарга судаарыстыба сыананы тутар былааннаах буоллаҕына, боростуой атыылаһааччы ити хонтуруолга кыттыһар быраабылата олохтонуохтаах.

Дьиҥинэн, сыананы чэпчэтэр буоллахха, Уралтан илин олорор дьоҥҥо урукку сэбиэскэй саҕанааҕы курдук, хас да курдааһыннаах сыана өйдөнөр систиэмэтэ оҥоһуллуохтаах. 10, 20, 30 бырыһыан диэн чуолкай этиллиэхтээх. Киһи маҕаһыыҥҥа киирэн, аһы 80 % үрдэтэн турар буоллахтарына, интэриниэт хонтуруолун холбоон, сокуону, быраабыланы тутуһалларын ирдэһиэ этэ. Оттон билигин ол кыаллыбакка турар, дьиикэй ырыынак салҕанар.

***

Арассыыйа Төрүт сокуонунан социальнай судаарыстыба диэн бигэргэммитэ. Ити нуорма норуот быраабын туруулаһыыта суох ситиһиллибэт. Онон Госдумаҕа дьокутааттарга Москубаҕа тиийэн олохпут уустук кыһалҕаларын быһаардыннар диэн сорук туруорарбыт отчуоттатан истэргэ да наадалаах. Дойду араас баартыйаттан талыллыбыт 450 дьокутааты, фракциялары кытта сатаан үлэлэһэн быыбардааччылар накаастарын толоруохтаах. Хамнас эрэ сиир, мэтээл курдук иилиллэр дьону талар көдьүүһэ суох. Дьокутааттарга этэр чопчу накаастардаах буоллаххытына, “Кыымҥа” электроннай почтанан ыытан иһиҥ. Холбоон киэҥ дьүүлгэ таһаарыахпыт.

Владимир Степанов.