-- Лена Владимировна, дьэ, психолог үлэтэ хайдаҕый?
-- Үлэбин олус сөбүлүүбүн. Бу -- миэнэ. Дьону кытта үлэ. Билэр инигит биир идэлээхтэрбитигэр маннык этии баарын: “Психолог приходит работать, чтобы помогать самому себе. Общение – это роскошь». Кырдьык даҕаны, бары билэбит дии: аныгы үйэҕэ киһи киһини кытта тыыннаах кэпсэтиитэ сүтэн, симэлийэн эрэр. Мин дьону кытта кэпсэтэн кинилэргэ сөптөөх сүбэ-ама биэрэн, бэйэм эмиэ арыллабын, кэҥиибин, сайдан иһэбин. Психолог элбэх дьону кытта элбэх сыл үлэлээн баай уопут иҥэринэр. Биһиги эмиэ быраастар курдукпут ээ. Хас биирдиибит тус-туһунан анал хайысхалаахпыт. Мин хайысхам – дьиэ кэргэн кыһалҕалара. Кэргэнниилэр сыһыаннара, оҕолор төрөппүттэрин кытары сыһыаннара. Киирисискэ киирбит дьону кытары. Уонна суолларын-иистэрин көрдүү сылдьар, олоххо тустаах миэстэлэрин, оннуларын булбатах дьону кытары. Бу барыта -- мин эйгэм.
-- Үксүн туох дьон кэлэн баралларый?
-- Олоххо миэстэлэрин булбатах олус элбэх эдэр ыччат дьон кэлэн бараллар. Кинилэр Киин нөҥүө нэдиэлэ инниттэн эрдэттэн суруйтараллар. Уопсайынан ыллахха, этиэм этэ, психологка суруйтаран консултаассыйаҕа сылдьыыга улахан хорсун санаа наада. Кэлэн бэйэҕин арыйан, психологическай барьергын дабайан арыллыы, дууһаҕын сэгэтии бу – инниҥ диэки дьоһун хардыы. Бэлиэтиэҕи баҕарыллар: билиҥҥи үйэҕэ дьон дьэ дэҥкэтик өйдөөтө психолог көмөтө аныгы олоххо наадатын. Уонтан тахса сыллааҕыта ситэри өйдөөбөт этилэр, психолог туһунан өлбөөркөй өйдөбүл баара, консултаассыйаҕа сылдьыы кыбыстыылаах дьыала курдук этэ, хата, психиатрга сылдьыы курдук саныыллара. Билигин олох атын.
Биһиги, холобура, эппитигэр-хааммытыгар кыһаллабыт дии, тас доруобуйабытыгар. Стоматологка сылдьан тииспитин эмтэтэбит, тэрэпиэпкэ сылдьан сөтөлбүтүн. Оттон дууһабыт чэгиэн буоларын туһугар тоҕо оннук кыһаллыа суохтаахпытый?
-- Психологическай оһол диэн тугуй?
-- Биһиги бары оҕо эрдэхпититтэн эбэтэр олохпут устата ылбыт туох эрэ охсуулаахпыт (травма). Ончу охсуута суох киһи диэн суох. Олох биһини үөһэ-аллара үтэр-анньар, үөрэтэр-такайар. Бу оһолу төрдүттэн быһаарарга, үлэлэһэн үмүрүтэргэ, суох оҥорорго психолог көмөтө ирдэнэр. Өйдөөх элбэх кинигэни ааҕыахха сөп, ол эрээри тыыннаах кэпсэтиини туох да солбуйбат. Холобурун ылыахха: киһи оҕо эрдэҕиттэн төрөппүттэрэ кыыһырсалларын көрө үөрэммит, ону ааһан дьиэҕэ буолар дьайы, аҕата иһэн баран ийэтин кырбыырын. Маннык эйгэҕэ улааппыт оҕоҕо, үксүн кыргыттарга, холку, эйэҕэс майгылаах, эрэллээх үлэһит эдэр дьон интэриэһинэйэ суох буолуохтара. Кини бэйэтигэр хайдах киһини тардан ылыаҕай? Аҕатыгар маарынныыр киһини. Хомойуох иһин, оҕо атын дьиэ кэргэн олоҕун билбэт-көрбөт. Ол иһин бу маннык олох нуорма дии саныыр. Эбэтэр оҕо кыра сылдьан сөбүлээбэтэх быһыытын-майгытын улаатан баран хатылыан сөп. Холобур, ийэтигэр аҕата өрүү күргүйдүүрүн, ийэтэ саҥата суох суос бэринэн тулуйарын. Бу маннык бары олороллор: ийэм олорбута, мин да олоруом дии саныыр. Бу нууччалыы эттэххэ, “повтор жизненного сценария” диэн буолар. Маны оҕо төрөппүттэригэр тапталыттан хатылыыр. Ол эрээри тоҕо итинник быстыспат ситим хатыланыахтааҕый? Оҕо бэйэтин тус дьоллоох олоҕор эмиэ бырааптаах эбээт! Хас биирдии киһи олоҕун тус бэйэтэ айар-тутар, дьылҕатын ууһа буолар.
-- Арҕааҥҥы эмансипация содула аныгы дьиэ кэргэҥҥэ оҕуста дуо? Эн быраактыкаҕар көрөргүнэн?
- Мин манна биири этиэхпин баҕарабын. Сахаҕа үчүгэй баҕайы өс хоһооно баар “Ыал ийэтинэн” диэн. Оттон нууччаларга биир бэргэн этии, афоризм баар “Хочешь зла своему ребенку, обесцени его отца” диэн. Саха өс хоһоонугар киирдэххэ, ити -- сөп этии. Дьахтар хаһан да бэйэтин эр киһиттэн өрө тутуо суохтаах. Баһылаан-көһүлээн. Эр киһитэ тугу эмэ гынаары гыннаҕына сабырыйан, салайар муоһаны бэйэтигэр ылан, тугу эрэ кэпсээри гыннаҕына быһан, айаҕын сабан. Ордук оҕо көрөн турдаҕына. Өскөтүн оҕо көрөн турдаҕына, дьахтар эрин: “Эн оннуккун-манныккын. Ты ничтожество”, – диир буоллаҕына, оҕо эмиэ оннук бэйэтин “ничтожество эбиппин” дии санаан улаатар. Аҕам оннук этэ, мин эмиэ оннукпун диэн. Өйдөөх дьахтар бас бэринэрин бэриниэ суохтаах эрээри, өйдөөх буолуохтаах. Ханна наадалаах кэмҥэ өйдөөн истэн, эрин идиэйэлэрин өйөөн. Иэйэн, санаа киллэрэн, өрө тэптэрэн биэрэн. Нууччалыы “Замужем” диэн тыл баар. Ол аата эрин суон дурдатын-хаххатын кэннигэр диэн. Эрин кэнниттэн иһэн, тэптэрэн, киһиргэтэн биэрэн, бэйэтэ биллибэккэ-көстүбэккэ сылдьан, киһитин өрө тутуу -- дьиҥнээх өйдөөх дьахтар ситиһиитэ. Маннык кэргэннээх эр дьонтон улахан ситиһиилээх салайааччылар, бэл, бэрэсидьиэннэр үүнэн тахсаллар.
-- Ити мааҕын кэпсэтэн испит тиэмэбитин ситэри арыйаары төннүөххэ. Холобура, дьон олохторун холбуулларыгар хос санааҕа (стереотипка) олус ыллараллар: “Оҕобут хайдах ылыныай, хайдах бу толору сиппит-хоппут атын киһини күннээҕи олоҕор ылыныай?” -- диэн. Дьэ, оннук мунчаарыахтарын сөп. Эн онно тугу сүбэлиэҥ этэй?
-- Үксүн бу туох да үлүһүйүүтэ суох бэйэлэригэр бобуу-хаайыы туруоруммут дьон буолаллар. Ханна да сылдьыбаттар. Үлэнэн эрэ олороллор. Олохторун аргыһа туох интэриэстээҕин сэргээбэттэр. Партнердуу сыһыан бу түрмэ буолбатах. Кэргэнниилэр – бу төрүт икки тус-туһунан автономнай лиичинэстэр. Кэргэннии да олорон, олус интэриэһинэй, толору олоҕу олоруоххас сөп. Эн кэргэниҥ эн ханнык эрэ интэриэскин сөбүлүөн сөп, ол эрээри киниэхэ бэйэтин туох эрэ ураты, атын интэриэстэрэ баар буолуохтарын сөп. Эн үөрүөхтээххин кэргэниҥ туох эрэ кинини үөрдэр дьарык баарыттан.
Өссө маннык өйдөбүл баар. Сорох дьиэ кэргэҥҥэ ким эрэ, кими эрэ «паапа» дуу, “маама” дуу оҥостор. Холобура, ким эрэ үлэлээбэккэ дьиэҕэ сытыан сөп, бииригэр сэлээннээн, атаахтаан. Оттон биирэ оннук олох мадьыалын баарын курдук ылынан сылдьыан сөп. Маннык сыһыаннарга – хайаан да айдаан тахсар. Тоҕо диэтэххэ ити психологическай инцест буолар. Ким да кимиэхэ да «маама» дуу, «паапа» дуу буолар эбээһинэһэ суох. Эйиэхэ бэйэҥ ийэҥ, аҕаҥ бааллар. Ким да кинилэр миэстэлэрин солбуйуо суохтаах. Мин итинэн ыал буолуу тэҥ партнердуу сыһыан буолуохтаах диэн этиэхпин баҕарабын. Ким да, кими да ииппэккэ-сэлээннэспэккэ. Барытыгар бииргэ түсүһэн, үлэлээн-хамнаан, булан-талан. Оччоҕо эрэ бигэ дьиэ кэргэн үөскүүр. Ол эрээри өссө төгүл этэбин: эр киһи өрүү биир хардыы инники сылдьыахтаах. Бэл, дьахтар кинитээҕэр үрдүк хамнастаах буоллаҕына. Кини кэргэнин суон дурдатын-хаххатын кэннигэр сылдьыахтаах. “За мужем” диэн нууччалыы.
-- Олоххо сыалларын-соруктарын сүтэрбит дьоҥҥо тугу сүбэлиэҥ этэй?
-- Миэхэ оннук үгүс дьон кэлэр. Бу баран испиппит, испиппит, онтон суулуннубут, бүттэ, тохтоон хааллыбыт. Салгыы сайдыы, хардыы суох. Туох диэн этэбин манна? Эмиэ бу оҕо саастан силистэнэн-мутуктанан барыан сөп. «Синдром отличника». Оҕо төрөппүт болҕомтотун ылаары тириититтэн тахса сыһан үөрэнэр, “биэс” сыананы ылар, дьонуттан оччоҕо биирдэ эрэ хайҕабыл ылар. Оҕо төрөппүттэрин үөрдээри төбөтүн оройунан түһүнүө суохтаах. Төттөрүтүн, төрөппүт үөрүөхтээх оҕото тыыннаах, этэҥҥэ сылдьарыттан, чэгиэниттэн. Ол кини “биэс” сыанатыттан эрэ үөрүө суохтаах. Көрөҕүт дии олоххо саамай табыллыбыт дьон – “троечниктар”. Ортотук үөрэммит дьон. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр кыра эрдэхтэриттэн кыра аайы хомойо үөрэммэтэхтэрэ. Олох охсууларын ордук тулуйаллар. Оттон туйгун үөрэнээччи кыра да охсууну тулуйбакка тэмтэрийиэн сөп. Миэхэ үксүн үрдүк үөрэхтээх, үлэлээх, ол эрээри олус соҕотохсуйбут, олоххо туох эрэ, ким эрэ туһугар олорортон сылайбыт дьон кэлэллэр. Мин ыйытабын: “Олоххо туохха наадыйаҕыт?” – диэн. “Көннөрү, киһилии сылаас сыһыаҥҥа баҕарабыт” дииллэр. Киэһэ остуол тула олорон, күннээҕи сонуну кэпсэтэн, этэргэ дылы, сахалыы сылаас үүттээх чэй иһэн, киэһэ дьыбааҥҥа бииргэ сытан эрэ телесериал көрүө этибит диэн... Дьон оннук олохтон тахсыахтарын наада. Киһи бэйэтин үөрдэн олоруохтаах, кими эрэ тугу эрэ, карьера оҥостон төрөппүттэри үөрдээри буолбатах. Бигэ, киһилии кыра сыаннастарынан, дьиэ-уот тэринэн, оҕо-уруу төрөтөн, күннээҕи бытархай дьиэ иһинээҕи-таһынааҕы үөрүүлэриттэн дьоллонон.
-- Ыраах, баахтанан үлэлиир дьон кыһалҕалара диэн эмиэ баар. Элбэх харчы туһа диэн, дьон тэйсиһэр, арахсыы элбиир. Оҕо аҕатыттан тэйэр.
-- Оннук көстүү баар. Миэхэ баахта дьоно кэлээччилэр. Кинилэр онтон кэлэн баран, хайаан да биир ый арыгылыахтаахпыт, сынньаныахтаахпыт диэн өйдөбүллээхтэр тоҕо эрэ. Ити -- стереотип. Уонна элбэх харчы эмиэ игромания кэриэтэ. Сиэртибэтин син биир ылар. Манна дьиэ кэргэн толкуйдуохтаах. Сүрүн сыаннас биһиэхэ тугуй? Дьиэ кэргэн тыыннаах сыһыана дуу, эбэтэр баай-дуол, элбэх харчы дуу? Эн элбэх харчыны эккирэтэҥҥин сыһыаннаргын сүтэриэххин сөп, ыйы ыйынан оҕолоруҥ, кэргэниҥ таһыгар суоххун. Тыыннаах алтыһыы, кэпсэтии суох. Онтон сылтаан дьон бэйэ-бэйэтиттэн тэйэр. Тус-туспа олоро үөрэнэр. Төлөпүөн, бассаап тыыннаах олоҕу солбуйбат. Онно эбии өссө ол хам ылыллыбыт стереотибынан эр киһи кэлэн, сыаптан босхо барбыт ыттыы күүлэйдээтэҕинэ, аһаатаҕына, сыһыан бүтэһиктээхтик сууллар. Ол иһин мин вахтовиктарга этэбин: иккиттэн биири талыҥ диэн. Биитэр элбэх харчы уонна сыһыаны сүтэрии – биитэр сэмэй бүддьүөт эрээри, манна куруук дьиэ кэргэниҥ аттыгар сылаас сыһыан, таптал.
Урут, үлэбин саҥа саҕалыыр эрдэхпинэ, мин биир оҕо уолчааны өйдүүрүм. Кииҥҥэ ийэтэ миэхэ аҕалбыта “бу уол туох эрэ буолла, кэпсэт” диэн. Оҕолууун кэпсэттим. Уолчаан кэпсиир: «Мин ийэм урбаанньыт (оччолорго челночница), баул муҥунан табаар таһар, миэхэ туох баар мааны ас-таҥас, оонньуур баар». «Оччоҕо эйиэхэ туох наада?» -- диэн ыйытабын. «Миэхэ ол барыта ончу наадата суох, миэхэ бэрт кыра наада: ийэм туох эрэ минньигэс ас астыан, көннөрү аттыбар баар буолуон, бииргэ олорон киинэ көрсүөн, күлэ-үөрэ истиҥник кэпсэтиэн баҕарабын. Оттон мин ийэм өрүү суох, айаҥҥа. Баулларын аҕалар, ханна эрэ илдьэр, атыылыыр, аттыбар куруук суох». Бу оҕо эппит тыллара дууһабар дириҥник сөҥмүттэрэ. Ийэтэ сол курдук сүүрэ-көтө сылдьан кэлбэтэҕэ даҕаны... Миэхэ аптаах киһиэхэ курдук оҕотун быраҕан баран бардаҕа, бу оҕо хайдах эрэ буолбут, тугу эрэ гыныҥ диэн. Онон баайы-дуолу наһаа эккирэппэккэҕит оҕолоргутугар куруутун сылаас болҕомтолоох буолуҥ.
-- Лена Владимировна, өссө да элбэҕи интэриэһинэйи сэһэргэһиэхпит этэ да, хаһыат сирэйэ, хомойуох иһин, барытын батарбат. Истиҥ кэпсэтииҥ иһин ис сүрэхтэн махтанабын. Дьону кытта умсулҕаннаах үлэҕитигэр элбэх ситиһиини, дабайыыны баҕарабын!
Чаҕыл.
