“Кыым” норуот хаһыата бастакы нүөмэрэ тахсыбыта 100 сылын туолар бэлиэ түгэнинэн ааҕааччыларга суруналыыстарбыт туһунан сиһилии билиһиннэриибитин салгыыбыт. Бүгүҥҥү нүөмэрбитигэр хаһыаппыт эдэр талааннаах үлэһитэ Диана Клепандина кимтэн кииннээх, хантан хааннаах буоларын, суруйар эйгэҕэ хаһан кэлбитин, хаһыакка үлэтин туһунан кэпсэттибит.
– Диана, бэйэҥ тускунан кэпсээ, хантан силистээх-мутуктаах буолаҕын?
– Мин таас хайалардаах ыраах Үөһээ Дьааҥы Боруулааҕыттан төрүттээхпин. Күөгэйэр оҕо сааһым, оскуолатааҕы сылларым онно ааспыттара. Оҕо-улдьаа эрдэххэ төрөөбүт дойдуга таптал эмиэ эдэр саас бэйэтин курдук чэпчэки, сэргэх буолар. Онтон өйү-төйү туттахха, күндүтүйэн иһэр. 2008 с. үөрэххэ туттарсан баран үөрэх саҕаланыар диэри (дойдубар барарга-кэлэргэ айан төлөбүрэ сыаналаах буолан) аймахтарбар Дьөгүөрэптэргэ Чурапчы Чакырыгар тахсыбытым. Ити – Дьааҥыбыттан маҥнайгы ыраатыым, атын улууска айаным этэ. Арай сотору буола-буола дэриэбинэлэр ааттарын этэллэр, "кэллибит", "аастыбыт" дэһэллэр. Олус соһуйа санаабытым. Мин өйдөбүлбэр төрөөбүт дойду диэн бэйэтэ туһунан бүөм сирдээх, киэҥ-куоҥ сирдээх-уоттаах дойду буолуох курдуга (Дьааҥы нэһилиэктэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн хастыы да көстөөх сиргэ тэйиччи тураллар). Аны туран, адьас хайа диэн суох, остуол ньуурун курдук көнө сир. Боруулаахха барарга сайыҥҥы суолунан сэттэ сиһи туораан айанныыбыт. Хатыҥ чараҥ, алаас, биллэн турар, ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо хоһуллубут кэрэ көстүүлэр буоллаҕа! Ол эрээри төрөөбүт дойдубар, иитиллибит эйгэбэр үөрэнэн хаалан, "эчи, мин дойдум кэрэ да эбит" дии санаабытым. Чахчы да, оннук ээ.
– Хоту дойду диэн, дьэ, оннук! Дьонуҥ туох идэлээхтэрий? Хайдах ииппиттэрэй?
– Ийэлээх аҕам Дьааҥы төрүт олохтоохторо. Аҕам – Табалаахтан, ийэм Боруулаах Токума диэн учаастагыттан төрүттээхтэр. Көнө майгылаах, тыа сэмэй ыала. Ийэм Нина Ильинична урут ыанньыксыттаабыта, кэлин оскуолаҕа тех. үлэһиттиир. Аҕам Афанасий Семенович сопхуоска сылгыһыттаабыта, суоппардаабыта. Мин алтабын туолуубар сүрэҕинэн улаханнык ыарытыйбыта, онтон ыла дьиэ киһитэ буолбута. Хомойуох иһин, аҕам билигин суох. Ийэлээх аҕам иккиэн – инбэлииттэр. Уйан дууһалаах эрээри, олус күүстээх санаалаах, дьон туһунан туох да куһаҕаны саҥарбат да, санаабат да, кыамматы-кыаллыбаты аһынар үтүө майгылаахтар. Түөрт оҕолорун оннук иитэн улаатыннартаабыттара. Эдьиийдээх убайым Дьааҥыга дьиэ-уот туттан-тэринэн олороллор. Балтым Владивостокка үөрэммитэ, билигин онно олорор, үлэлиир.
– "Үкчү аҕам курдук дьүһүннээхпин" диэн кэпсээн аһарбыккын өйдүүбүн.
– Кыра эрдэхпинэ "бу кыыс аҕатын көрдө-көрбүтүнэн төрөөбүт", "умса бырах, тиэрэ бырах Килэпээс Оппуонньа бэйэтэ-бэйэтинэн" дииллэрин өйдүүбүн. Дьүһүнүм, туттан-хаптан хаамарым, бэл, көрөн ыларым кытта аҕам курдук үһү. Аҕабыт ыалдьар буолан ийэбит олус өрө тутара, хаһан да улаханнык саҥарсыбаттара, мэлдьи "аҕабыт барахсан..." диэн буолара. Аҕабыт бэйэтэ эмиэ сытыары-сымнаҕас майгылаах киһи этэ. Куолаһын соноппутун, мөхпүтүн-эппитин төрүт өйдөөбөппүн. Арай биирдэ, бэһис кылааска үөрэнэр быһыылааҕым, аҕабытын кытта илим көрө барыстыбыт. Матасыыкылынан айаннаатыбыт. Балтым, кыра киһи, аҕам иннигэр олордо, мин – кэннигэр. Үчүгэйдик тутуспакка, ону-маны көрөн эргичис гына олорон матасыыкыл эмискэ сахсыйбытыгар көтөн хааллым. Аҕам олус ыксаабыт этэ, куолаһа үрдээбэт бэйэтэ сүүрэн кэлэн cуон куолаһынан доргуччу: "Тутуһан олоруоххун", – диэбитэ. Долгуйан, куттанан, таптаан буоллаҕа...
Ийэлээх аҕам бэйэлэрэ хара үлэлэринэн үлэлээн, дьонтон итэҕэһэ суох аһатан-таҥыннаран улаатыннарбыттарыгар, үөрэхтээбиттэригэр, кыһалҕата суох дьоллоох оҕо сааһы бэлэхтээбиттэригэр олус махтанабын, сыаналыыбын.
***
– Суруналыыс буоларга хаһан санаммыккыный?
– Дьиҥэ, элбэх дьон ортотугар сатаан саҥарбат, симик майгылаахпын. Киирбит-тахсыбыт, кэлбит-барбыт киһи буолбатахпын (күлэр). Ити хаачыстыбалар суруналыыска олус наадалар эрээри, тоҕо эрэ миэхэ кыайан иитиллэн тахсыбаттар. "Кыымҥа" үлэлиир маҥнайгы сылларбар "мин бу өрөспүүбүлүкэ саамай улахан хаһыатыгар хайдах суруналыыстыы сылдьарым буолла?" диэн санаалар киирэллэрэ. Ол гынан баран, сыал-сорук туруоруннахпына, онтубун хайаан да ситиһэбин.
Суруйуунан 6-с кылаастан үлүһүйбүтүм. Оскуола, улууһум хаһыаттарыгар кыралаан ыстатыйалары таһаарарым. Айар үлэҕэ дьоҕурум ийэбиттэн бэриллибит буолуон сөп. Аҕам да өттүнэн аймахтарым ырыаҕа-тойукка, тылга-өскө сыстаҕастар. Биһиги кыра эрдэхпитинэ ийэбит көтөх муҥунан хаһыаты суруйтарара. Биир сыл ийэм "манна, арааһа, олох туһунан суруйаллар быһыылаах" диэн, бүлүүлэр "Олох суола" хаһыаттарыгар суруйтарбыт түгэннээх. Инньэ гынан биһиги сыл аҥаарын быһа бүлүүлэр сонуннарын ааҕан тахсыбыппыт. Ийэм оннук хаһыатымсах киһи. “Кыым” – күүтүүлээх хаһыаппыт, дьиэбитигэр өрүү баар буолара. "Мин кэпсээни ааҕыам", "онтон абааһыны" диэн оҕолор илиистэрин үллэстэн тоноон ыларбыт. Эбэбит барахсан: "Дьэ, бу оҕолор хаһыаты эмиэ ыспыттар", – диэхтиирэ. Онон, "Кыым" хаһыат суруйар баҕа санаабын эмиэ уһугуннарбыт буолуон сөп.
– “Кыымҥа” хаһааҥҥыттан үлэлиигин?
– Устудьуоннуу сылдьан факультетым хаһыатыгар эрэдээктэрдээбитим, «Наш университет», «Киин куорат» хаһыаттарга суруйарым. Бэһис кууруска тахсан иннибин-кэннибин толкуйданар кэмим кэлбитигэр “өрөспүүбүлүкэ хаһыатыгар үлэлии киириэхпин наада” диэн сыал туруоруммутум уонна күһүҥҥүттэн саҕалаан хаһыат эрэдээксийэлэрин кэрийтэлээбитим. «Кыымҥа» кэлэн матырыйаалбын туттарбытым, маҥнай улаханнык болҕойботохторо. Испэр “бу хаһыакка ылбычча киһи киирэн үлэлээбэт быһыылаах” дии санаабытым. Арай олунньуга судаарыстыбаннай эксээмэммин туттараары сырыттахпына, хаһыат эрэдээктэрэ И.И. Гаврильев эрийэн: “Биһиги хаһыаппытыгар суруйан холонон көрбөккүн дуо?” – диэн эппитэ. Мин толло санаабытым эрээри, баҕа санаам туолан эрэриттэн үөрбүтүм. Инньэ гынан 2013 с. маҥнай устудьуоннуу сылдьан, онтон дьупулуоммун ылан баран “Кыымҥа” ыстааттаах үлэһит буолбутум.
– “Кыымнар”, дьэ, хайдах көрүстүлэр?
– Чэппиэргэ “Кыым” планеркатыгар ыҥырдылар, «11 чааска кэлээр» диэтилэр. Ол күнү олус өйдүүбүн. Ып-ыраас күннээх халлаан этэ. «Кыым» суруналыыстара бары остуол тула олороллор. Кэпсэтэллэр, тугу эрэ быһаарсаллар. Олус долгуйбутум, биир тылы кыайан саҥарбатаҕым. Устудьуон киһиэхэ диэн чэпчэки балаһаны “сүбэни” биэрдилэр. Кэлэр нүөмэргэ үлүйбүт хортуоппуйу хайдах чөлүгэр түһэрэр туһунан суруйан илтим. Хата, олус хайҕаатылар, “чахчы туһалаах сүбэни бэлэмнээбиккин” диэтилэр. “Кыымҥа” үлэм ити курдук саҕаламмыта.
***
– Суруналыыстыка эйиэхэ тугу биэрдэ?
– Бэйэбин арыйарга көмөлөстө диэхпин сөп. Суруналыыс үлэтэ киһиттэн хамсаныылары эрэйэр: матырыйаалы сырсыы, булуу, саҥаттан саҥа дьону кытта билсии, кэпсэтии... Оннук ыксаллаах түгэҥҥэ сороҕор долгуйарыҥ, куттанарыҥ, килбигийэриҥ иккис былааҥҥа түһэр. Бу эйгэҕэ кэлэммин санаабын этэргэ үөрэнним диэххэ сөп. Итиэннэ, сүрүнэ, оҕо эрдэҕинээҕи ыра санаабын толордоҕум.
Сүрүннээн, интервью ыларбын сөбүлүүбүн. Чэпчэки жанр курдук эрээри, туһугар уустук ээ. Киһини арыйар, кыайан кэпсэтэр үөрүйэх эрэйиллэр. Мин маныаха биир ньымалаахпын – төһө да сылайа быһыытыйбыт, настарыанньата суох буол, интервью ыла хоско киирэрбэр хайаан да күлэн-үөрэн, мичээрдээн киирэбин. Саха тута аһыллыбат, олоҕун кэпсээн, арыйан барбат. Интервью ылыам иннинэ хайаан да ол киһи туһунан тугу эрэ ааҕан, сурунан, бэлэмнэнэн баран киирэбин. Оннук буолбатаҕына, ыһыллан хаалыах курдукпун. Холобур, үлэбэр “ыаллыы” олорор, бары билэр суруналыыскыт Туйаара Сиккиэр интервьюлаһа барарыгар остуолтан ып-ыраас лииһи ылан ааһар, тугу да эрдэттэн бэлиэтэммэт. Ол дьоҕур, талаан туоһута буоллаҕа.
– Суруналыыс син биир сөбүлүүр тиэмэлээх, ханнык эрэ жанрга чугас буолар, эйиэхэ ордук туох табылларый?
– Чэ, мин суут-сокуон өттүгэр, туох эрэ быһаарсыылаах, үҥсүһүүлээх-харсыһыылаах дьыалаларга, миэхэ бэйэбэр оннук хаачыстыба суоҕуттан эбитэ дуу, кыайан ылсыбаппын. Онтон атыны суруйуохпун сөп. Сорох матарыйаал элэҥнэтэн түргэнник тахсар. Сорохтору уһатан-тэнитэн икки күн соһуохпун сөп. Бэйэҥ хайдах ылынаргыттан, төһө аһылларгыттан тутулуктаах.
– Ааҕааччыларыҥ эн ким буоларгын билэллэр дуу?
– Хаһыаппытыгар ыйытык ылабыт. Онно ааҕааччыларбыт түбэһэллэр. Ол сылдьан дьону кытта кэпсэтэр буоллаҕым дии, ону: “Ээ, Диана Клепандина диэн эн эбиккин дии. Саастаах киһи буолуо дии санааччыбыт”, – диэччилэр.
– Матырыйаалларгын төһө астынаҕыный?
– Тахсыбыт да матырыйаал буоллаҕына, син биир туох эрэ тиийбэт курдук буолар, өссө да үчүгэйдик суруйуохтаах этим диэн саныыбын. Ыстатыйабын барытын эрдэттэн балаһаҕа хайдах буолуохтааҕын өйбөр ойуулаан көрөбүн. Элбэх хаартыскалаах матырыйаал буоллаҕына, туспа лиискэ уруһуйдуохпун да сөп. Суруйуу ааҕааччыга хайдах оҥоһуллан, тутуллан тахсара улахан оруоллаах буоллаҕа дии, онон таҥыы кэмигэр эмиэ туһунан үлэ ыытыллар. Мин үксүн хаартыскаҕа буолбакка, тиэкискэ, суруйуу ис хоһоонугар болҕомтобун хатыыбын.
– Тардыалатаҕын дии, бу оҕо эрдэххиттэн буоллаҕа?
– Долгуйдахпына тардыалатарым бэргиир. Бу тиэмэҕэ ылсан, тардыалатар дьон туһунан суруйуубун, сэргэх тиэмэ буолан дуу, ааҕааччылар сөбүлээн аахпыттара. Дьупулуоммун Семен Ермолаев-Сиэн Өкөр абсурд драмаларыгар суруйбутум. Биирдэ дьупулуоммун кэпсэтэ анаан киниэхэ тиийбитим, аан маҥнай көрсөр буоллаҕым дии. Дэлби долгуйдум, ыксаатым, биллэн турар, тардыалатарым бэргээтэ. Онуоха киһим: “Диана, эйигин эҕэрдэлиибин”, – диэтэ, мин “ол тугунан эҕэрдэлээтиҥ?” диэн ыйыттым, “хайа, уопсастыба чилиэнэ буолбуккунан эҕэрдэлээтим” диир, мин соһуйан хааллым, ону быһааран “кэлэҕэйдэр уопсастыбаларын чилиэнэ буолбуккунан” диэн быһааран биэрбитэ. Инньэ гынан, ол кэмтэн ыла “уопсастыба” чилиэнэ буолабын (күлэр).
***
Бу курдук оҕо эрдэҕиттэн таласпыт идэтин баһылаан, Диана Клепандина тапталлаах “Кыым” хаһыатыгар айа-тута, суруйа-бичийэ, ааҕааччыларыгар саҥаттан саҥа дьоруойдары арыйа турар эрэдээксийэ биир талааннаах эдэр суруналыыһа.
Айаана ЛАРИОНОВА.
