Үөрэххэ туттарсыы хайдах ааста?

Абитуриеннарга, сүрүннээн, ким, ханнык үөрэххэ киирбитэ билиннэ. Бирикээс баттанна, испииһэк таҕыста. Онон устудьуон үрдүк аатын сүкпүттэр «һуу» диэтэхтэрэ. Оттон уһун сайыны быһа туттарсыыны иилиир “Абитуриент-2021” тутар хампаанньа билигин да үлэтэ үмүрүйэ илик. Сорох үөрэх кыһалара кэтэхтэн киириигэ докумуоннары, бэл, алтынньыга тиийэ тутуохтара. «Быйыл туттарсыы хайдах барда, ханнык хайысхалар ордук тургутуулаах эбэтэр намыһах көрдөрүүлээх буоллулар?» диэн ыйытыылаах өрөспүүбүлүкэбитигэр баар үс сүрүн үөрэх кыһатын: М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет, Арктикатааҕы агротехнологическай судаарыстыбаннай университет, Арктикатааҕы култуура уонна ускуустуба судаарыстыбаннай институтун тутар хампаанньаларын эппиэттээх сэкирэтээрдэрин кытта кэпсэттибит.    

 Елизавета Ильина, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ тутар хампаанньатын эппиэттээх сэкирэтээрэ:

– Быйыл хамсыгынан сибээстээн, ким да докумуон туппутунан манна кэлбэтэ-барбата, туттарсыы барыта куйаар ситиминэн тус кэбиниэт нөҥүө ааста. Атырдьах ыйын 26 күнүнээҕи туругунан, биһиги университеппытыгар маҥнайгы кууруска 4799 киһи киирдэ (Чукотка, Анадырь, Мииринэй, Нерюнгри филиалларын ааҕан туран), ол иһигэр сүрүн үрдүк үөрэххэ (головной ВУЗ) 4477 киһи.

Сүрүн үрдүк үөрэххэ туттарсан киирбиттэр орто бааллара – 64,24 баалга тэҥнэстэ. Нуучча тыла өрүү үрдүк буолар – 60-70 баалга туттараллар. Быйыл физиканы аҕыйах оҕо талбыта көһүннэ, обществознание көрдөрүүтэ намыһах соҕус.

Аһаҕас (ордон) хаалбыт миэстэлэргэ, чуолаан техническэй, педагогика идэлэригэр, биллэрии ыытан докумуоннары эбии туттубут. Быйылгы туттарсыы көрдөрбүтүнэн ыччат кэтэхтэн үөрэҕи ордорор эбит. Дистанционнай ньыманан үөрэнии дьайда дуу дии санаатыбыт, ону тэҥэ үлэлии-үлэлии үөрэнэллэрин ордороллор быһыылаах. Үрдүк үөрэххэ киириэн баҕалаах элбэҕин иһин биир кэлим эксээмэни туттарбатахтар бааллар, эбэтэр бааллара тиийбэккэ хаалан хаалбыттар эмиэ элбэхтэр. Холобур, биһиэхэ обществознание алын кирбиитэ 45 этэ, онуоха атын биридимиэттэригэр көрдөрүүлэрэ үрдүгүн да иһин, уопсастыбаҕа 39, 44 бааллаах буолан, хапсыбакка хааллылар. Оттон ити техническэй хайысхаҕа тоҕо туолбатыбыт диир буоллахха, физикаҕа биир кэлим эксээмэни быйыл олох аҕыйах оҕо талбыт. Бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 1200 эрэ киһи бэлиэтэммит, олор бары манна хаалбат буоллахтара дии. ХИФУ-га физикалаах 1100 бүддьүөт миэстэтэ баара, онон ирдэбилгэ түбэһэр туттарсааччы аҕыйах буолан биэрдэ.

Саамай тургутуулаах туттарсыы – мэдиссиинэ институтугар буолла. Ордук «Лечебное дело» хайысханы талаллар. Педиатрия, фармация, стоматология көрдөрүүтэ быйыл арыый намыһах. Уопсайынан, сылтан сыл медик буолуон баҕалаах элбээн иһэрэ бэлиэтэнэр. Оннооҕор үрдүк үөрэхтээх, атын идэлээх дьон 40-нарын ааһан баран, быраас үөрэҕэр киириилэрэ кытта баар.

Туттарсыы өссө биир уратыта – атырдьах ыйын 11 күнүгэр абитуриеннар ханнык үрдүк үөрэххэ киирэллэрин чопчу быһаарыахтаах этилэр. 18 чааска диэри сайабылыанньа бэриллиэхтээх, онуоха олох аҕыйах мүнүүтэ иһигэр үөрэх кыһатын уларыта охсуу баара. “Киирдим” дии олордоххуна, эн иннигэр баар киһи сайабылыанньа биэрэ охсор, оччотугар хапсыбакка хаалыаххын сөп этэ. Эбиитин куйаар ситимэ мөлтөх оройуоннар харгыһы көрсөллөр. Онон хойутаабыттарга, атын үөрэххэ киирбэккэ хаалбыттарга диэн, эбии докумуоннары тутабыт. Холобур, 240 бааллаах оҕо кэлбитэ, дьиҥэ, үрдүк баал буоллаҕа, ол эрээри сайабылыанньа биэрбит үөрэҕэр киирбэтэх этэ.

Орто үөрэххэ туттарсыы быйыл олох үрдүк. «Колледж инфраструктурных технологий» диэн үөрэххэ 295 бүддьүөт миэстэтэ тута туолбута, төлөбүрдээххэ да миэстэ суох. Мединститукка 60-ча, юридическай колледжка 200-чэ киһи харчы төлөөн үөрэниэ. Аспирантура, магистратура өрүү буоларын курдук куонкурустаах. Бу нэдиэлэҕэ эбии миэстэҕэ киирээччилэр барыта чуолкайданан, бирикээстэрэ тахсыаҕа.

Уопсайа тас дойдуттан 43 киһи: Арменияттан, Белоруссияттан, Вьетнамтан, Германияттан, Замбияттан, Казахстантан, Кытайтан, Кыргызстантан, Пакистантан, Таджикистантан, Узбекистантан, Украинаттан биһиги кыһабытыгар үөрэниэхтэрэ. Университеппыт усулуобуйатын хайгыыллар, бүтэрэн да баран иккистээн кэлэ тураллар.  

Павлина Васильева, Арктикатааҕы агротехнологическай судаарыстыбаннай университет тутар хампаанньатын эппиэттээх сэкирэтээрэ:

– Биһиги кыһабытыгар уопсайа үс тыһыынча сайаапка киирбититтэн үрдүк үөрэххэ – тыһыынча кэриҥэ, ортоҕо 250-чэ оҕо киирдэ. Бүддьүөт миэстэтигэр туттарсыы түмүктэннэ, төлөбүрдээххэ күнүскүгэ балаҕан ыйын 29 күнүгэр, кэтэхтэн үөрэниигэ алтынньы 29 күнүгэр диэри докумуон тутуохпут.

Университеппыт 5 факультеттаах: агротехнологическай, бэтэринээринэй, инженернэй, экэнэмиичэскэй, тыа комплексын уонна сири оҥоруу. Иллэрээ сылтан саҥа хайысха бөҕө киирбитэ, бастакы сылларга бүддьүөт миэстэтэ олох суох этэ, быйыл инженернэй хайысхаҕа бакалавриакка 25 миэстэҕэ 114 сайаапка киирбитэ. Былырыын уот ситимин, технологическай массыына үөрэхтэрэ төлөбүрдээх этилэр, быйыл уларыйыылар киирдилэр. Биотехнология – 10, кыылы-сүөһүнү аһатыы – 11, ландшафт архитектурата – 20 миэстэни көрдүлэр. Үрдүк үөрэххэ төлөбүр күнүскүгэ 115 тыһыынча, кэтэхтэн 58-63 тыһыынчаҕа диэри. Сылга биирдэ эрэ кэлэн үөрэнэллэр.

Саҥа хайысханы – «Поварское и кондитерское дело» диэн төлөбүрдээх орто үөрэх салаатын – арыйдыбыт. 13 киһи киирдэ. Бу манна 9 кылаас кэннэ туттарсыахха сөп, болдьоҕо 3 сыл 10 ый. Төлөбүрэ сылга 80 тыһыынча.

Уопсай дьиэнэн, бастатан туран, буддьүөккэ уонна 9 кылаас кэнниттэн куорат таһыттан киирбит оҕолору хааччыйабыт. Бирикээс быһыытынан, үөрэх балаҕан ыйын 1 күнүттэн – ситим нөҥүө, оттон 13 чыыһылаттан күнүскү көрүҥүнэн барыахтаах.

Информационнай систиэмэлэр уонна технологиялар, Агроинженерия, Экономическай факультеттарга, Сири оҥоруу уонна кадаастыр, Ойуур дьыалата үөрэхтэргэ ордук куонкурустаах. Ол оннугар Зоотехния, Агрономия, Ойууру бэлэмниир уонна маһы таҥастыыр үөрэхтэргэ (Технология лесозаготовительных и деревоперерабатывающих производств) туттарсыы кыра. Оттон орто үөрэҕи этэр буоллахха, юридическайга 9-11 кылаас кэннэ куонкурустаах этэ, 36-лыы киһи киирэн олорор, барыта төлөбүрдээх. 9 кылаас кэннэ сылга – 80 тыһыынча, 11 кылаас кэннэ күнүскүгэ – 60 тыһыынча, кэтэхтэн үөрэниигэ – 45 тыһыынча солкуобай.

Дмитрий Филиппов, Арктикатааҕы култуура уонна ускуустуба судаарыстыбаннай институтун тутар хампаанньатын эппиэттээх сэкирэтээрин эбээһинэһин толорооччу:

– Быйыл устудьуоннары 7 хайысханан бакалавриакка, икки хайысханан специалитекка ыллыбыт. Бүддьүөкэ күнүскү үөрэххэ – 124, кэтэхтэн 36 миэстэлээхпит. Өрөспүүбүлүкэ суотугар 47 тус сыаллаах (целевой) бүддьүөт миэстэтин көрбүттэрэ. Төлөбүрдээх үөрэх бары хайысхаҕа баар, күнүскүгэ – 145, кэтэхтэн – 171 миэстэ. Биир сылга үөрэнии 115 тыһыынчаттан саҕаланар. Уопсайа 800-тэн тахса сайаапка киирдэ. Ордук уруһуй, дизайн, прикладной информатика, бибилэтиэкэ өттүгэр туттарсыы куонкурустаах буолла. Культурологияҕа көрдөрүү намыһах.

Биир кэлим эксээмэн орто баалын өссө таһаара иликпит, арай “Художественно-прикладное искусство” үөрэххэ саамай үрдүк баал 458 диэн бэлиэтэннэ, саамай намыһах бибилэтиэкэ дьыалатыгар – 165 баал. Ити уруһуйга тоҕо итиччэ элбэх баалый диир буоллахха, холобур, үс биридимиэти туттарбыт дьон муҥутаан 300 баалы ылыахтарын сөп, оттон манна живопись, уруһуй, композиция диэн айар үлэ эксээмэнин тутар хамыыһыйа тус-туһунан сыаналаата. Урут барыта биир эксээмэн курдук ааҕыллар этэ. Онон бу үөрэххэ саамай элбээбитэ 500 баалы ылыахха сөп.

Докумуоннары тутууну бэс ыйын 14-тэн саҕалаабыппыт, магистратураҕа уонна кэтэхтэн үөрэниигэ туттарсыы балаҕан ыйын 10 күнүгэр диэри. Биир кэлим эксээмэнэ суох дьон бааллар, сүрүннээн, орто анал үөрэхтээх, дьупулуомнаах ыччат кэлэр. Ол эрэн уопсай куонкуруһунан институт ис (внутренний экзамен) эксээмэнин: нуучча тылын, литэрэтиирэни, обществознаниены туттараллар. Дьупулуомнаах дьон туттарсааччы ахсааныттан үс гыммыт биирин ылаллар.

Саҥа хайысха суоҕун суох гынан баран, бибилэтиэкэ дьыалатыгар уонна музеология өттүгэр аныгы кэм ирдэбилинэн цифровой технология ону тэҥэ норуот уус-уран култууратыгар ойоҕос дьарыгырааччылар тыйаатырдарын салайыы диэн хайысхалар киирэн биэрдилэр.

Балаҕан ыйын 1 күнүттэн үөрэх түөрүйэлээх чааһа – онлайн, бырактыычаскай чааһа институкка бэйэтигэр ыытыллыа. Туттарсан киирбит дьон ортотугар Монголияттан, Краснодар, Красноярскай, Новосибирскай куораттартан бааллар. Хоту улуустар бары хабыллан олороллор. Уопсайа институппутугар күнүскү үөрэххэ – 595, кэтэхтэн 320 устудьуоннаахпыт. Губин уулуссатыгар баар уопсай дьиэбит обсерватор буолан турар, онон ХИФУ-ну кытта сөбүлэҥнээхпит.

Кэнники кэмҥэ култуура эйгэтигэр ыччат талаһар буолла, үлэлии бардахтарына, хамнаһа да куһаҕана суох. Биһиги үөрэхпит кыһата үрдүк квалификациялаах исписэлиистэри бэлэмнээн таһаарар. Үтүөлээх артыыстар Ефим Степанов, Андрей Борисов, Степанида Борисова, Айталина Адамова, худуоһунньуктар Туяра Шапошникова, Михаил Старостин, Николай Пикуцкай, дизайнердар Анна Петрова, Варвара Филиппова устудьуоннарбытын култуура, ускуустуба кэрэ эйгэтигэр уһуйаллар.

  Дьэ, ити курдук эксээмэннэрин этэҥҥэ ааспыт эдэр ыччат бастакы дьоһун хардыытын оҥорон, үөрэҕин саҕалаата. Аны аҕыйах сылынан талбыт идэлэрин баһылаан, үлэһит дьон буолан тахсыахтара турдаҕа.