ДИАБЕТ – бүгүҥҥү олохпут көстүүтэ

Сэтинньи 14 күнүгэр Аан дойду үрдүнэн саахар диабетын (СД) утары охсуһуу күнэ бэлиэтэнэр. Бу ыарыы аан дойду үрдүнэн саамай тарҕаммыт ыарыы буолар уонна 463 мөлүйүөн СД ыарыһах баара бэлиэтэнэр. Олортон 90% – II тииптээх саахар диабетынан ыалдьаллар.

Саахар диабетынан дьа­рыктанар, учуоттуур Арассыыйа судаарыстыбаннай регистригэр 2020 сыл түмүгү­нэн, II тииптээх СД 4 914 324 ыары­һах официальнай учуокка тураллар. Онтон төһөлөөх киһи бу ыарыынан ыалдьарын билбэккэ сылдьара буолуой?! Ол иһин Арассыыйаҕа, быһа холоон, 9 мөлүйүөнтэн тахса киһи ыалдьарын сабаҕалыыллар. Хомойуох иһин, бу сыыппара күнтэн күн улаата турар.

Саахар диабета диэн тугуй уонна туох содуллааҕый? Үгүс дьон бу ыарыы туһунан өйдөбүлэ татым соҕус буолуохтаах. Ол иһин бүгүн, Дьокуускай куорат килииньикэлии балыыһатын эндокринология отделениетын сэбиэдиссэйэ, 30 сыл устата эндокринолог бырааһынан үлэлии сылдьар, үрдүк категориялаах эндокринолог быраас, куорат доруобуйатын харыстабылын туйгуна, СӨ доруобуйа харыстабылын туйгуна, СӨ үтүөлээх бырааһа Н.Е. ВИНОКУРОВАны көрсөн кэпсэтэбит. Онон тускутугар туһаныҥ, билбэтэххитин билиҥ, ыарыыттан эрдэттэн харыстаныҥ!

– Надежда Егоровна, эһиги отделениеҕыт өрөс­пүү­бүлүкэҕэ саахар диабета ыарыылаах дьоҥҥо соҕотох отделение дуо?

– Саха сиригэр соҕотох анал отделение буолабыт. Өрөс­пүүбүлүкэ бары улууһут­тан кэлэн эмтэнэллэр, 70%-на тыаттан кэлэллэр. Хоту улуустарга эндокринолог идэлээх быраастар олох тиийбэттэр. Кэнникинэн онно саахар диабетыгар ыалдьыы элбээтэ. Урут 40 куойка миэстэлээх отделение этибит. Билигин хамсык ыарыытынан сибээстээн, 30 миэстэлээх үлэлии олоробут.

Аҕыйах хонуктааҕыта идэбинэн Владивосток куоракка баран үөрэнэн кэллим. Онно биир идэлээхтэрбин көр­сөн кэпсэппиппэр: «Хайыы, үлэ­лии олорор эбиккит дуу? Биһиги хамсык ыарыытыгар үлэлэһэ­бит», – диэн истэн сөхтүлэр. Кырдьык, үгүс эрэгийиэн хамсык ыарыытыгар үлэлэһэ олорор. Холобур, Иркутскай куорат СД дьыспаансыра хамсык ыарыылаахтарга үлэлиир эбит.

– Сахабыт сиригэр бу ыарыыга ыалдьар киһи тө­һө­нүй уонна диабет ханнык көрүҥэр ыалдьааччы элбэ­ҕий? I уонна II тииптээх СД диэни хайдах арааран өй­дүөх­хэ сөбүй?

– Өрөспүү­бүлүкэ үрдүнэн саахар диабеттаах (СД) 25 000 тыһ. ыарыһах учуокка турар. Онтон 90%-на II тииптээх СД. Бастакы тиибигэр, сүрүннээн, эдэрдэр ыалдьаллар. Билигин оннооҕор төрүөхтэриттэн ыалдьар кырачааннар эмиэ баар буолан эрэллэр. Ноорго бета килиэккэ диэн баар, кинилэргэ ол суох буолар. Онтон 2-с тииптээх СД дьоҥҥо бу килиэккэ сороҕор баар. Ханна да буоларын курдук, ыарыы эдэрсийэр, ахсаана элбиир.

– Ол аата хааҥҥа саахар элбиир буоллаҕа?

– Инсулин суох буолан, хааҥҥар уонна ииккэр саахар баар буолар. Доруобай киһиэхэ чаас аайы инсулин хааныгар киирэ турар буолан, саахара үрдээбэт. Онтон диабетынан ыалдьар киһи инсулина аҕыйаан, суох буолан саахара хааныгар барар. Онтон саахара 10-тан тахсан 14-15 буоллаҕына, иигинэн тахсар. Ол эбэтэр инсулин суох буолан, диабекка ыалдьаллар.

– Хайдах, туохтан саҕала­нар ыарыыный? Туох сибикилээх буоларый?

– Аан бастакы сибики – киһи айаҕа куурар, элбэх ууну иһэр буолар. Бу ыарыы атын ыарыылартан уратыта – туоххун даҕаны быһа кэйэн ыарытыннарбат. Ол иһин баалатан кэбиһэллэр. Бырааска сылдьан көрдөрүммэттэр. Бириэмэтигэр саахардарын кээмэйдэммэттэр. Эмискэ туохтара эрэ ыарыйдаҕына, биирдэ «бабат» дииллэр.

Ыарыы содула ыарахан. Ол курдук, киһи тымырдарыгар улахан охсуулаах. Инфаркт, инсульт ыарыытыгар тиэрдэр, хааннарын баттааһына үрдүүр.

Бу ыарыы туһунан биһиги көрдөрөр-иһиттиннэрэр эйгэ (СМИ) нөҥүө үгүстүк кэпсиибит. Билигин дьон бу ыарыы содулун өйдөөн, доруобуйаларыгар сүрдээх эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһар буоллулар. Хамсаныылаах успуорт араас көрүҥүнэн дьарыктаналлара элбээтэ – скандинавскай хаамыы, фитнес, успуорт кулууптарыгар дьарык, о.д.а. Кыратык ыарыйдылар даҕаны баран саахардарын кээмэйдэтэллэр, туруктарын билэллэр. Урукку сылларга дьон куомаҕа түһэн, «Суһал көмөнөн» кэлэр буолуохтарыгар диэри ыалдьалларын билбэккэ сылдьаллара.

– Оччотугар физическэй ноҕурууска туһаттан атыны аҕалбат диэ.

– Оннук. Киһи бэйэтигэр ханнык хамсаныы көрүҥэ сөп түбэһэринэн дьарыктаныахтаах.

– Маннык диагноз турда­ҕына, ыарыһахтан туох ирдэнэрий?

– Cөпкө аһааһын, хамсаныы-имсэнии уонна быраас эппит быраабылатын кытаанахтык тутуһуу. Бу үс ирдэбил. Бүттэ.

– Үгүс киһи бу ыарыыга ыалдьарын уһун кэмҥэ билбэккэ сылдьар. Тоҕо?

– Этэн аһарбытым курдук, өр кэмҥэ биллэрбэккэ кэрбээн сылдьан сиир дьарҕа ыарыы. Ол иһин сыл аайы диспансеризацияны барар хайаан да наадалаах, ордук 40 саас кэнниттэн. Саахар, холестерин анаалыһын туттаран, хаан баттааһынын мээрэйдэнэн.

– Уойбут, эмис дьон үгүс. Бу ыарыыны кытта сибээс­тиэххэ сөп дуу?

– Биллэн турар. Уойуу II тииптээх СД бастакы биричиинэтэ. Былыр өбүгэлэрбит тоҥон, аччыктаан өлүмээри хамсанан үлэлииллэрэ-хамсыыллара, дьиҥнээх төрүт астарынан сыл­дьаллара. Онтон билигин... аспыт барыта хиимийэ, фастфуд астар. Ол барыта до­руо­буйабытыгар улахан ох­суулаах.

Аны бу ыарыыга киһи ордук иһэ улахан, онон уойар буоллаҕына (абдоминальный тип ожирения), искэр баар сыа (жир) инсулины кыайан үлэлэппэт. Манна ис уорган сыанан бүрүллэр. Киһи илиитин-атаҕын суона маннык уойууга оруолу оонньообот. Онон ыйааһыны көрүнэ сылдьыллыахтаах.

– Бу ыарыы удьуорунан бэриллиэн сөп дуо?

– «Генетическая предрасположенность» диэн баар, бэриллиэн сөп. Ордук II тииптээх СД. Маны сэргэ «приобретеннай» диэн эмиэ буолуон сөп. Ол курдук истириэс, дэпириэссийэ, сыстыганнаах импиэксийэ (вирусная инфекция) кэнниттэн, биричиинэтэ элбэх. Билигин мээнэҕэ «истириэс үйэтэ» диэбэттэр. Эдэр ыччат санаа тууйуллуутугар ыллардаҕына, бу ыарыыга хаптарара баар суол. Оннук эдэр дьон син кэлэллэр.

Аны оҕо төрүүрүгэр олох кыра (недоношка) эбэтэр улахан ыйааһыннаах төрөөбүт буоллахтарына уонна кинилэри төрөппүт ийэ бу ыарыыга инникитин ылларымтыа (предрасположенность) буолаллар. Онон маннык төрөөбүт оҕо кыра эрдэҕиттэн мэлдьи ыйааһынын көрүнэ сылдьыан наада. Уойда даҕаны ыалдьыан сөп.

– Бу ыарыыга ордук “бэ­йэни хонтуруолланыы” ирдэнэр. Манна тугу этиэҥ этэй?

– Бастакы уочарат – аһы­лыгы, дийиэтэни тутуһуу, эт-хаан ноҕурууската, эми бириэмэтигэр тутуһан иһии уонна бэйэни хонтуруолланыы. Инсулиҥҥа сылдьар киһи күҥҥэ 4-тэ, 6-та саахарын кээмэйдэниэхтээх. Ол эбэтэр аччык сылдьан аһыаҥ иннинэ, аһаан 2 чаас буолан баран уонна утуйуоҥ иннинэ кээмэйдэниэхтээххин. Маны тэҥэ гликированнай гемоглобины мэлдьи хонтуруолланыахтаах.

– Гликированнай гемоглобин диэн тугуй, быһаарыаҥ дуу?

– Киһи хааныгар эритроцит диэн кыһыл килиэккэ баар, ол бэйэтин хаҕар 3 ый саахары тутар, мунньар, хас быры­һыан буолбутун көрдө­рөр. Ол көрдөрүүтэ гликированнай гемоглобин диэн ааттанар. Доруобай киһи киэнэ 6% көрдөрөр. Онтон үөһэни көрдөрөр буоллаҕына куһаҕан, кутталлаах. Киһи 90 сааһыгар диэри доруобайдык олоруон саныыр буоллаҕына, көрүнэ, билэ сылдьыахтаах.

Бу гликированнай гемоглобин көрдөрүүтэ үрдүк буол­лаҕына, ыарыы улаханнык уустугура илигинэ инсулиҥҥа көһөр наадалаах. Билиҥҥи инсулин хаачыстыбата наһаа тубуста. Ыарыһах төһөнөн ин­сулиҥҥа көһөр даҕаны олоҕун хаачыстыбата тупсар, үйэтэ уһуур. Онон быраас анаа­та­ҕына, инсулинтан куттаныа суохха, сөбүлэһиэххэ наада. Сорох өйдөөбөт дьон кыккыраччы аккаастанар түбэлтэтэ баар буолар. Ол эрээри кэлин сүрдээҕин өйдүүр буоллулар.

– “Гипогликемия” диэни хайдах өйдүөххэ сөбүй?

– Гипогликемия – бу саахар түһүүтэ. Олус кутталлаах. Ол курдук, саахар нуорматтан 3,5-тэн түстэҕинэ кутталлаах. Инфарктаан хаалыахха сөп. Сибикитэ – киһи салыбырыыр, тымныы уунан саба ыспыт курдук көлөһүннүрэр, бардам майгыланан, ньиэрбинэйдииллэр. Ол иһин маннык турукка тиийбэт курдук инсулин дозата кытаанахтык тутуһуллуохтаах.

– “Диабет энцефалопатията” диэн тугуй? Киһи тө­бө­түн мэйиитигэр, ньиэр­бэ­тигэр дьайыыта хайда­ҕый?

– Саахар диабета сиэбэт уоргана суоҕун кэриэтэ. Бастатан туран, киһи мэйиитин сиир, ол энцефалопатия диэн ааттанар.

– Бу ыарыыга ыалдьыбыт киһи үйэтин моҥуур дуу? Хайдах гынан олохторун уһа­таллар? Ол эбэтэр сөпкө аһаа­һыны тутуһуу түмүгэ дуу?

– Быраас анаабыт эмтэрин, инсулинын бириэмэтигэр туттар буоллаҕына, инсулин биэрэр сирин күн аайы көрөн, биэрэр иннэтин уларыта сылдьар, аһылыгын көрүнэр, эт-хаан эрчиллиитинэн дьарыктанар буоллаҕына, биллэн турар, олоҕун хаачыстыбата тупсар, үйэтэ уһуур. Кини доруобай дьонтон уратыта – табылыакка эми иһэр эбэтэр инсулин туруорунар эрэ буоллаҕа.

– Саахар диабеттаах дьон остуолугар туох баар буо­луохтааҕый?

– Сүрүннээн, углевода суох астар. Ол эбэтэр саахара, минньигэһэ суох астар. Бурдук астартан аккаастанар ордук. Белога элбэх эт, сымыыт, сыыр, иэдьэгэй, оҕуруот астарын ууга буһаран сиир ордук. Хаппыыстаны, оҕурсуну, помудуору төһөнү баҕарар сиир көҥүллэнэр.

– Хамсык ыарыыта саахар диабеттаах киһиэхэ ыараханнык дьайар дииллэр. Вакцина ылар хайаан да наада дуо?

– Бу ыарыыга СД дьон ыараханнык ыалдьаллар, саахардара наһаа үрдүүр. Онноо­ҕор истириэстэн, тумуулаан ыарыйдаххына, саахар тахсар. Онон олох харыстана сылдьыахтарын наада уонна вакцина ылаллара хайаан да наадалаах. Быһыы ылалларыгар саахардарын нуормаҕа түһэрэллэрэ наада.

– Түмүккэ тугу этиэҥ этэй?

– Биллэн турар, доруобуйаны уонна өссө төгүл доруобуйаны.

– Надежда Егоровна, тү­бүктээх үлэҥ быыһыгар бириэмэ булан кэпсэппиккэр махтал.